İZZETPAŞA VAKFI ADINA SAHİBİ ve YAZI İŞLERİ MÜDÜRÜ NİHAT ERİŞ

Transkript

1 ÜÇ AYLIK KÜLTÜR ve SANAT DERGİSİ Sayı: 57 Yıl : 14/ 57 İZZETPAŞA VAKFI ADINA SAHİBİ ve YAZI İŞLERİ MÜDÜRÜ NİHAT ERİŞ Genel Yayın Yönetmeni NAZIM PAYAM İdari Sorumluluk ÖMER KAZAZOĞLU Yazı İşleri KEMAL BATMAZ Tashih MAHMUT BAHAR Röportaj TANER NAMLI Dizgi-Tasarım-Kapak-Web AYDIN KARABULUT Hukuk Danışmanı Av. Şuay ALPAY Danışma Kurulu Prof. Dr. Sadık K. TURAL Yavuz Bülent BAKİLER Prof. Dr. Ahmet BURAN Doç.Dr. Mustafa YAĞBASAN Dr. M. Naci ONUR Uzm.Necati KANTER A. Faruk GÜLER Abone ve Reklam Yurt İçi: MUSTAFA YAVUZ Posta Çeki Hesap No: Yönetim Yeri İZZETPAŞA CAD. İZZETPAŞA VAKFI EK BİNA NO:16/4 ELAZIĞ Tel. 0 (424) (114) Belgegeçer (faks) : 0 (424) Baskı TDV Yayın Matbaacılık ve Tic. İşletmesi Tel Yenimahalle / ANKARA Abone Şartları (Yıllık): Yurt İçi: 25 TL Yurt Dışı: 40 Avro Yıllık Kurum Abone: 70 TL Gönderilen yazılar basılsın basılmasın iade edilmez. Yayın Kurulu dergiye girecek yazılarda gerekli gördüğü değişiklikleri yapar. Yayımlanan yazıların fikrî sorumluluğu yazarlarına aittir. Bizim Külliye adı anılmaksızın alıntı yapılamaz. e-posta ( ) bizimkulliye@gmail.com ISSN: Bizim Külliye den Nazım Payam Beş Şehir'in sırrı Nurettin Durman Mevsimin ışıltıları İhsan Fazlıoğlu röp. Vefa Taşdelen A. Vahap Akbaş röp. Kemal Batmaz M. Kayahan Özgül Kitabın alın yazısı Köksal Alver İsim-şehir Ömer Kazazoğlu Sabah sözleri Kalender Yıldız Keşif Vefa Taşdelen Kitap ve hikmet üzerine Cengiz Aydoğdu Gökler bile dışımızda değil Nâmık Açıkgöz Şehirler, kütüphaneler ve müzeler Mehmet Kurtoğlu Şehir kütüphaneleri Nurullah Alkaç Kütüphane Taner Tatar Şehirde tükenen kelimeler Seval Koçoğlu Şairin/şiirin gayriresmi tarihi Levent Bayraktar Felsefe ile bakmak D. Mehmet Doğan Şehir, medeniyet ve kitap Beyhan Kanter Fethedilmeyen İstanbul: Pera Pervin (Azerbaycan) çev. İmdat Avşar Turbo Tima Uygun Ahmet Eker Baksı'da müze Leyla ve Nekre İki ayrı Rıdvan Canım Mevlânâ'nın aşkı Şems'in yurdu: Tebriz Yusuf Dursun Zamanı geldi Bekir Oğuz Başaran Mustafa Miyasoğlu'nun ardından Şemsettin Ünlü röp. A. Faruk Güler M. Naci Onur Şehrimizde yeni kitaplar Orhan Koloğlu Harput Mahir Adıbeş Bizim şehir Ahmet Uludağ Eylül ve yaz Gıyasettin Dağ Harput'a adanmış bir ömür... Naim Özdamar 21. Hazar şiir akşamlarının ardından Yeliz Öztürk Kitap-vitrin

2 Muhterem Okurlar, Okuru da yazarı da bulunduğu atmosferin dışında bambaşka şeylerle meşgul olmayı tercih ettiklerinden yaz dönemine tesadüf eden dosya konuları dergi mutfağındakileri hep sıkıntıya sokmuştur. Mutfağındakiler yine de durumu muhataplara sezdirmeden yetersiz güçle kulaç atmayı sürdürürler. Fakat dosya konumuzu Şehir ve Kitap seçmemizden midir, yazarlarımızın, şairlerimizin dirayetinden midir, bu kez öyle olmadı. İstenilenden âlâ bir sayı ile sizlere ulaştık. Şehir, bir kitabın yazılışına nasıl tesir eder, kütüphanenin bir şehre katkısı nedir, kitapların niceliği mi, niteliği mi önemlidir, yazı medeniyeti, mevcut medeniyetleri nasıl yönlendirmiştir? İhsan Fazlıoğlu Kitap, hâfızadır; bu nedenle iddiası olan kültürler, medeniyetler, bu hâfızayı, elden geldiğince çoğaltmaya çalışmışlardır. Hacimce büyük ve çeşitçe zengin kütüphaneler, tarihte üretilmiş bilginin elde tutulması anlamına geliyor dedikten sonra neden Kitabı bırak, okumaya bak! deme gereği duymuştur? Bütün bu soruların cevaplarını Şehir ve Kitap dosyamızda bulabileceğinize inanıyoruz. Gelecek sayımızın dosya konusu : Edebiyat ve Değişim Yeniden buluşmak ümit ve dileğiyle Allah a emanet olunuz. Bizim Külliye

3 Beş Şehir'in sırrı NAZIM PAYAM Şehirde ağlayana elbet bir taş duvar bulunur. Oysa şehir, insanına yakışan tecrübeden doğmuş bir sanat mucizesine, bir kitaba gömülerek ağlamaktır. Yaraya göre değişmek ve yüreği beş duyusuyla sızıya yönlendirmek ancak böyle olur; milletin güzeli, kişiye güzel kader ancak böyle doğar. Anadolu nun kadim şehirleri, Beş Şehir arasında olmayışın ıstırabını niçin duyarlar? Kimlikli şehirlerimizin yazıyla müşerref evladı, yazdığını neden onun bir devamı olarak gösterir hemşerilerine? İmrenilen tarih mi, kültür mü, mazisi yazılan şehirler mi? Ya insan hâllerini görmezden gelen eserlerin bıraktığı bıkkınlık? Sahi, Beş Şehir le şerefyap olmuş Ankara, Erzurum, Konya, Bursa ve İstanbul un ortak yanları nelerdir? Yazıya geçirilmeleri bir tesadüf mü yoksa? Her neyse; Beş Şehir in dünden bugüne taşımaya durduğu asalet uyumunu da yadsıyamayız. Belki de başat olan; yazarın metinlerinde hüznü bir örtü gibi kullanması; dili, üslubu... Düzyazının notası ancak böyle olur dedirten zarifliğin o muntazam iç disiplini. Bilemiyorum şimdi? Sorular cevapları da 3

4 içerse, hâlâ sırrını çözmüş değilim. Beş Şehir i 70 li yıllarda okumuştum. Bildiğim; hangi ruh püskürmesiyle yazılmış ise, okurunu da o renk ve tona çarçabuk sahiplendirmesiydi. Şehrin yansıttığı şey, insandır. Şehirde büyük yapılar, sanat eserleri, doğal hayat, olaylar, olgular insanla yenilenir. Zaman, yeni nesillere ihtiyaç duyan şehre ne yaparsa bir benzerini de şehirliye yapar. Şehir ve insan ilişkisi anne-çocuk ilişkisidir. Bazı edipler bunu umursamıyor, yerlinin şehir muhabbetini, mazi muhabbetini bugünün mücadelesinde anmak istemiyorlar. Hurdacı dükkânı gibi algılıyorlar maziyi. Kendileri nasıl besleniyorsa herkesin öyle, ayaküstü beslendiğini zannediyorlar. Modernliği, yeri yurdu belirsiz gezginde umuyor, her tarafa yayvan kıvraklığı döşüyorlar. Kalıcı huzurun izini sürmek, Huzur un romanını yazmak nedense akıllarına gelmiyor. Bazı edipler ise hayata, bir ölünün mesafesinden bakıyor, telaşın, koşuşturmanın bütün yollarını kapatıp şehirliyi sürü olarak dondurmaya çalışıyorlar. Bunlarda insan, korkulanla var. Yazdıkları, okuru kendilerine bağımlı kılma iksiridir. Okur, bunlar tarafından histeri nöbetiyle takip edilir. Yanılgının, yanlışın çığlığını kim duyurursa onu, günah çocuğu olarak tanımlamakta sakınmıyorlar. Toplumun ihtiyaçla hayalinden; taleple reddinden salgın bir hastalıkmış gibi kaçınıyor, acıyı, yokluğu, ezikliği insan gerçeğiyle çözmeye yanaşmıyorlar. Sinelerine çekip sevgi bahşettikleri ise yalnızca kendilerine teslim olanlar. Şehirde ağlayana elbet bir taş duvar bulunur. Oysa şehir, insanına yakışan tecrübeden doğmuş bir sanat mucizesine, bir kitaba gömülerek ağlamaktır. Yaraya göre değişmek ve yüreği beş duyusuyla sızıya yönlendirmek ancak böyle olur; milletin güzeli, kişiye güzel kader ancak böyle doğar. Doğan, ölecekten doğar Bizde edebî birikim vardı. Klasik şiirimiz kalıbını bulmuş ve medeniyetini ifade etme kemalindeydi. Hele mesnevilerimiz: Âlemi sığdırırdı içine. Mesela XVI. asırda İstanbul un görünüşünden vecde gelen şair Nüvîsî, koca şehri şeker-şerbet içecek sanırsınız: Bi-hamdi llâh şükür minnet Hudâya / Bu nazmoldı müyesser ben gedâya Fakat ne yazık ki ıstırabımızı derinleştiren, zevklerimizi değiştiren yeni oluşumlar eski edebi türlerimizle uyuşmazlık içindeydiler. Tedavülden kalkması gerekenlerse yerine, bizim diyebileceğimiz pek bir şey koydurmadı. Dışarıdan devşirdiğimiz tiyatroymuş, eleştiriymiş, anıymış, romanmış, denemeymiş; nice emek, kılığına girdiği yeni edebî tür yüzünden saman alevine karıştı. Samimiyetimizi, coşkumuzu, öfkemizi kıvamında yansıtamadık. Tanzimat sonrası şu kadar yıl, aşk ve nefret aşısını aynı enjektörden aldık. Yatağını bulamayan düşüncemiz, havanda su dövdü. Sayıları az da olsa yeni ile uzlaşmayı başaran nadir edebiyat adamlarıydı tesellimiz. Evet! Yazarımız, şiirden düzyazı çıkaran nadirlerden biriydi: Sanatına temkinliydi. Dağarcığını yivleyen kelimeyi kökboyasıyla sınardı. Geceler, alevle tütsülediği cümleye sarılır, sabah, tütsülediğinin nakşına bürünürdü. Yazacağının yolunu kalıcı terci- 4

5 Kanallar değişiyordu. Su kesilmişti. Mutfağa, kilere, sandığa siyah perde çekilmişti. Açtık; bilmeye, bilinmeye muhtaçtık! Yeniden doğuşun kültür devrimi kargaşasıydı yaşanan. Koparılan, yasaklanan, saklanılan değerlerimizi hatırlatan üzüntü ye şükreder olmuştuk. hler, nasırlaşmış sorunlar belirlerdi. İçinde konaklayacağı yeni mülke talepleri olan bir canlı mesafesinden bakardı. Kaderin iyisine de kötüsüne de kendisini dahil ederdi. Ömrünün eseriyle nikâhlanacağına emindi. İbadetini gelinlik kızların dokuduğu seccade üzerinde yapar, sırrını seccade üzerinde açardı. Bu merasimdendir ki o, çınarın yamasız gövdesinden yontulmuş masasına eğildiğinde, kaleme aldığı her paragraf ya bitmiş bir hayatın özeti ya da bir şehre giriş olurdu. Ahmet Hamdi Tanpınar ın, kendisine bir mazi, bir şehir ve bir kalem arayan sakinine fotoğrafını fevkalade başarıyla göstermesi bundandır. Ve yine bundandır ki günümüz okuru, şehrengizlerin konusuna, temasına, diline hâlâ yazarımızın becerisinden, yazarımızın kültür mihenginden bakıyor, Beş Şehir in damakta bıraktığı tadı arıyor. Tabii, yazar için bu, bir niyet ve nasip işi. Tanpınar a nasip bir başka güzellik de oluş çağlarında Yahya Kemal in balı ile beslenenler arasında bulunmasıydı. Mesut bir tesadüf ona yeteneğinin ustası ve zevkinin kılavuzunu göstermişti. Artık Tanpınar a düşen hocasıyla yetinmeyip rastladığı yüzlerde hocasının hatlarını, hocasının bakışını yakalamak, hocasının maksadı üzere kendisiyle yüzleşmek, sancılı mizacını yazarak sakinleştirmekti. Öyle de yaptı. Beş Şehir yazılmasaydı ne feci ihmal olurdu! Şu an onun yokluğunu akla getirmek yahut varlığını hafife almak bile ürpertiyle dolduruyor içimizi! Eğer Beş Şehir yazılmasaydı cetlerimizin Maddeye geçmesini ısrarla istedikleri bir ruh ve iman dan habersiz kalacaktık. Akabinde mazi ve manzara yaralı ruhlardan sızan irinle sıvanacak, taş ve toprak arasında insanı çıldırtan berbat kokuyla yoğrulmuş rotasız bir yığın olmaktan kurtulamayacaktık. Daha da kötüsü; Ruhumuzun en sanatkâr tarafı muhakkak ki sizin hülyanızla beslenmemiş olacaktı. Kanallar değişiyordu. Su kesilmişti. Mutfağa, kilere, sandığa siyah perde çekilmişti. Açtık; bilmeye, bilinmeye muhtaçtık! Yeniden doğuşun kültür devrimi kargaşasıydı yaşanan. Koparılan, yasaklanan, saklanılan değerlerimizi hatırlatan üzüntü ye şükreder olmuştuk. Tam o saatlerde idi; Yahya Kemal konferanslarına, gazete ve dergi sayfalarına serdiği Aziz İstanbul uyla çağımız şehrengizler yolunu açtı. Ardında, Tanpınar ve Beş Şehir Yahya Kemal, beş yüz seneden beri İstanbul u ve Boğaziçi ni beşeriyetin hayaline nakşeden Türklüğü kazımak isteyenlere bunu başaramayacaklarının işareti olarak nasıl tarihi ve sanat eserlerimizi gösteriyorsa Tanpınar da Beş Şehir i ile, nice kalemşorun yana yakıla kabullenmeye durduğu fukaralık nizamı nı bozmak, sükût suikastı nı jurnallemek, şehrinin imarı, inancı ve tarihi olmuş insanımıza özlenen şehir mefhumunu yeniden kalıba döktürmekte direniyordu. Beş Şehir bu terkibe göre düzenlendi. Hayat tecrübemize kimlik veren Bizans ı, Selçuklu yu, Osmanlı yı, çiçeği burnunda devleti bir kilim deseni gibi yekpare ördü. Şehrini arayana, şehriyle bütünleşemeyen mahrumlara içinde bulunduğu, içinde sarsılacağı musikiyi sundu. Hafıza mızrabı, mazide bırakılanların teline dokundukça gün, ay, yıl arasında sahipsizlikten göçene, unutulana, adsıza hayıflandı. Sarayda, konakta, han odalarında kaybolanın türküsünü söyledi. Bahçesinde hâlâ güller parıldayan harabelerin talihine yandı. Fakat zihinlerde yeni arzular uyandırmayı asla ihmal etmedi. 5

6 MEVSİMİN IŞILTILARI Kalbim biraz gayret etsen Ses verecek karşı yamacın Mahzun bakışlı menekşeleri Kederin dolaştığı yerlerde Mahcup tebessümlerle Karşılasınlar seni hiç olmazsa Böyle bir yüzle dolaştığında Bilemezler mi diyorsun sırrının Derininde yuvalanmış yüzünü. Kalbim biraz kendine dokun Kederim ol kaderime dokun Bilemedim mesela ne gibi Güzelleşecek belki sonunda Merhabayla geçtim yanından Kendine kalabalık olurken bir Dedim bu kıyılarda telaşsız Bu kaldırımlarda bir heves Güzelleşsin diye herkes. Geçtim geldim içime bir hayli Havasını sevdiğim gecenin de Başka yüzü varmış biliyor musun? NURETTİN DURMAN 6

7 İHSAN FAZLIOĞLU ile şehir ve kitap üzerine Kitap, pazarlar ile dolaşıma girdi; saraylarda ağırlandı; başta, bilginlerin evleri olmak üzere, camiler, medreseler ve rasathanelerde dinlenildi. Bu ve öteki nedenlerle, medeniyetlerin olmaz ise olmazları arasına girdi. Kılıç, medeniyetleri kurdu; kalem, yaşattı; kitap sürdürdü... denilebilir. VEFA TAŞDELEN Kitabı bırak, okumaya bak! (İ.F) İhsan Fazlıoğlu, Prof. Dr., İMÜ, Edebiyat Fakültesi, Felsefe Bölümü 1966 yılında Ankara da doğdu. İstanbul Üniversitesi Felsefe Bölümü nü bitirdi (1989). Ürdün Üniversitesi nde (Amman) ve Arap Bilim Tarihi Enstitüsü nde (Halep) bilim ve matematik tarihi üzerinde araştırmalar yaptı ( ). Yüksek lisans çalışmasını İ.Ü. Bilim Tarihi Bölümü nde (1993); doktorasını, İ.Ü. Felsefe Bölümü nde tamamladı (1998). Oklahoma Üniversitesi nde (ABD) sahasıyla ilgili araştırmalar yaptı ( ) yılında doçent oldu. Mc Gill Üniversitesi, İslam Araştırmaları Enstitüsü nde misafir öğretim üyesi olarak bulundu, proje danışmanlığı yaptı ve kıdemli araştırmacı olarak çalıştı ( ). Halen İstanbul Medeniyet Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Felsefe Bölümü nde öğretim üyesidir. Fazlıoğlu, felsefe-bilim tarihi ile matematik tarihi ve felsefesi üzerine yoğunlaşmakta, özellikle bu yapıların İslam-Anadolu Selçuklu-Osmanlı-Türk medeniyet tarihi içerisindeki gelişmelerini yazma kaynaklara dayanarak incelemekte ve yayınlar yapmaktadır. Uzun süredir, doğu ve batı kültürünün klasik eserleri ile meşgulsünüz. Bu okuma serüveniniz esnasında, kitapların ve kütüphanelerin oluşumu ile kültür ve medeniyetlerin oluşumu arasında nasıl bir ilişkiyle karşılaştınız? Medeniyetin oluşumunda kitabın ve kütüphanenin nasıl bir yeri var? Kitap, kitâbe(t) sözcüğünün de işaret ettiği üzere, köken itibariyle yazıt ile ilgilidir. Bu nedenle, soru, yazının icadına değin geri gider. Başta Sümerler olmak üzere, 17 farklı kavmin gelip geçtiği Mezopotamya da, çivi yazısıyla yazılmış tabletler için kütüphaneler kurulmuştu. Benzer durum, Mısır papirüs kütüphaneleri için de geçerlidir. Buralarda, tablet ya da papirüs örnektir; her türlü malzemeye yazılan kitaplar için depolar bulunmaktaydı. Elbette, kütüphane sözcüğünün mefhumu farklıydı; ancak, bir çekirdek misali ileride olacağı şeyi kuvve hâlinde içeriyordu. İnsanî eylemler, amaçları dikkate alınarak belirlenir. Yazının ve yazılı malzemelerin amacı 7

8 Kitaplı şehir hak-hukukun olduğu şehirdir; olmadığı da Kitapsız şehir. Kitap, Müslüman zihni için o kadar önemlidir ki, vahiy gelmiş dinleri, ötekilerden ayırmak için Ehl-i kitap denilir; yani Bir kitaba mensup olanlar. Bir anlam-değer dünyasına mensubiyeti, kitap üzerinden dillendirmek son derece dikkat çekicidir. neydi? Mevcut bilgi üretimini kayda geçirmek, istiflemek, korumak ve aktarmak. Öyleyse yazılı malzeme, kültürler için bireysel belleği (hâfıza) aşan ve bireyin ölümüne bağlı olmayan bir dışbellek oluşturdu; ve sürekli başvuruldu. Koruma, öncelikle dinî konularda ortaya çıktı ama en etkili kâtip ve hâsib sınıfının gereksinimiydi. En genel anlamıyla, devletlerin gereksinimleri için üretilen bilgi, muhafaza edildi ve aktarıldı. Başka bir etmen öğretimdir; muhafaza edilen bilginin, nesiller arası aktarımı için oldukça fazla yazılı metin üretildi. Bunun dışındaki yüksek bilginin üretimi, kayda geçirilmesi ve aktarımı, ehliyet ve niyet konularında her zaman tartışma yarattı. Platon un diyaloglarında işaret edilen bu durum, Eski Mısır a kadar geri gider... Astrolog, simyacı vb. öbekler bu nedenle şifreli metinler kaleme aldılar. Tartışma, İslâm temeddününde de farklı gerekçelerle sürdü; sonuç itibariyle, belirli alanlardaki bilgiler farklı üst-sırlı dillerle kayda geçirildiler. Şimdiye değin söylenilenler, hakikî anlamıyla kütüphaneye işaret etmezler; çünkü mefhum olarak ortada henüz kitâb yoktur. Kaynaklarda, İskenderiye Kütüphanesi nde 400 bin cilt kitap mevcuttu denilişi, bir şehir efsanesidir; burada kast edilen, papirüs, rulo, tablet ve diğer yazı malzemeleridir ve demek istenilen, 400 bin parça malzemedir. Daha sonra, bu deyiş, bir vecize hâlinde gelmiş, bir kütüphanede fazla kitap bulunduğuna işaret etmek için 400 bin cilt kitabı var denilmiştir; deyiş, büyük oranda İslâm Medeniyeti nde yaygınlaşmıştır ve esas itibariyle, İskenderiye örneğinde, kendinden önceki kültürlere bir meydan okumadır. Kitap, yazma biçimiyle, İslâm temeddününün bir icadıdır; ve medeniyet ile felsefe-bilim tarihinde bir kırılma noktasıdır. Çin in ipeğe dayalı kâğıt üretimini ucuz malzemelerle yapan Uygur ustalarının, Abbasî yöneticileri tarafından istihdamı ile yeterli kâğıt (ki, Çince dir) üretimi gerçekleşmiş; bu alt yapı sayesinde, Bağdâd daki Beytu l-hikme de, bildiğimiz çeviri hareketi gerçekleştirilebilmiştir. Bu nedenle, kitâb, tarihte, bilgisayar ile mukayese edilebilir. Artık bilgi daha güvenilir ve taşınabilir bir dış-belleğe kavuşmuştur; böylece, tarihteki yatay ve dikey yolculuğu daha sağlıklı bir biçimde gerçekleştirilmiştir. Sorunuzun yanıtı şu olabilir: Kitap, hâfızadır; bu nedenle iddiası olan kültürler, medeniyetler, bu hâfızayı, elden geldiğince çoğaltmaya çalışmışlardır. Hacimce büyük ve çeşitçe zengin kütüphaneler, tarihte üretilmiş bilginin elde tutulması anlamına geliyordu. Kitap, bir tür fetihti; bilginin fethi... Dolayısıyla, bizatihi kitabın kendisi değil, muhafaza ettiği bilgi, medeniyetlerin oluşması, gelişmesi ve katkıda bulunması için olmaz ise olmaz bir koşuldu. İki kapak arasında saklı olanın çözümlenmesi ve anlaşılır kılınması, özellikle zihinlere aktarımı, bir kültürün mesafe kat etmesi demekti. Elbette, kitap, kendi evrenini, uzayını yarattı. Kâğıt, mürekkep, yazı malzemeleri, cilt, hat, süsleme sanatları ve öteki çok çeşitli unsurlar. Kitap, pazarlar ile dolaşıma girdi; saraylarda ağırlandı; başta, bilginlerin evleri olmak üzere, camiler, medreseler ve rasathanelerde dinlenildi. Bu ve öteki nedenlerle, medeniyetlerin olmaz ise olmazları arasına girdi. Kılıç, medeniyetleri kurdu; kalem, yaşattı; kitap sürdürdü... denilebilir. Kadim şehirler, felsefenin, düşüncenin, kültür ve medeniyetin filizlenme noktaları... Atina, İskenderiye, Bağdat, Kâhire, Kurtuba, Semerkant, Buhara, İstanbul gibi merkezler, 8

9 yazı kültürünün geliştiği, okunduğu, okunmakla kalmayıp çoğaldığı merkezler. Bu açıdan bakıldığında, kitap ve şehir arasındaki ilişkiyi nasıl değerlendiriyorsunuz? Her şeyden önce, bilgi, kültür, üst bir üretimdir ve maddî ile manevî güvenliğin olduğu, boş vaktin bulunduğu şehirde ortaya çıkar. Öyleyse, doğal olarak, bilginin hâfızasının da şehirde mütedavil olması oldukça olağan bir durum. Medine-i Münevvere, Aydınlanmış Şehir demektir; aydınlatan da, bilgidir; sıfatının ilâhî olması, bilginin değerini yükseltir; mahiyetini değiştirmez. Bu nedenle, yazı ve ona ilişkin her şey, son derece önem kazanmıştır İslâm şehrinde. Nübüvvet ten sonraki makam ilim dir; ilmin bu kadar değerli olduğu yerde, onun hâfızasının da, kıyâsla, aynı şekilde olması kaçınılmazdı. Dikkatinizi çekerim, önemli olan kitabın bizatihi sureti değil, vazifesi, dolayısıyla amacı... Unutmayalım ki, bizzat Peygamber, kendini İlim Şehri ne benzetmiş; kapısı olarak da, Hz. Alî yi işaret etmiştir. Bu nedenle, köyde, dağda, bayırda tespit etseniz de, bilgiyi sunacağınız yer şehirdi; hâlen de böyledir; orada kayda geçer, orada çoğaltılır; orada müfredata girerdi. İslâm tarihi boyunca, bir şehrin kayda değer olması, yüksek İslâm kültürünü temsil etme oranına bağlıydı. Mehmed Fenârî, Bursa da, XIV. yüzyılın sonunda, Osmanlı ilmiye teşkilâtını kurmaya başladığında yaptığı ilk iş, kitap sayısını çoğaltmaktı. Bu gerekçeyle, Cuma gününün yanısıra, öğrencilerin sırf kitap istinsah etmesi, çoğaltması için de Salı gününü tatil etti. Daha sonra bu bir gelenek halini aldı; medrese tatil, ama kitap çoğaltmak için; amaç, Sultan Yıldırım Bâyezid in siyasî idealine uygun olarak, Bursa nın yüksek İslâm kültürünü en yüksek derecede temsil edecek bir seviyeye gelmesi... Kitap, klasik dönemde, iddianızın göstergesiydi; özellikle siyasi teklifinizin ciddiyeti, ülkenizde bulunan âlim, kütüphane ve kitap sayısıyla ölçülürdü... Sizde yoksa başkasına ne verebilirdiniz ki? Fas elçisi, 1589 da ziyaret ettiği İstanbul u tasvir ederken, en çok, kitaptan bahseder: Çok yeri dolaştım; bu kadar çok kitabı bir arada yalnızca bu Şehir de, İstanbul da gördüm. Çarşı-pazarın kitap kaynaması, bir ülkenin siyasi gücüne işaretti. Kısaca, halk dilinde, hak-hukuk bilmeyen insan için Kitapsız adam denir ya; aynı durum, şehir için de geçerlidir; Kitaplı şehir hak-hukukun olduğu şehirdir; olmadığı da Kitapsız şehir. Kitap, Müslüman zihni için o kadar önemlidir ki, vahiy gelmiş dinleri, ötekilerden ayırmak için Ehl-i kitap denilir; yani Bir kitaba mensup olanlar. Bir anlam-değer dünyasına mensubiyeti, kitap üzerinden dillendirmek son derece dikkat çekicidir. İnsanlık tarihindeki trajik olaylardan biri de, kütüphanelerin yakılmasıdır. Kütüphanelerin yakılması, nasıl bir ruh halinin eseri olabilir? Öncelikle, bir ayrım yapalım. Bir eylemin bilgisine sahip olmayan bir insanın, o eylemde belirli bir kastı olmaz; Moğollar gibi... Camiyi, saray; minberi, taht sanan bir kişiden, kitabın ve kütüphanenin ne olduğunu bilmesini bekleyemeyiz. Kısaca, kuralı şöyle koyabiliriz: Kişi, doğru ve yanlışı, idraki oranında tahkik edebilir; bu nedenle, tenkitte, kast dışında, kişinin idrak oranı göz önünde bulundurulmalıdır. Burayı geçelim... İkinci tür kitap yakma nedir? Herhalde, ısınmak için değil! İnsanlar, kitap yakmazlar, o kitapların içerdiği ve temsil ettiği anlam-değer dünyasını yakarlar. Bu nedenle, yakılan, bizatihi kitap değil koruduğu bellektir; sahip olduğu iddialardır. Bu, gayet doğaldır. Çatışan iki farklı anlam-değer dünyası, birbirine ait olan her şeyi, tüm simgeleri yok eder. Unutmayalım ki, klasik dönemde bilgi, mahallî yapılarla, anlamdeğer dünyasıyla çok iç içedir. Bu meyanda, ilk kültür emperyalizmi denilebilecek eylemi, Büyük İskender yapmıştır. Pers devletini ele geçirince, etrafında bulunan bilginler -ki, biri, hocası Aristoteles in yeğeniydi-, önemli buldukları bilgileri Yunanca ya çevirmiş; asıllarını yok etmişlerdir. Bu, pek çok kaynakta vardır; özellikle Kutbuddin Şirâzî, Şerh hikmet el-işrâk adlı eserinde, bu vakıayı, felsefe tarihi açısından inceler. Şimdiye değin verdiğimiz bilgiler birer tespittir. Ve bu, bugün de böyledir; yarın da öyle olacaktır! ABD nin soğuk savaş döneminde, Sovyet kaynaklı; Sovyetler in de ABD kaynaklı kitaplara yaptıkları ortadır. Irak Savaşı nda, kü- 9

10 tüphanelere yapılanlar bilinmektedir. Türkiye de de farklı açılardan benzer olaylar yaşanmıştır. Elbette, insanlık tarihinin şu merhalesinde her şey inceldiği gibi, bu konudaki yok etme teknikleri de incelmiştir. Tarihte, insanın doğasından kaynaklanan olgu ve olaylara bakılmalıdır; ahvâle değil. İnsan, kendi dünyasını korumak için başka dünyaları yakar, yıkar; bu, başka dünyanın tecessüm ettiği şey kitap, bilgisayar, bina ya da devlet olabilir; fark etmez. Hâsılı, insan kendini trajik bir varlık kabul ettiği sürece, bu tür trajik eylemler de yapacaktır... Bağdat Kütüphanesi ( kütüphane yi aynı zamanda birikim anlamında da kullanıyorum), İslâm kültürü açısından büyük bir oluşumdu. Yok olmasının, İslâm kültüründeki bu oluşum sürecine ciddi boyutlarda zarar verdiği söylenilebilir mi? Gerileyişin başlangıcı olarak görülebilir mi? Bu kütüphâne, ne kadar özgün bir kütüphanedir? Yoksa Ernest Renan ın dediği gibi, İslâm kültürü içindeki İslâm dışı unsurların oluşturduğu bir kütüphâne midir? Öncelikle bir tashih... Kendimize ait konuları, Batılıların dediklerini dikkate alarak tartışmamalıyız. Hele hele, XIX. yüzyıl oryantalistlerinin kültürel terörüne azamî dikkat etmeliyiz. Ağzı olan konuşmuş... Bir deli, kuyuya taş atıyor; biz de çıkarmaya çalışıyoruz. Bir tabip, kocakarı teşhisini tahlil etmeye uğraşmaz; kendi muayenesini yapar. Dolayısıyla, Renan gibilere ayrılacak vaktimiz olmamalı. İkinci olarak, gerileme-ilerleme gibi kavram çiftleriyle tarihi okuyamayız. Tarihî olayların pek çok değişkeni bulunmaktadır; indirgemeci olmamalıyız. İslâm Ülkesi nde, Moğollar, yalnızca Bağdâd ı yıkmadılar. Ayrıca, Moğollar geldiğinde, Bağdâd da Beytu l-hikme de yoktu ve Bağdâd rakipsiz bir şehir değildi; başka bir deyişle, Bağdâd, İslâm temeddününün sıklet merkezi değildi. Bu nedenle, Bağdâd gitti, her şey bitti düşünüşü bırakılmalıdır. Hemen Bağdâd ın düşüşünden sonra kurulan Merağa matematik-astronomi okulunun kütüphanesine bakıldığında -ki, yukarıda işaret ettiğimiz vecizeyi kullanarak 400 bin ciltlik bir kütüphanesinden bahsedilir, ancak doğru değildir-, ciddi bir yekûnla karşılaşılır. Sonuç itibariyle, yalnızca Bağdat ın düşüşü değil, tüm Moğol istilâsı, İslâm Dünyasının Doğu sunu ki, İslâm dünyasının Batı sı da var-, sarsmış ve sendeletmiştir; ama kısa sürede toparlanılmıştır. Öte yandan, Moğol istilâsı, İslâm dünyasında, farklı ilmî-fikrî terkiplerin de ortaya çıkmasına vesile olmuştur. Şerden, bazen rahmet hâsıl olur..., olmuştur da... Biraz da, Endülüs kütüphanelerinden bahsedelim isterseniz. Oradaki birikimin, külliyatın, Batı ya aktarımı konusu da dikkate alındığında, neler söylenilebilir? Bağdat kütüphanesi ile Batı medeniyetinden alınan katkı, Endülüs kütüphanesi ile yeniden Batı ya mı aktarılmıştır? Öncelikle, İslâm medeniyeti, Batı dan bir şey almamıştır; Mezopotamya, Eski Mısır gibi kadim kültür havzaları yanısıra, Hint ve İran ile Eski Yunan ve Helenistik kültürünü tevarüs ve temellük etmiştir. Temellük önemlidir, çünkü İslâm Medeniyeti nde, hâlâ her şeyi tercüme hareketiyle başlatanlar var. Tercüme hareketi, bir şey başlatmamıştır; tersine tercümelere, zaten başlamış bir harekete destek için kalkışılmıştır. İkinci olarak, o dönemde, Batı diye bir şey yoktur; tersine Birûnî gibi İslâm bilginleri, mantık biliminin ilkelerini göz önünde bulundurarak, Çin ve Hint ile İslâm-öncesi Asya yı, Doğu; İslâm ve Akdeniz kültür havzasını, Batı diye kabul ederler. Modern ve Çağdaş kavramlarla, tarihî olgu ve olayları incelememeliyiz. Bu tür alma ve verme olguları, modern ulus devlet kavramlarıyla okunuyor. İslâm bilginleri için nazarî ilim, insanlığın ortak malıdır. Taşköprülüzâde ne diyor: Nazarî ilimlerin kavmi, dini, olmaz... Evet! Kadim miras tevarüs ve temellük edildi; çevrildi ve her şeyden önce kadim birikim, kitap haline getirildi. Bu nokta, son derece önemlidir; Müslümanlar tespit ettikleri tüm kadim mirası kitaplaştırmışlardır; kitaba dökmüşlerdir. İslâm Medeniyeti, bir yazma/yazı medeniyetidir derken, kast edilen budur. Zamanımıza gelen İslâm öncesi, örnek olarak, astronomi eserleri kaç tanedir; hepsini bir masaya sığdırabilirsiniz. Ama İslâm Ülkesi nde kaleme alınmış irili ufaklı astronomi kitapları için birkaç oda gerek. Niçin? 10

11 Çünkü kâğıt, dolayısıyla İslâm Medeniyeti nde icat edilen kitap, bilgiyi çoğalttı, özellikle Büyük Selçuklu ve Osmanlı döneminde öğretim kurumlarıyla, toplumsallaştırdı. Süreç içinde ve pek çok değişik nedenlerle, Avrupa, İslâm birikimini uzun bir zaman diliminde, kendi ölçütleri içinde, çevirdi. Hemen söyleyelim, Avrupa da da çeviri etkinliğine belirli bir bilinç eşlik eder; bu bilinç çevirilerle başlamadı; tersine bu çevirileri olanaklı kıldı. Aktarım da, yalnızca Endülüs ten yapılmadı; bunun yanısıra, Sicilya, Trabzon ve İstanbul da birer merkezdiler. Seyyahların ve Avrupalı bilginlerin özel girişimlerini hiç saymıyorum. Diyeceğim şu ki, derdi olan, bilgiye kayıtsız kalmaz; çünkü bilgi, kendine kayıtsız kalana acımaz. Kadim dönemde, bilginin büyük bir bölümü de, haricî hâfıza da yani kitaptadır. İslâm ın da, Avrupa nın da yaptığı, iddialarına paralel olarak, bu birikimi temellük etmektir. Bugün, İslâm kültür geleneği içinde, özgün bir kütüphane oluşumundan, özgün bir külliyât oluşumundan söz edebilir miyiz? Bu tür sorulara, benzetmeyle verdiğim bir yanıt var: Dil, önce konuşulur, sonra dilbilgisi (gramer) yazılır. Bizim zihin yapımızı, daha çok, medeniyet kavramı belirlediğinden dolayı, tarihî olanda kalıyor, hareket içre olanı anlayamıyoruz; bu nedenle, medeniyet yerine, usul-i dîn ve usûl-i fıkh ın, temeddün kavramını tercih ediyorum. Ne demek bu? İslâm Hayat Görüşü nü, hareket, dolayısıyla değişim içre modellemek ve idrak etmek... Bu çerçevede, İslâm temeddünü ölü değildir; hareket halindedir ve her konuda üretimi devam etmektedir. Üretimin özgünlüğü zamansaldır ve gereksinimlere bağlıdır; önemli olan, pek çok farklı, hatta birbirleriyle çelişik fikrin geliştirilmiş olmasıdır. Kişisel kanım, İslâm Hayat Görüşü, tarihî yürüyüşünü devam ettirdiğinden, üretimi de sürmektedir. Bu bir ırmağa benzer; kaynağı sürekli olduğu sürece, bazı mevsimler, suyun azalması olasıdır; ama kurumadığı sürece çoğalma olanağı her zaman vardır. Aynı soruyu Batı kültürü açısından sorayım: Orada durum nedir? Entelektüel/zihnî faaliyetlerde, siyasî tabanlı Doğu Batı ayrımı, pek de açıklayıcı görünmüyor. Nereden başlar, nerede biterler; ne zaman başladılar; ne kadar sürecekler? Hem, Hak ile Bâtıl ın sabit coğrafyası olmaz; Doğu da da olabilir, Batı da da... Zihnimizi, bu tür kavramlarla kayıtlamamalıyız. Sorunuzdaki külliyatı ve kütüphaneyi, bilgi birikimi olarak anlarsak eğer, elbette, Dünya nın her yerinde, ülkeler, sahip oldukları iddia ve olanaklara paralel olarak üretimlerini sürdürmektedirler. Tersi durumda, tarihten düşerler. Sözlü kültür ve yazılı kültür diye bir ayrım yapabilir miyiz? Eğer böyle bir ayrım yapılabileceksek, doğu kültürünü sözlü kültür sınıflandırmasında değerlendirebilir miyiz? Bunun, Batı lı anlamda bir felsefe geleneğinin oluşmamasına, ama daha farklı bir tefekkür biçiminin ortaya çıkmasına neden olduğu söylenilebilir mi? Bu sorunuzdaki Doğu ve Batı kavramları için de, yukarıda söylediklerim geçerlidir. Eğer Doğu dan, İslâm ı anlıyorsak, İslâm kültürü, sözlü kültürdür yargısı, tamamen bir şehir efsanesidir. Yukarıda da işaret ettiğim üzere, İslâm Medeniyeti, bir yazma, bir yazı medeniyetidir ve kendinden önceki ulaşabildiği tüm ilmî mirası temellük ederek kitaba dökmüştür, kitaplaştırmıştır. Biraz önce de işaret etmiştim: İslâm Medeniyeti nde üretilen eserlerin miktarı, kendinden öncekilerle mukayese bile edilmez. Elbette bu durumun pek çok nedeni vardır; kâğıt, öğretim vs... Yazı nın, bizim için ne anlama geldiğini idrak için gereğinden fazla konuşmamıza gerek yoktur. Çünkü yazı, bizde, Varlık ın tecellilerinden biri olarak kabul görmüştür: el-vucûd elhattî/kitâbî... Daha ne diyebiliriz ki? Kitâbet i/ Yazı yı, Varlık ın bir tecellisi olarak gören bir medeniyeti anlamak için yalnızca sözlü kültür içinde boşa konuşmak yetmez; biraz kitap okunmalı! Kalkaşendî nin Subh el-aşâ sı, İbn Haldûn un el-mukaddime si... belki de Taşköprülüzâde nin Miftâl el-saâde ve misbâh el-siyâde nin birinci cildi... Özellikle yazınsal varlık a ait bilim dalları, içerikleri ve kaleme alınan eserler kısmını okumak konu için iyi bir başlangıç olabilir. 11

12 İkinci olarak, sözlü ve yazılı kültür, birbiri yerine ikame edilecek iki ayrı sözcük değildir; birlikte varolan sözcüklerdir. Miktarı artabilir ya da eksilebilir ama her yerde birlikte vardırlar. Olmaları da gerekir... Çünkü her yazılı kültür, belirli oranlarda sözlü kültüre dökülür; tersi de doğrudur; sözlü kültür de yazıyla kayıt altına alınır; böylece birbirini besleyerek birbirlerini varkılarlar ve zenginleştirirler. Sorunuzun ikinci bölümündeki, Batı lı anlamda felsefe geleneği teriminden ne anlamalıyız? Ve ayrıca, bizdeki farklı bir tefekkür biçimi nedir? Bunlar, benim bildiğim konular değil açıkçası... Felsefe-Bilim in tarihi ve problematiği ile ilgilenen biri olarak, Mezopotamya - Mısır - Anadolu - Eski Yunan - Helenistik Dönem - İslâm - Ortaçağ Avrupa - Modern Avrupa ve Çağdaş Dünya... sürekliliği içinde olup bitenler, üç aşağı, beş yukarı aynı kümede tanımlanabilirler. Kasıt eğer, XVII. yüzyıldan itibaren, Batı Avrupa da gelişen, özellikle de Immanuel Kant tan sonraki bilişsel (kognitif) yapının tahlili anlamındaki felsefe ise, bu felsefenin/tefekkürün bizatihi kendi değil belirli bir zaman ve zemindeki tecellisi ile ilgilidir. Bizde, her zaman bir felsefe/tefekkür/düşünce geleneği olmuştur; hiç bir zaman kesintiye uğramadı ve halen de devam etmektedir. Ancak, bunun görünümleri farklı olabilir. Çoğunlukla söylediğim bir şey vardır: Bilgi, esas itibariyle, iç-mahsusun (tecrübiyât) ya da dış mahsusun (vicdâniyat), makul hâle getirilmesidir. Bu nedenle, modern dönemde, Batı Avrupa da ortaya çıkan, özellikle önce dış, sonra iç-mahsusa ilişkin çeşitli âlet ve teorilerle, elimizdeki verilerin farklılaşması ve başkalaşmasıdır; bu da doğal olarak makulleştirme sürecini dönüştürmüştür. Başka bir deyişle, malumat değişince, marifet ve dahi bunun da üzerine yükselen ilim/bilgi de başkalaşmıştır. Kitap ve zihin arasında nasıl bir ilişki kurulabilir? Nietzsche, beslenme biçimleri nden, beslenme kaynakları ndan söz eder bir kitabında. Kitap, bir beslenme kültürü müdür gerçekten, bir mutfak mıdır? Bizim için uygun olan, bünyemiz için iyi olan mutfak ve beslenme biçimi nasıl olmalı? Kendimize özgü bir zihin mutfağından söz edebilir miyiz? Daha önce de dile getirildiği gibi, insan eylemlerinde, niyet ve amaç önemlidir. Taşköprülüzâde nin ifade ettiği üzere, bilgi aklın kulluğu ise, amaç bilgi edinmektir, bilgilenmektir. Bu nedenle, insan aklı bilgiyle beslenir... Kitap, bilginin muhafaza edildiği bir araçtır; ondan önce tabletti, papirüstü, parşömendi vb. Bu nedenle, bir kitap romantizmine gerek yok diye düşünüyorum. Ancak, Nietzsche nin kastı okumak ise evet, aklın en önemli beslenme eylemlerinden biri, okumaktır. Kişisel olarak, aklın beslenmesini, beş türlü eyleme ilişkin görüyorum: Birincisi Doğa, ki, o da bir okuma türüdür; ikincisi, Tekhne yani insanın yapıp ettikleri; üçüncüsü, yazılı metin; dördüncüsü ise anlatım ki, eğitimden başlar, sohbete kadar sürer... Ve belki, son olarak, insanın nefis muhasebesi... Hepsi de, aklın beslenme kaynaklarıdır kanaatime göre... Son olarak, genel anlamda İslâm ülkelerindeki, özel anlamda, Türkiye deki kitap okuma ve kitap üretme tutumunu nasıl buluyorsunuz? Entelektüel bir olgunluktan/yeterlilikten söz edebilir miyiz? Her şeyden önce, tekrar anımsatalım: Âletler ki, kitap da bir âlettir- insanın bir niyeti ve amacını gerçekleştirmek üzere icat edilirler. Yazılı malzeme, bilginin muhafazası ve aktarımı içindir. Elbette, her âlet kendi çevresini, uzayını da yaratır ve kendine ilişkin binlerce insanî değer ortaya çıkarır; bu değerler, kültürden, ilmî, siyasî ve iktisâdi, hatta şahsî yapılara kadar sirayet eder. Tarih boyunca, bu, böyle olmuştur... Matbaanın kullanımı sonucunda ortaya çıkan basılı kitap, ticari kapitalizmin arzularıyla birleşince, ortaya müthiş bir ticarî meta çıkmıştır; yazma eser de, daha önceleri böyle idi; ancak, büyük oranda gereksinimlere bağlıydı. Örnek olarak, kendi kitabını istinsah edebilirdin; ancak, kendi kitabını basamazdın, çünkü tek bir kitap basılmazdı. Bu durum, üniversitelerin yükselmesi, akademik kariyerlerin netleşmesi, dergilerin yayımlanması, muhtelif kurumların basılı metnin gücünden yararlanmaya çalışması gibi etkenlerle dev bir iktisadi sektör halini aldı. Dolayısıyla, kitap, bilginin korunması ve aktarı- 12

13 mını üstlenen bir araç olmaktan çıktı, ticari bir meta oldu... Hatta XX. yüzyılda, psikolojik bir meta haline geldi bile denilebilir. İbn Haldûn, Mukaddime sinde Bir alanda, fazla kitap bulunmasının zararları diye bir başlık açar ki, o dönemde kitap ne kadardır?... Ancak, dediği şudur İbn Haldûn un, belirli bir konudaki kitaplar, büyük oranda kendilerini tekrar ederler; bu nedenle, hepsini okumaya kalkmak vakit alıcıdır. Bu nedenle, söz konusu olumsuz durumdan kurtulmak için, İslâm dünyasında, özellikle öğretim hayatı için her açıdan sıkı ders metinleri yazılmıştır. Ancak matbaa ile bu kaygı ortadan kalkmıştır. Artık, diyelim ki, bir kişi Felsefe Tarihi sahasında, ya da bir alanda bin eseri okumak gibi bir sıkıntı yaşıyor; klasik gelenek şöyle düşünüyor, en azından başlangıç aşamasında, felsefe tarihine ilişkin temel bilgileri almak için bir eseri bin kere okumak daha doğrudur. Günümüzde, artık basılı kitap, yazma kitabın kaderiyle karşı karşıyadır. Bilgisayara bağlı kitap, dijital ve internet yayıncılığı, hızla, basılı kitabı ortadan kaldıracaktır. Bugün, nasıl yazma kütüphaneleri varsa, yakın bir gelecekte de, basma kütüphaneleri olacak; ama kullanılmak üzere değil, bazı âlimlerin eskiyi araştırmak üzere kullandığı kütüphaneler şeklinde... Elbette direnilecek, basılı kitabın erdemlerinden bahsedilecek, iktisadi çıkarları zedelenenler itiraz edecek vs. ama sonuç itibariyle durum değişmeyecek... Örnek olarak, Felsefe-Bilim tarihi alanında, neredeyse tüm ilmî dergiler, internet üzerinden yayınlanıyorlar; basılmıyorlar. Belki bilgisayarda okumak benim için zor; ama çocuklarım için kolay; torunlarım için belki de- bir zamanlar kitap diye bir şey vardı ya dönüşecek... Bunları dikkate alarak şöyle ifade edelim: Mehmet Genç üstadımız, şöyle der: Mütevazı bir ilmî çalışma, en az üç milyonluk bir kütüphane ile başlar. Türkiye de böyle bir kütüphane var mı? Ben bilmiyorum... İslâm Ülkeleri nde? Belki!.. Artık öteki ülkelerle karşılaştırmayı siz yapabilirsiniz. Kafanızı malumat vererek şişirmek istemem. Mesele, basit bir malzeme sorunu değildir öyleyse... Bilgi sorunudur. Nübüvvet ten sonra ilmin geldiği bir dine mensubuz ama pek fazla kimse bu makama talip olmak istemiyor; siyaset ya da basit bir gazete yazarı olabilecek kadar malumat -füruş olmak daha cazibeli. Bilgi ye değer verirsek, önemsersek, hakkını teslim edersek, gerekli cehd ü gayreti gösterirsek, bilgiyi muhafaza eden malzemeyi de üretir ve sahipleniriz. Şuna inanmıyorum: İstanbul da öyle bir kütüphane kuralım ki, içinde yirmi beş milyon kitap bulunsun. Okumadıktan, araştırmadıktan sonra o kütüphane sadece bir Kitap Müzesi olarak kalır; başka hiç bir şey olmaz. Üniversite yıllarımdan anımsıyorum: Okuduğum Üniversite nin genel kütüphanesine gitmiş, fiş doldurarak bir kitap istemiştim; memur yanlış kitabı getirince kendisini uyardım. Ne oldu? Fırça ve tahkir... Hemen oradan çıktım ve profesör oluncaya değin hizmet verdiğim o üniversitenin genel kütüphanesine bir daha hiç uğramadım; hâlâ da uğramam. Ne yaptım? Öyle şahsî bir kütüphane kuracağım ki, alanım çerçevesinde bir daha bu tür kütüphanelere gereksinim duymayacağım diye karar aldım. Öyle de yaptım. Ama bu, çözüm değil! Kütüphanelerimiz az; içlerindeki kitaplar da az; üstelik okuyucuyu onlara ulaştırmamak için tüm tedbirler de alınmış durumda. Raf sistemi yok da, Ammân daki Ürdün Üniversitesi ne gittiğimde, ilk raf sistemli kütüphaneyle karşılaşmıştım da bir hafta, alanımla ilgili kitapları incelemiştim. İSAM ın kütüphanesi bu açıdan büyük bir boşluğu doldurmuştu; ancak yeni kitaplarla sürekli takviye edilmediğinden, tarihî bir hâle gelmeye başladı. Gerçi artık pek çok üniversite, internet üzerinden kitaplara erişimi sağlıyor; ama ne kadar işlevsel o tartışılır. Sonuç itibariyle, bin yıl daha bekleriz bu kafayla gidersek. Çünkü sorun, yalnızca malzemeye sahip olmak değil; bir amaca sahip olmak; bu amacın gerektirdiği malzeme, gereksinim doğrultusunda edinilirse, hem süreklilik ortaya çıkar, hem de ona ulaşım yolları, elden geldiğince verimli inşa edilebilir; gerisi boş bir hikâye. Tüm dediklerimizin özeti nedir? Kanımca şudur: Sorun, daha derin, bilgiye talip olma sorunu... Şu deyişi unutmamalıyız: Malumat olmadan marifet, marifet olmadan ilim, ilim olmadan irfan sahibi olunmaz. Kısaca: Derdimiz ne bizim? Kişi olarak, millet olarak? 13

14 A. VAHAP AKBAŞ ile şehir ve kitap üzerine "...günümüz edebiyatının baskın mekânı şehir, baskın konusu şehir hayatıdır. Bu da kanımca en çok romanda görülüyor. Dolayısıyla şehirlinin kendisini en çok romanda bulduğunu, ona meyyal olduğunu düşünüyorum." KEMAL BATMAZ A. VAHAP AKBAŞ 1954 te Batman da doğdu. Batman Lisesi ni (1971) ve İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü nü (1977) bitirdi. Çorlu da yılları arasında öğretmen, yılları arasında da Milli Eğitim Şube Müdürü olarak görev yaptı. Çorlu Mehmet Akif Ersoy Anadolu Lisesi nde öğretmenlik yaparken 2001 yılında emekli oldu. Özel öğretim kurumlarında çalıştı. İlk yazısı Hisar dergisinde (1978) yayımlandı. Şiir ve yazıları başta Mavera, Hisar, Düş Çınarı, Bizim Külliye, Ay vakti olmak üzere çeşitli dergilerle Yeni Devir, Zaman ve Türkiye gazetelerinde yer aldı yıllarında Yeni Devir gazetesinin Kültür-Sanat sayfasını yönetti, belirtilen yıllarda aynı gazetede günlük yazılar yazdı. Çorlu da Nisan Bulutu dergisini çıkarıp yönetti ( ) de Efgan adlı kitabıyla Türkiye Yazarlar Birliği nce yılın şairi seçildi. Alevler ve Güller ile Sedat Yenigün Roman Armağanını (1984) aldı. Şiirlerinizde daha çok dağ unsurunu kullanmışsınız. Oysa biz sizi şehir ve şiir üzerine konuşturmak istiyoruz. Dağ dan mı yola çıkalım şehre Neden bu kadar dağ kullanıyorsunuz şiirlerinizde? Bu soru daha önce de sorulduğu için, bütün şiirlerimde kaç defa dağ kelimesini kullandığımı merak etmiş, üşenmemiş saymıştım. Doksan-yüz arasında bir sayı çıkmıştı yanılmıyorsam. Bu kullanımların hepsinde dağ, şiirin temel unsuru olmasa, hatta çoğunlukla benzetme, büyüklük, çokluk ifade etmek gibi amaçlarla kullanılmış olsa bile dağın şiirimde önemli bir yer tuttuğu kesin. Ve sorulmasa belki bunu fark etmeyecektim. Yine sorularda, yazı ve yorumlarda şiirlerimdeki baskın temanın hüzün olduğu ifade edilmişti. Bunlar, şairin dönüp eserine bu dikkatler ışığında yeniden bakmasına sebep oluyor. Dağı sevdiğim bir gerçek. Bunun en önemli sebebi de sanırım dağda doğmuş olmamdır. Raman Dağı nda, Türkiye deki ilk petrol kuyusunun yakınlarında dünyaya gelmişim. Dedelerimin yaşadığı, babamın çocukluk gençlik yıllarının geçtiği köy de yüksek dağların arasında bir yerdi. Hemen her yaz, tatilimin büyük bir kısmını bu köyde ya da bir yanı Raman Dağı nın di- 14

15 Geçmişte şehrin kültürü, tabiat güzellikleri; mimarî, musiki, tarih gibi medeniyet unsurları şairleri beslerdi. Şehirlere çokça güzelleme yazılır, şehrin tarihi mekânları, tabiî güzellikleri resmedilirdi. Bugün ise sanatçıya daha çok şehrin değişen sosyolojik ve mimarî yapısı, bunların yarattığı karmaşa, sakat ilişkiler, bunalımlar, yabancılaşma, yozlaşma; yine bunlara bağlı olarak kaybedilmiş değerlere özlem vs. ilham veriyor. ğer yanı yine dağların, dik kayalıkların sardığı Hasankeyf te geçirdim. Çocukluk, ilk gençlik anılarımda dağ, onun için önemli bir yer tutar. Çocukluğun, şair ve yazarların tükenmez hazinesi olduğunu hatırlarsak sanırım bu husus daha iyi anlaşılır. Büyük şehirde dağı özlemem, bir şiirimde hülyamı kanatan üç şeyden birinin dağ olduğunu söylemem; başka bir şiirde açmışım gözlerimi dağ, yürümüşüm dağ dememin de altında zannederim bu duygu ve tecrübelerin etkisi vardır. Dağ sevgisi, dağ özlemi metropollerde bana kendini daha fazla hissettiriyor. Metropol, dağları da yutan bir dev. Dağ heybettir oysa, yüceliktir, güzelliktir, bozulmamışlıktır/ doğallıktır, vahiy makamıdır, tecelligâhtır, korku ve esrardır yerine göre. Dağ daha pek çok şeydir! Bunun içindir ki yalnız bu fakirin değil, hemen bütün şairlerimizin en önemli ilham kaynaklarından biridir. Peki, Bir şehir tarif ediniz. dersek bize neler anlatırsınız? Kendinizi bir şehir içerisinde nereye konuşlandırabilirsiniz? Şehirde sanatınızı besleyen unsurlar nelerdir? Bilindiği gibi medine, şehir demektir. Medeniyet ve medine kelimeleri de birbiri ile alakalıdır. Dolayısıyla benim fikrimdeki ve gönlümdeki şehrin anahtar kavramları medeniyet ve medenîliktir. Hacı Bayram-ı Veli den ilhamla söyleyeyim: sürekli oluş ve her yönüyle gelişim içinde olan; oluşup gelişirken yaşayanlarını da olgunlaştıran bir şehir Sufiler gönlü bir şehre benzetirler. Yaratan ın tecelli ettiği yer olan gönül gibi şehrin paklığı, güzelliği esas alınmalı değil mi? İnsan ki eşrefü l mahlûkattır, kurduğu, yaşadığı mekân da ona göre olmamalı mı? Çağdaş şehirlerimiz ne yazık ki medeniyetimizden neşet etmiş şehirler değil. Bin bir emekle ve özenle kurulmuş şehirlerimiz şimdi yaralı. Bu şehirlerin içinde bize dair unsurlar gittikçe eriyor, onarılıp korunsalar bile yayılan hantal yapının içinde görkemleri fark edilmez oluyor; tarih şuuru uyandırma, devam fikri oluşturma misyonları yok oluyor. Böyle bir şehirde, fikrinin mayasını Anadolu da almış, İslâm medeniyetine gönül vermiş; güzelliğe, doğallığa, insaniliğe, medeniliğe inanmış biri olarak bir yere konuşlanmak çok zor. En baştan itibaren büyük şehirde beni en çok yoklayan şey yabancılık ve yalnızlık oldu. Bizim kuşağın büyük bir kısmının bu duyguları yoğun bir şekilde yaşadığını düşünüyorum. Büyük şehrin savurduğu, dağıttığı çok insan tanıdım. Yetmişli yılların başından itibaren kaleme alınmış roman ve hikâyelerde bu savrulmuşluğu, şehrin karmaşası içinde kaybolmuşluğu, yabancılık ve yalnızlığı görmek mümkündür. Esasında bugün, artık hemen hiçbir şehirlinin kolayca kendini bir yere konuşlandıramadığı düşüncesindeyim. Bu, yalnızca şehirlerin yapısıyla alakalı bir şey de değil. Evet, şehirler hızla ve hantal bir şekilde büyüyor. Bu, ulaşımdan insan ilişkilerine kadar birçok sorunu beraberinde getiriyor; ama zannımca asıl sorun bunlardan çok dayatılan ritimdedir. İnsana fıtrî olmayan bir hayat ritmi dayatılmaktadır. Şehrin kalabalık ve hantallığından kaynaklanan sorunlar bir yana, tüketme 15

16 ihtirası, çok ve çabuk kazanma arzusu, telefon, internet vs. bağımlılığı gibi hususlar insanı neredeyse bir otomobil yarışı hızında yaşamaya zorluyor. Bu şüphesiz tefekkürü ve idraki dumura uğratıyor. Ruhunu çok gerilerde bırakarak koşuşturan şehirli, şehrini ve oradaki konumunu nasıl idrak etsin? Bütün bunlarla beraber, büyük şehir bana öyle geliyor ki en çok sanatkârları uyarıyor, kışkırtıyor. Geçmişte şehrin kültürü, tabiat güzellikleri; mimarî, musiki, tarih gibi medeniyet unsurları şairleri beslerdi. Şehirlere çokça güzelleme yazılır, şehrin tarihi mekânları, tabiî güzellikleri resmedilirdi. Bugün ise sanatçıya daha çok şehrin değişen sosyolojik ve mimarî yapısı, bunların yarattığı karmaşa, sakat ilişkiler, bunalımlar, yabancılaşma, yozlaşma; yine bunlara bağlı olarak kaybedilmiş değerlere özlem vs. ilham veriyor. Son dönem şiirimize şehirlilik hâkim. Benim şiirim de genel yapısıyla şehirli bir şiirdir. Çocukluğa, diğer yaşanmışlıklara, tabiata da hep şehirden baktım. Bu bakış aslında bir kaçış, bir sığınmadır denebilir. Bu duygu aslında birçok şairde vardır. Necip Fazıl Şehirlerin Dışından şiirinde bizi, dünyayı şehirlerin dışından seyretmeye çağırır. Çünkü kat kat çıkmış evler, o cam gözlü devler görülmesi gereken âlemi gizlemektedir. Şehirler insanı köleleştirmekte, Allah ı unutturmaktadır. Şiiri, bir hayat görüşünün, bir inancın paralelinde götürmeye çalışınca, şehir, yukarıda da değindiğim gibi, yabancılaşmanın, bozulmanın gerçekleştiği yer oluyor. İnsanın bir bütünden kopup, büyük kalabalıklar içinde insan tekine dönüştüğü, bunun doğurduğu yalnızlık ve sarsılmışlığın derin bir şekilde yaşandığı yer Tanpınar, Biz şehir mefhumunu kaybettik. İçimizde fukaralığın nizamı kuruldu diye yakınır. Şehir, bir terbiyenin ve zevkin etrafında teşekkül eden müşterek bir hayattır der. Beni, kaybettiğimiz bu terbiye ve müşterek hayat her zaman çok ilgilendirdi. Bir şair, roman ve hikâye yazarı olarak hayıtını ve üslubunu kaybetmiş şehrin, yaşadığım ya da tanıklık ettiğim bu hallerine uzak durmam mümkün değildi. Ancak bunlarla kendimi sınırlamamak gerektiğini düşündüm hep. Sanatçı, bir medeniyet mensubu olduğunun, o medeniyeti yaşatma geliştirme misyonu taşıdığının bilincinde olmalıdır. Bu bağlamda yaşadığım şehrin kültür ve medeniyet merkezi olmasının sağladığı imkânlar da şiir ve yazılarımı büyük ölçüde beslemiştir. Taşra ve anakent karşılaştırmasına girersek sizce hangisi bir sanatçı için daha elverişlidir? Günümüz anakentlerinde sanatçılar kendi atmosferini nasıl oluşturuyorlar? Anakentler, sanatçıların yoğun olarak yaşadığı; kurum, kuruluş ve mekânların fazla olduğu, sanat etkinliklerinin sıklıkla yapıldığı, entelektüel ilişkilerin daha kolay kurulabildiği; yayıncı, kitapçı, dağıtımcı ve ajansların toplandığı yerlerdir. Kültür-sanat endüstrisinin kalbi buralarda atar. Buralardan geniş kitlelere erişebilmek daha kolaydır. Bu çerçevede daha birçok imkândan söz edilebilir. Tabii ki bütün bunlar sanatçılar için elverişli bir ortam oluşturur. Büyük kültür merkezlerinde oluşmuş bir gelenekten, geçmişten gelip sinmiş bir ruhtan da söz edilebilir. Hayatının merkezine sanatı oturtanlar bunu hissederler. Pasajlara, sahaflara, başka bazı mahfillere sinmiş bir ruh diyeyim buna. Ancak bu her şeyin büyük şehirlerde başlayıp bittiği anlamına gelmez. Hemen her zaman, kabiliyeti, belli bir hedefi olan sanatkârlar kendilerini, bu işin adeta borsası durumunda olan büyük şehirlere atmaya çalışmakla beraber taşra denilen yerlerde de yetişmiş büyük sanatkârlar az değildir. Uzak ve küçük de olsa ilim ve irfana, sanata yataklık yapmış şehirlerimiz çoktur. Günümüzde durumun daha farklı olduğunu düşünüyorum. Kolaylaşan ulaşım, iletişim, her tarafa yayılan teknolojik imkânlar taşra kavramını coğrafî bir terim olmaktan çıkarıyor adeta. Artık taşralılığın zihinsel bir kavram olduğunu düşünüyorum. En uzaktaki bir Anadolu şehrinden hatta kasabasından, değil Türkiye deki, dünyanın her yerindeki sanatçılarla kolaylıkla ilişki kurulabilir. Yazılar, fotoğraflar, hatta kitaplar en uzak yerlere bir tıklamayla birkaç saniyede ulaştırılabiliyor. Artık her yerde kitap, dergi basılabiliyor. Şehirlerin büyük bir kısmı kendilerini kültür sanat vasıtasıyla tanıt- 16

17 mayı hedeflediği için hemen her şehirde artık sanat ve edebiyata daha fazla imkân hazırlanıyor, daha çok etkinlik yapılıyor. Böyle olunca büyük şehirlerde yaşayan yazarlar taşra dergilerine; taşra da yaşayanlar büyük şehirlerde çıkan dergilere yazabiliyor. Nerede çıkarsa çıksın bir yayın her yere ulaştırılabiliyor. Bütün mesele zannımca zihni uyanık, ufku geniş olabilmektir. Yoksa bir kişi, büyük şehrin göbeğinde yıllarca yaşayıp üretmeye çalışsa da fazla bir şey değişmez. Atmosfer oluşturma, daha çok mizaçla, dünya ve sanat görüşüyle ve imkânlarla ilgilidir. Biraz önce büyük şehirlerin kültür ve sanat adına sunduğu imkânlardan bahsettik. Bu imkânlar şüphesiz iletişimi ve bir sanat atmosferi oluşturmayı da kolaylaştırıyor. Dernekler, vakıflar, sanatçı kuruluşları sanatçıları bir araya getirebiliyor. Belediyeler sürekli kültür sanat etkinlikleri gerçekleştiriyor. Bazı yayınevlerinde, kitapçılarda periyodik sohbetler yapılıyor. Bunlar da sanatçıların bir araya gelmesine vesile oluyor. Hayat ve sanat telakkilerinin uyumu, müştereklerin çokluğu, mizaç ve zevkler, ortak hedefler, beklentiler şüphesiz bu ortamların canlı, bereketli olmasında etkili oluyor. Türk edebiyatı dönemlerini ele alacak olursak hangi dönem daha çok şehirliye dönüktür? Edebiyatımızda anakent temalı pastoral şiir gerçekleşebilmiş midir? Doğrusu Türk edebiyatının dönemlere ayrılması mevzuu bana hep sorunlu gibi gözükmüştür. Yine de bu bölümlemelerden hareket edersek, halk edebiyatı diye adlandırılan alanın dışındaki hemen bütün verimlerin şehirliye dönük olduğunu söyleyebilirim. Şifahî eserler ya da âşıklar marifetiyle ortaya konmuş şiirler çoğunlukla büyük şehirlerin dışında, halkın duygu ve düşüncelerinin tezahürü olarak hayat bulmuştur. Bunların dışındakilerin oluştuğu yer ise şehirdir ve muhatabı büyük ekseriyetle okuryazar insandır. Yer yer ve dönem dönem sırf okuryazarlığın da yetersiz kaldığı, seçkin muhatapları hedefleyen bir edebiyatla karşı karşıya kalıyoruz. Tabiî ki bu muhatap şehirlidir. Klasik edebiyatımız, şüphesiz tam bir şehir edebiyatıdır. Büyük medeniyet merkezlerinde genellikle yönetici zümrelerin etrafında ve himayesinde neşv ü nema bulmuştur. Mensupları iyi öğrenimli, donanımlı kişilerdir. Gelişmiş bir medeniyetin bütün zenginlik ve inceliklerine, haddeden geçmiş diline maliktirler. Oturmuş bir geleneğe yaslanırlar. Bu durumda edebiyatçı, bu donanım, bu zenginlik ve incelikle, tabiatıyla yine bu kültüre aşina, bu incelmiş söyleyişi kavrayabilme kabiliyetine sahip şehirliye seslenecektir. Tanzimat Dönemi edebiyatı ve Edebiyat-ı Cedide de bütünüyle şehirliye yöneliktir. Mensuplarının çoğu kalem dairelerinde yetişmiş, yabancı lisan öğrenmiş; bir kısmı paşa ya da paşazadedir. Tanzimat döneminin ilk temsilcileri siyasetle edebiyatı atbaşı sürdürdükleri ve edebiyatı daha çok bir dönüştürme aracı olarak kullandıkları için; sonrakiler ise sanat yapmış olmayı önceledikleri için hep şehri, şehir insanını konu edinmiş, şehirliye seslenmeyi yeğlemişlerdir. Bu dönemlerde şehir dışındaki hayat, bir iki zayıf deneme hariç, bütünüyle edebiyatın dışındadır. Hatta denebilir ki İstanbul dışındaki bütün hayat edebiyatçının ilgi alanı dışındadır. Edebiyatçıların İstanbul dışındaki şehirlere, kasaba ve köy hayatına yönelmeleri Meşrutiyet ten sonra mümkün olur. Cumhuriyetle bu yöneliş ivme kazanır. Ancak büyük şehirlerde yoğunlaşan nüfus zamanla edebiyatçıyı da bu yoğunluğun içine çekti diye düşünüyorum. Anakent temalı bir pastoral şiirden bahsetmek çok zor. Şehir daha çok köy ve kır hayatının, bakir tabiatın muhalif mefhumu oldu denebilir şairler için. Şehir, insanı cüceleştiren bir yer olarak görülür. Başta da değindiğimiz gibi, dağ, köy, kır, şehrin kasvetinden kurtulmak, arınmak için kaçılan yerlerdir şair nazarında. Necip Fazıl ın mısraları bunu en güzel şekilde ifade ediyor: Al eline bir değnek, Tırman dağlara, şöyle! Şehir farksız olsun tek, Mukavvadan bir köyle! 17

18 Uzasan, göğe ersen, Cücesin şehirde sen; Bir dev olmak istersen, Dağlarda şarkı söyle! Şehri anlatan bir edebi tür var mı? Günümüz şehirlisi daha çok hangi türde kendini bulmaya çalışıyor, hangi edebî türe meyyal? Aklıma hemen şehrengizler geliyor. Klasik edebiyatımızdaki şehrengizler, bir şehrin genel durumu hakkında genel bilgilerin verildiği, güzelliklerinin övüldüğü ve güzellerinin vasfedildiği ilgi çekici bir türdür. 16. Yüzyılda Mesihî ve Zatî tarafından ilk örneklerinin verildiğini biliyoruz. Sevilen ve çokça örnek verilen bu tür, başka bazı türler gibi zamanla ömrünü tamamladı. O şimdi artık bir edebiyat tarihi malzemesi. Ama biraz şiirselliğinden, biraz da tema benzerliğinden, adı şehirlerle alakalı bazı çağdaş kitaplarda yaşatılıyor. Bu son cümleyi bana Mustafa Armağan ın Bursa Şehrengizi nin kurdurttuğunu söylemeliyim. Şehri anlatan bir edebî tür olarak, son yıllarda yaygınlaşma eğilimi gösteren şehir kitapları ndan da söz etmek gerekir her halde. Tanpınar ın Beş Şehir i ile başladığını söyleyebileceğimiz bu kitaplar gittikçe müstakil bir tür olarak anılmaya başlandı. Mitat Enç in Gaziantep i anlattığı Uzunçarşı nın Uluları, Ahmet Turan Alkan ın Sivas ı anlattığı Altıncı Şehir ve benzer bazı çalışmaların gördüğü ilgi bu tarz kitapların çoğalmasına yol açtı. Artık yalnız şehir yazıları yazan yazarlar var. Belediyeler şehir kültürü dergileri çıkararak yazarları şehirler hakkında yazmaya yönlendiriyor. Bu konuda ilmî toplantılar yapılıyor. Dergiler şehir kitapları dosyaları hazırlıyor. Bazı kurumların şehir kitapları kütüphaneleri var. Şehir kitapları şüphesiz yeni bir edebiyat dalı sayılır. Şimdilik sayıları belki pek fazla değil ama Ahmet Turan Alkan ın da ifade ettiği gibi gelecek vaad ediyor. Seyahat kitapları da şehirlerin hafızasını kayda geçirmekte önemlidir. Seyyahların gözlem ve tespitleri büyük ölçüde şehirlerle ilgilidir. Bugün şehirler hakkında yazanların vazgeçilmez kaynaklarından biri seyahatnamelerdir. Bir şehir hakkında eser hazırlayan herkes Evliya Çelebi ye, İbni Batuta ya başvurmak zorunda hisseder kendini. Gelişen mekân algısı, dikkatleri şehirlere yoğunlaştırıyor. Daha önce ifade ettik: günümüz edebiyatının baskın mekânı şehir, baskın konusu şehir hayatıdır. Bu da kanımca en çok romanda görülüyor. Dolayısıyla şehirlinin kendisini en çok romanda bulduğunu, ona meyyal olduğunu düşünüyorum. Şimdilerde daha çok roman yazıldığını, çevrildiğini, baskı sayılarının yüksek olduğunu gözlemliyoruz. Bu da ona gösterilen alakaya işaret ediyor. Sizin de dergilerde şehir yazıları yazdığınıza tanık oluyoruz. Deneme kitaplarınızda şehre dair çok yazı var. Seyahat izlenimleriniz de Seferî Yazılar başlığıyla kitaplaştı. Bunu şehre ve gezmeye olan ilginizin bir göstergesi olarak mı anlamalı?seferî Yazılar da hangi şehirler var? Buralara nasıl bakıyorsunuz? Medeniyet ve medenîlik kavramlarıyla şehir arasındaki ilişkiye daha önce değindik. Bu ilişkiyi önemseyen, edebiyata ve sanata edebiyat bağlamında yaklaşan biri olarak elbette şehri önemsiyorum. Her şair, hikâyeci ya da romancı gibi şehirler hakkında düşünüyor, gözlemler yapıyorum. Şehri düşünmek, gözlemek, yazmak... Bunlar hoşuma gidiyor. Bir hafızayı kayda geçirmenin keyfini yaşatıyor bana. Bir sorumluluğu yerine getirmenin huzurunu Seyahati de seviyorum. Seyahat arzusu fıtrî bir şey gibi geliyor bana. İnsan tabiatında var olan bir duygu. Hoşuma giden bir söz var. Derler ki: Dünya bir kitaptır, seyahat etmeyenler onun hep aynı sayfasını okurlar. Gezmek, yeni sayfalar okumaktır. Özge diyarlara pervaz vurmak, özge güzellikler temaşa etmektir. Seferî Yazılar bu his ve düşüncelerle kaleme alındı. Ülke dışına yaptığım bazı seyahatlerdeki gözlem ve izlenimleri içeriyor. Şüphesiz bildiğimiz anlamda birer şehir yazısı değil bunlar. Yine de gezdiğim şehirlere bir ayna tutabildiğimi düşünüyorum. Bu şehirlerin bazıları şunlardır: Almatı, Aşkabad, Merv, Mekke ve Medine, Strasburg, Zürih, Köln, Üsküp, Salzburg 18

19 Kitabın alın yazısı M. KAYAHAN ÖZGÜL Büyük kısmı yarım ay biçiminde tasarlanan bu küçük pencerelere takılan rengârenk camlara gün ışığı vurdu mu, giriş bir renk cümbüşü ile dolar; gökkuşağının ortasında yüzmeye başladığınızı hissedersiniz. Cildinin ortası delinerek ilk yaprağına mini mini bir kapı açılan kitaplarda da aynı hissi yaşadığınız ve kapağı çevirince renk renk kelimelerin uçuştuğu bir mahfilde öylece kalakaldığınız olur. Yüce Mevlâm kitapları kapılara nasıl da benzer yaratmış. Kitabın çift kanatlı bir kapıdan ne şekilce ne de ruhça farkı var; açıp girdiğinizde her ikisi de sizi bir başka âleme taşıyıveriyor. Kapılar vardır; ince ince oyulmuş ahşabında, zerrin yaldızında tezhipli, şemseli bir kitabın müzeyyen nakışlarını bulursunuz. Kapılar vardır; zamanın hoyrat eli delik deşik etmesin diye yağlıboya ile kapatıldığında, okkalı bir kitabın lâke cildi gibi pırıl pırıl parladığını düşünürsünüz. Bazen, cümle kapısına ulaşmak için, daha mütevazı bir kapıdan geçmeniz gerekir. İster soğuktan korunmak için olsun isterse sahibinin mahviyetkâr tavrından, bu çifte kapıda şömiz kitapların korunaklı ve kendini gizleyen ruhunu hissedersiniz. Bazen kara demir kilidi sımsıkı kapalı veya halkalarına koca bir kilit geçirilmiş kapılara tesadüf edersiniz de aklınıza kilitli kitaplar gelir. Muhtemeldir ki, o battal kalın cildinin iki kanadı kilitle birbirine kenetlenmiş esrarengiz kitaplardan birini elime alma şansına hiç erişemediğim için, bana böyle kapılar kitaplardan çok, minik ve göstermelik bir kilidi olan hatıra defterlerini hatırlatır. Bazen bir kapı görürsünüz; kararmış, kağşamış, şişmiş, rezelerinden oynamıştır; güç hâl ile kapatılabildiği bellidir. Onda, şirazesi kaymış kitapları andıran bir şeyler yakalarsınız. Hat- 19

20 ta damı çökmüş, kapısı sökülmüş hazin viranelerde bile, kapağı kopuk bir kitaba duyduğunuz merhameti hissettiğiniz olur. Definelerin hep harabelerde yatıyor olması gibi, kapaksız kitaplarda da kim bilir ne gizli değerlerin saklandığını düşünerek kendinizi ve yaralı kitabı teselli edersiniz. Biliyorum, iyice garipseyeceksiniz; fakat yeri geldi de söylüyorum: İşaret parmağım da kitapları kapılara benzetiyor. Garipseyeceğinizi söylemiştim. Apartman kapılarında, alt alta dizilmiş zillerin yanı başındaki kutucuklarda aşina bir isim ararken, işaret parmağımın da kitaplardaki içindekiler yahut indeks bölümünden alıştığı hareketleri hatırlayarak gezindiğini fark ediyorum. Siz hiç yarım kalmış bir kapı gördünüz mü? Ben bir müzayedede gördüm. Çift kanatlı bir kapıydı. Bir kanadı mükemmel bir kündekârȋ ile ince ince işlenmiş; fakat ikinci kanadı kim bilir hangi musibet mâni olmuş da tamamlanamamıştı. Her acıyı tanır zannettiğim kalbimin o yarım kapı karşısında nasıl paramparça olduğunu dilim dönmez ki anlatayım. Müzayede kataloglarını saklamak gibi garip bir âdetim varsa da o günün kataloğunu yok ederek kapının fotoğrafıyla beraber, zihnimdeki görüntüsünü de kovmaya çalıştım; ama ne çare? İşte, üzerinden yıllar geçmesine rağmen, o malul kapının hayali olanca tazeliğiyle hâlâ karşımda duruyor. Tesadüf bu ya, aynı sene içinde düzenlenen bir başka müzayedede karşıma hattatı göçüp gittiği için yarıda kalmış bir Kur an çıktı. Hayatı boyunca edindiği hiçbir Kur ân ı satın almadığı gibi, metaa dönüştürülerek alınıp satılmasına da bir türlü alışamayan ben, o yarım eseri ciddi bir meblâğ karşılığında aldım. Şimdi düşünüyorum da bir kere daha zihnim kapılarla kitapları eşlemiş ve yarım kapının açtığı yarayı, yarıda kalmış bir Kur ân ile sağaltmaya çalışmışım. Bu eşlemede yalnız olmadığımdan eminim. Kitaplara ve kapılara o nihayetsiz tünelleri açan kurtçuklar dahi birbirine benzer; damak lezzetleri bile müşterektir. Şimdi yazarken fark ettim ki, kitaplara benzediğini düşündüğüm, zihnimde öylece eşlediğim kapıların hiçbiri zamane işi değil... Ruhuma yakın bulduğum kitaplar gibi, aynı yakınlığı hissettiğim kapılar da devr-i kadîmden kalmış olanlar... Asri kapılara bir türlü ısınamadım; metalik soğukluğuna, ziline basmaya, otomatının sesine, diyafonunun varlığına, gözetleme deliğine, asansörüne, şifresine, kamerasına bir türlü kanım kaynamadı. Sizi içeri/ içine davet etmek istemeyen kitaplar misali... Sanki ha deyip de girerseniz, olağanüstü bir cevhere ortak çıkacakmışsınız gibi... Oysa bu meymenetsiz kapılar bin naz ile size açıldığında, göreceğiniz manzara hep aynı... Cümlesinde de eşiği geçtiniz mi kasvetli, hepsi bir örnek antre lere kadem basmak zorundasınız. Yakın zamanlara kadar, bir metnin ilk cümlesi onun başarısının anahtarı sayılırdı. Romancılar, o ilk cümlenin sıcak merhabasını, cazibesini, misafirperverliğini yakaladıklarında, okuru da ele geçireceklerini bildiklerinden, daktilo karşısında cazip bir başlangıç cümlesi bulmaya çalışarak ömür çürütürler; buruşturup çöpe attıkları kâğıtların çoğunu da o siftah cümlesine kurban ederlerdi. Nihayette, kitabın kapağını çeviren okur da çaldığı kapıda istiskal edilmeyeceğini bu ilk cümleden anlardı. Çelik kapıların ardında oturan zamane yazarlarının giriş cümleleri ise, antrelerine benziyor; soğukluk ve yavanlıkta çoğu birbirinin eşi... Bir de eski kapıları düşünün; onları niye sevdiğimi şıpınişi anlayacaksınız. İster tokmağını gümbür gümbür çalın, ister yumruk-tekme girişin, eski kapılar hep zarafetle açılır; sizi kucaklamağa, buyur etmeğe amadedir, bu bir... İkincisi, açılan her kapının ardında, aydınlık ve güleç bir avlu bulunur ki, hiçbiri diğerine benzemez; tırabzanları bile, taşlığı bile bambaşkadır. Eski zaman kitaplarını da işte bu farklı ve görklü girişleriyle sevmeye başlarsınız. Hanede olduğu gibi, kitapta da en gösterişli yer giriş kapısıdır; 20