HAZİNE. Dr. Süleyman BOLAT

Transkript

1 HAZİNE 1

2 Kavram ve Kuram Olarak Hazine Hazine iki anlam taşır İlk olarak, kişi, kurum ve devletlerin sahip oldukları taşınır ve taşınmaz mal varlıklarını ve çeşitli hakları gösteren belgeleri ikincisi devlete ait değerlerin saklandığı yerleri ve bunların yönetiminden sorumlu kurumları ifade eder Malvarlıklarını ifade eden hazine deyimi soyut bir anlam taşır Hazine gizemlilik, bilinmeyen şeyler gibi bir duygu yaratır. Devletin tüzel kişiliğinin mali yönünü, Hazine temsil eder.. Devletin bütün taşınmaz mallarının hatta teorik olarak taşınır mallarının sahibi ve devlet adına borçlanmanın yetkilisi, Hazine dir 2

3 Kavram ve Kuram Olarak Hazine Devlete ait taşınmaz mallar Hazine adına tescil edilir ve kullanacak kamu kurumu ya da devlet dairesine kullanım süresince bedelsiz olarak tahsis edilir.. Devletin tüzel kişiliğinin temsilcisinin Hazine olması, tüzel kişiliğinin mali temsilden ayrılmaması ilkesinin bir uzantısıdır.. Paranın geçerli olmadığı bir ekonomik sistemin varolduğu antik uygarlıklar döneminde toplumun yöneticisi, devlettir aynı zamanda yönetici kural koyucuydu, ve giderlere karar veren kişiydi.. Mısır da firavunu temsil eden prensler, üç ayrı hazinenin ilişkilerinden sorumluydu.. Firavun hazinesi, dinsel yönetimin hazinesi.. Ve kendine tahsis edilmiş hazine Hititlerde, kral ve hazine iç içeydi.. Kamuya ait hazine ile krala saraya ait mallar arasında bir ayırım yoktu 3

4 Tek ve Merkezi Hazine Hazine kavramına tarihte ilk kez, imparatorluk döneminde Roma da rastlanmaktadır.. Tek ve merkezi hazine anlayışı, earmarking.. Belirli giderlere belirli gelirin tahsis edilmesi yy daki bütçe, vergi ve hazine reformlarına kadar Avrupa da yaygın şekilde uygulanarak kaynak israfına yol açmış bulunan mali uygulamalardan sonra ulaşılmıştır Tek ve merkezi hazine, devletin gelir ve giderlerin tek bir otorite tarafından denkleştirilmesi ve mali disiplinin bu şekilde sağlanmasıdır Eskiden hükümetler gelir ve gider yöntemlerini tahsisle yürütüyorlardı (her bir kalemi ayrı bir gelir fonundan yapmak ) Her bir fonun ayrı karar alıcısı olunca uyumsuz, mükerrer, uygun olmayan giderler ortaya çıkmaktadır 4

5 Hazine Kurumu Devletin malvarlığını temsil eder.. Devletin mülkiyet haklarının koruyucusudur Devletin nakit akımını düzenler.. Devletin kasası, veznedarıdır.. Devletin yabancı paralarla değişimi konusunda başlıca uygulayıcılardan birisidir.. Madeni para basımının tek yetkilisidir.. Tüzel kişiliği temsil etmesi nedeniyle, devletin sermayedarlık haklarının temsilcisidir Devlet adına borçlanmanın karar vericisi ve uygulayıcısıdır borçlanmada devlet adına verilecek garantinin tek yetkilisidir.. 5

6 Hazine Kurumu Hazine devletin kasasıdır yani parasal akımları yönetir ikincisi devletin her türlü mali hak ve yükümlülüklerini üstlenmektedir Devletin kasası olması semboliktir, devletin parası Merkez Bankası kasalarında altın vb değerler saklanır Hazinen en önemli rolü; devletin mali hak ve yükümlülüklerinin temsili ve yönetimi konusudur 6

7 Hazine nin Klasik Görevleri Devletin taşınır ve taşınmaz her türlü mal varlığını korumak ve yönetmek ve bu mal varlığını değerlendirmek, Devletin gelirlerini toplamak, giderleri yapacak olan kurum ve kuruluşlara gerekli parayı göndermek, devlet gelir ve giderlerinin zaman ve yer itibariyle uyumlandırılmasını sağlamak, Devletin iç ve dış borçlanmasını yürütmek, devlet borçlarının servisini yapmak, Kamu teşebbüslerinin devlet adına sermayedarlık işlemlerini yerine getirmek, Devlet aleyhine açılacak mali davalarda hukuk müşavirleri ve avukatları aracılığıyla yargı önünde temsil etmek, Madeni paranın basım ve dağıtımını yapmak, dolaşımını sağlamak.. 7

8 Hazine nin Diğer Görevleri Devlet parasının yabancı paralarla olan ilişkilerini yürütmek, Devletin dış ekonomik ilişkilerini yürütmek ve uluslar arası ekonomik ilişkilerini yürütmek ve uluslar arası ekon. Kuruluşlar nezdinde devletin temsilini sağlamak, Mali piyasalar ve mali kuruluşlarla devletin ilişkilerini düzenlemek 8

9 Hazine nin Görevleri ve Önemi Devletin gelir-gider dengesi olmadığında, borçlanmaya gidilmesi.. Devlet borçlarının anapara ve faizlerinin ödenmesi ödenemezse gerekli önlemlerin alınması Sermaye piyasaları üzerindeki kamu otoritesi denetimine Hazine devreye sokulmuştur... Uluslararası ekon. kurul. ile olan görevlerde Hazine göreve çağrılmıştır Devletin parasının dolaşımını yürütmüşlerdir, sonrasında bu görev hükümetten bağımsız kuruluşlara devredilmiştir Hazinenin paranın dolaşımına ilişkin görevleri semboliktir.. Paranın üzerindeki imzaları, devletin mal varlığına ilişkin yetkilerini göstermek içindir Hazineler, paraya ilişkin yetkilerini geniş ölçüde Merkez Bankalarına devretmişlerdir.. 9

10 Hazine Örgütü Hazine ya kendi adıyla anılan bir örgüt (Hazine Bakanlığı) ya da Maliye/Ekonomi Bakanlığı nın içinde bir idare olarak yer almaktadır Anglo-sakson ülkelerinde hazine bakanlığı; Kıta Avrupa sında ise Maliye/Ekonomi Bakanlığı na bağlı olarak çalışmaktadır.. Türkiye de ise, 1984 ten sonra Başbakanlığa bağlı bir müsteşarlık şeklinde iken; 1994 sonrasında ise adı Hazine Müsteşarlığı olmuştur.. 10

11 Hazine nin İlişkileri Gelir idaresi/bütçe idaresi: Gelir toplama yetkisi olan bütün idare ve kurumların topladıkları gelirler ile devletin iç ve dış borçlanmasından elde edilen bütün fonlar hazine hesabına girer ya da hazine adına bankalarda toplanır Hazine, borçlanmayı arttırarak vergi tahsilatı kaybını borçla kapatabilir.. ya da ödemeleri bir süre geciktirerek nakit dengesini geçici bir süre için yeniden oluşturabilir... Hazine bütçenin finansmanından birinci derece sorumlu bir kurumdur Bütçe giderlerinin temelini oluşturan ödeneklerinin kullanımının, Hazine nin gelir gider akımlarını denkleştirme çabasına paralel olarak yapılması zorunludur.. Hazine, gerek kendi borçlanması gerekse de diğer kamu kurum ve kuruluşlarının borçlanmalarını koordine etmekle yükümlüdür.. Pek çok kamu kurum ve kuruluşu hem iç hem de dış borçlanma için Hazine garantisi almak zorundadır.. 11

12 Hazine nin İlişkileri Hazine, ister kendi başına isterse Hazine garantisinde borçlansınlar bu kurum ve kuruluşların borçlanmalarını, gözetmek ve koordine etmek durumundadır Hazine, karar ve uygulamaları ile özel kesim kuruluşlarını etkileyebilir.. Hazine yüksek tutarda borçlandığında, özel kesim kurul. piyasadan borçlanacağı miktar azalır.. ya da maliyetler artar Hazine nin döviz yönetimine ilişkin kısıtlama/genişletme politikaları, tasarruf mevduatı sigorta tutarlarının değiştirilmesi ile özel kesimi etkileyebilir Bankaların, mevduatlarına devlet güvencesini Hazine verir.. Kurumun maddi sorunları karşılamada yetersizliğe düşmesinde, Hazine nin devlet adına devreye girmesi gerekir.. Hazine, iç borçlanma ile hazine kağıtlarını bankalara sattığı gibi banka dışı kesimi de etkileyerek, bankaların iç piyasadan aldıkları mevduata da rakip olurlar.. Dış borçlanmada ise, yabancı finansal kuruluşlardan ülkeye verilen bir kota varsa, Hazine bu dış borç akımını sınırlamış olabilir.. 12

13 Hazine Merkez Bankası İlişkileri Hazine, MB na paranın denetimi görevini devretmiştir, fakat devlet adına sahipliğini ve sorumluluğunu devretmemiştir.. Hazine, basacağı madeni paranın miktar ve değerini MB ye danışarak hazırlar MB, Hazine ye kredi verebilirler, bu şekilde verilen kredi devlet itibarına dayalı senetsiz bir kredidir.. MB nin Hazine ye vereceği krediler, gelir ve giderlerin zaman ve yer bakımından uyumlandırılmasına yönelik kısa vadeli kredilerdir.. MB, bugün Hazine ye doğrudan kredi vermesi söz konusu değildir.. MB, hazinenin veznesi görevini yapar, ödeme talimatlarını yerine getirir Hazine nin ödeme talimatları vermesi için MB de yeteri kadar parasının veya avansının olması gerekir.. 13

14 Hazine Merkez Bankası İlişkilerindeki Temel Sorun Hazine nin sürekli olarak MB den hesapsız para çekmesidir. Temel nedeni; Hazine nin yeterli vergi geliriyle beslenememesi ve açıklarını MB den karşılıksız para bastırarak karşılaması Vergi gelirlerindeki düşüklük ise, halkın vergi ödeme alışkanlığının olmaması Siyasi iktidarlarında oy kaygısı nedeniyle bu duruma yaklaşmamaları Osmanlı döneminde devletin kendi yerine mültezimler aracılığıyla vergi toplamaya çalışması, aşar gibi adaletsiz bir vergi dışında vergi toplayamaması 1980 lerden sonra da vergi sisteminde dolaylı vergilerin payının büyüklüğü, bütçe açıklarının devam etmesi sonucu finansman ihtiyacının MB den alınmasına yöneltmiştir li yıllarda enflasyonla mücadele programı ile Hazine nin MB den avans kullanması azalmış, vergi gelirleri ile desteklenen ve az borçlanan bir sürece girilmiştir yılında ise MB, Hazine ye avans kullandırma uygulamasına son vermiştir Çözüm; vergi gelirlerinin bir defaya mahsus gelirlerle, ithalatta alınan KDV-ÖTV uygulaması ile değil, sürekliliğinin sağlanması Dolaysız vergilerin payının arttırılması 14

15 Hazine Merkez Bankası İlişkileri MB, Hazine ye belirli miktarda avansı verir, hatta açık piyasa işlemleri ile Hazine tahvil ve bono satın alarak, Hazine ye dolaylı finansman sağlar İç borçlanmada, MB Hazine nin ajans sıfatıyla borçlanmaya ilişkin ihalelerin düzenlenmesini sağlar, Hazine den alacağı talimatla tahvil ve bono satarak elde ettiği gelirleri Hazine ye aktarır Hazine ve MB ilişkisi döviz yönetimi açısından önem taşır.. Hazine nin MB nin döviz rezervlerini dikkate almaksızın vereceği kararlar ekonomide yanlış sonuçlara yol açabilir.. MB nin de Hazine nin bilgisini almadan döviz fiyatlarına yapacakları müdahaleler, dış borç ödeme planı-bütçe dengesini bozabilir.. 15

16 Türk Hazinesi Osmanlı hazine sistemi beytül-mal olarak bilinmektedir.. Fatih Sultan Mehmed, Hazine yi yeninden sistematize etmiştir.. Devlet hazinesi ile Padişah ın özel hazinesi ayrı ve en üst düzeyde yönetilen kurumlar halinde düzenlenmiştir. Fatih Sultan Mehmed döneminde 3 ayrı Hazine oluşturulmuştur.. Devlet Hazinesi, Padişahın Özel Hazinesi ve Hazine-i Harem/Hazine-i Haremeyn (kutsal emanetler) Devlet hazinesi; dine-geleneklere dayalı vergiler, haraç, cizye, hediyeler, geçici vergiler (avariz), eyaletlerden alınan vergiler, kira gelirleri (mukataa) gibi gelirlere bağlıdır 16.yy da Hazine Topkapı Sarayı na taşınmıştır.. Padişahın özel hazinesi; çeşitli savaş ganimetleri, değerli eşya ve paralar, değerli hediyeler ve kalemleri içerir Harem hazinesi; Mekke ve Medine deki kutsal emanetlerin saklanması, bakımı ve onarımı için tahsis edilmiş bazı değerlerden ibarettir.. 16

17 Cumhuriyet Hazinesi Cumhuriyetin ilanı ile Hazine, Maliye Bakanlığı nın bünyesinde yer almıştır.. Muamelat-ı Nakdiye Müdürlüğü ve Vezne Müdürlüğü gibi iki birim vardı sonrası, Hazine Genel Müdürlüğü adını alan Hazine ve Darphane ile Damga Matbaası Genel Müdürlüğü sonraki yapının temelini oluşturur sonrası Maliye Bak. Bünyesinde hem borç yönetimi hem de mali sektör ve ekonomik ilişkilere yönelik bir kurumdu 1984 sonrasında, Maliye Bakanlığından ayrıldı, Başbakanlığa bağlı Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı olarak kuruldu yılı sonunda ise, müsteşarlık Hazine Müsteşarlığı ve Dış Ticaret Müsteşarlığı olarak Başbakanlığa bağlı olarak görevini sürdürdü.. 17

18 Türk Hazine Örgütü (Merkez Teşkilatı) Hazine Müsteşarlığı tarafından görevi yürütülmektedir.. Başbakanlığa bağlıdır, ya doğrudan ya da Devlet Bakanı eliyle yürütülür.. Temel Görevleri Para akımlarının yönetimi ve madeni para basımı Borç yönetimi Kamu iktisadi teşebbüslerinin mali yönetimi Devletin yapacağı mali desteklerin planlanması ve yürütülmesi Ekonomik konularda araştırma ve yayın yapılması Devletin mali sektörle finansal ilişkilerinin kurulması Kambiyo önlemlerinin uygulanmasına yönelik işlemlerin yapılması Uluslar arası ekonomik kuruluşlarla (OECD, Dünya Bankası vb) ilişkilerin yönetilmesi.. 18

19 Türk Hazine Örgütü (Merkez Teşkilatı), Merkez Dışındaki Örgütler Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü, Hazine nin bağlı kuruluşudur.. Hazinenin yurt dışı örgütü: Ekonomi Başmüşavirliği, OECD, Birleşmiş Milletler Temsilciliği, Daimi temsilci yardımcılığı gibi görevleri vardır.. 19