ENERJİ SEKTÖRÜNÜN GELECEĞİ ALTERNATİF ENERJİ KAYNAKLARI VE TÜRKİYE'NİN ÖNÜNDEKİ FIRSATLAR

Transkript

1

2 İSTANBUL TİCARET ODASI ENERJİ SEKTÖRÜNÜN GELECEĞİ ALTERNATİF ENERJİ KAYNAKLARI VE TÜRKİYE'NİN ÖNÜNDEKİ FIRSATLAR HAZIRLAYAN Nusret Alemdaroğlu Elektrik Müh. (Emekli SEDAŞ Genel Müdürü) YAYIN NO: İstanbul, 2007

3 Copyright İTO Tüm haklar saklıdır. Bu yayının hiç bir bölümü, yazarm ve İTO'nun önceden yazılı izni olmaksızın mekanik olarak, fotokopi yoluyla veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz. Eserin bazı bölümleri veya paragrafları, sadece araştırma veya özel çalışmalar amacıyla, yazarın adı ve İTO belirtilmek suretiyle kullanılabilir. ISBN İTO ÇAĞRI MERKEZİ Tel: (212) İTO yayınları için ayrıntılı bilgi Bilgi ve Doküman Yönetimi Şubesi Dokümantasyon Servisi'nden alınabilir. Tel : (212) Faks : (212) E-posta : ito.yayin@ito.org.tr İnternet : Odamız yayınlarına tam metin ve ücretsiz olarak internetten ulaşabilirsiniz. YAYINA HAZIRLIK, BASKI, CİLT Prive Grafik Matbaacılık San. ve Tic. Ltd.Şti. Alayköşkü Cd. Küçük Sk. No.4 Cağaloğlu/İSTANBUL Tel: Faks: priveltd@ gmail.com

4 ÖNSÖZ Günümüzde hem ulusal hem de uluslararası politikalarm en önemli belirleyicilerinden biri enerji konusudur. Üretimin, sanayileşmenin ve kalkmmanm en önemli girdilerinin başmda yer almasınm yanısıra enerji, toplumun yaşam standartlarınm ve refahınm yükseltilmesinin de en önemli bileşenlerinden biridir. Bu çerçevede, en yaygm biçimde tüketilmeleri dolayısıyla başta petrol olmak üzere, dogalgaz ve kömür gibi fosil yakıtlar, uluslararası enerji politikalarının ve jeo-stratejilerin şekillenmesinde uzunca bir süreden beri birincil etken konumunda bulunagelmişlerdir. Fosil yakıtlar açısından fakir bir ülke olmasına rağmen Türkiye coğrafi açıdan, sözkonusu kaynaklar açısından en zengin bölgeler olan Ortadoğu ve Kafkaslar/Hazar Bölgesi ile dünyanın en büyük ekonomik oluşumlarından olan Avrupa Birliği arasında tam bir köprü konumunda yer almaktadır. Dünyanın en büyük ilk 20 ekonomisi içerisinde yer alan ve sahip olduğu potansiyel ile son yıllarda gösterdiği üstün performans sayesinde kısa sürede çok daha yukarılara tırmanacağı açık olan Türkiye, bu açıdan sahip olduğu coğrafi ve jeo-stratejik avantajı da değerlendirerek büyük bir bölgesel güç olmak arzusundadır. Bu çerçevede, Avrupa ile Ortadoğu ve Kafkaslar arasında bir enerji terminali ve koridoru olma doğrultusunda son yıllarda geliştirilen ve yavaş yavaş hayata geçirilmeye başlanan "Boru Hattı" projeleri, Türkiye'nin yakın gelecekte bölgesinde söz sahibi olacağının en önemli göstergeleridir. Diğer taraftan, sözkonusu fosil yakıtların yerküremizde sınırlı miktarda bulunmaları ve dünya ekonomisinin sözkonusu büyümesini arttırarak devam ettireceği öngörüsünden hareketle, zaten büyük bir kısmı şimdiden tüketilmiş olan bu yakıtların yakın bir gelecekte tamamen tükenecek olmaları gerçeği, bugün bütün dünya kamuoyunun gündeminde bulunan en öncelikli konuların başına yerleşmiştir. Dolayısıyla petrol ve doğalgaza alternatif enerji kaynakları arayışı hızlanarak devam etmekte, nükleer enerji kullanımı tekrar daha yoğunlukla gündeme gelmekte, rüzgar, jeo-termal, biyo-kütle gibi yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımına ağırlık verilmekte ve hidrojen gibi yeni ve temiz enerji teknolojilerinin geliştirilmesi aciliyet kazanmaktadır. Ayrıca, fosil yakıtların aşırı tüketimine bağlı olarak neredeyse geri dönüşü olmayan bir noktaya gelen ve dünyamızın geleceğini önemli bir biçimde tehdit eden küresel ısınma olgusu da, bu aciliyeti bir kat daha arttıran bir diğer önemli etkendir.

5 Bu bağlamda, sahip olduğu önem nedeniyle genel olarak tüm dünyada enerji politikalarmda yaşanan eğilimler, ülkemizde enerji sektörünün mevcut görünümü ve olası senaryolar ile ağırlığı ve önemi giderek artan alternatif ve yenilenebilir enerji kaynaklan konularım etraflı bir biçimde inceleyen, dolayısıyla Türkiye'nin bulunduğu coğrafya açısmdan önemine binaen oluşturacağı ulusal ve uluslararası enerji politikalarına yön vermesi amacıyla hazırlanan yayınımızın ilgili yetkililere ve üyelerimize faydalı olmasmı diler, yaymı Odamız adma hazırlayan Nusret Alemdaroğlu'na teşekkür ederim. Dr. Cengiz Ersun Genel Sekreter

6 İÇİNDEKİLER Önsöz 3 İTO Enerji Tanıtım Notu 9 BÖLÜM 1 L DÜNYA ENERJI KAYNAKLARI...13 l.l Fosil Kaynaklı Enerjiler Hidrolik Enerji Dünya Hidrolik Enerji Potansiyeli Nükleer Enerji Nükleer Enerji Üretimi Nükleer Enerjiden Elektrik Üretimi Nükleer Enerjinin Dünyadaki Durumu Nükleer Santrallarm Dünyadaki Gelişim Süreci Dünya'da Nükleer Santraller Nükleer Enerji ve Çevre Alternatif Enerji kaynakları 24 l,4,ljeotermal Enerji Rüzgar Enerjisi Güneş Enerjisi Biyokütle Enerjisi Biyomas Enerji Biodizel Enerji Biodizel Üretim ve Tüketim Alanları Hidrojen Enerjisi Hidrojen Üretimi, Hidrojen Üretim Tekn.olojisi...32 BÖLÜM 2 2, TÜRKİYE WN ENERJİ EKONOMİSİ Enerji, Petrol Piyasası ve Petrol Krizleri ABD Jrak İşgali ve Petrol Fiyatları Petrolün Türk Ekonomisine Faturası Türkiye'nin Petrol İthalatı 39

7 3. TÜRKİYE'NİN ENERJİ STRATEJİSİ VE POLİTİKASI Enerji Stratejisinin Temel Hususları Enerji Sekröründe AB'ye Uyum Süreci Enerji Koridoru Olarak Türkiye Boğazlar Yerine Yeni Hatlar Boru Hatları Güvenliği Petrolde Türkiye'nin Yurtdışındaki Faaliyetleri Yeni Petrol Kanun Tasarısı TÜRKİYE ve DOĞALĞAZ Doğalgaz ve Türkiye Doğalgaz Boru Hatları TÜRKİYE ve ELEKTRİK ENERJİSİ Türkiye Elektrik Enerjisi Durumu Türkiye Elektrik Üretimi Kurulu Gücün Kaynağa Göre Dağılımı Türkiye Termik Enerji Kaynakları Türkiye Kömür Yatakları Türkiye'de Sıvı ve Gaz Yakıtlar Türkiye'de Kömürle Çalışan Santraller Türkiye'de Sıvı ve Gaz Yakıtla Çalışan Santraller TÜRKİYE ve HİDROLİK ENERJİ Türkiye Hidroelektrik Enerji Potansiyeli Türkiye Hidroelektrik Enerji Kurulu Gücü HES (Hidroelektrik Santral) Projeleri Yapım Prosedürü TÜRKİYE ve RÜZGAR ENERJİSİ Türkiye Rüzgâr Enerjisi Potansiyeli Türkiye Rüzgar Enerji Haritası TÜRKİYE ve GÜNEŞ ENERJİSİ TÜRKİYE ve JEOTERMAL ENERJİ Türkiye'nin Jeotermal Enerji Potansiyeli Türkiye Jeotermal Enerji Kaynakları 70

8 10. TÜRKİYE ve BİYODİZEL ENERJİ Türkiye'de Sektörlere Göre Dizel Yakıt Tüketimi Biyodizel Yakıtın Faydaları TÜRKİYE ELEKTRİK ENERJİSİ ARZ-TALEP DENGESİ Elektrik Enerji Fiyatları ENERJİ DARBOĞAZI Türkiye'de Enerji Darboğazı Mobil Santraller NÜKLEER ENERJİ ve Türkiye Türkiye Uranyum ve Toryum Yatakları Nükleer Enerjinin Ülkemize Katkıları Nükleer Enerjinin Çevre Özellikleri ELEKTRİKTE YERLİ KATKININ ARTTRILMASI MADENCİLİK ve ENERJİ, Madencilikte Yasal Durum Türkiye'de Bor Madeni ve Enerji ENERJİDE SEKTÖRÜNDE ÖZELLEŞTİRME Enerjide Özelleştirmenin Amacı Enerjide Özelleştirme Reformu Sonuçları Bazı Ülkelerdeki Elektrik Dağıtım Kayıpları Başarılı Özelleştirme Kriterleri Özelleştirme Mevzuatmm Gelişimi Elektrik Enerjisi Sektör Reformu ve Stratejisi Özelleştirme Esasları Özelleştirmenin Temel İlkeleri Özelleştirme Çalışma Programı Dağıtım Bölgelerinin Özelleştirilmesi Dağıtım Özelleştirmesi Eylem Planı Elektrik Üretim Santrallerinin Özelleştirilmesi Özelleştirme Piyasa UygulamasI Geçiş Dönemi Uygulamaları Tarifeler Geçiş Dönemi Sözleşmeleri 97

9 17. TALEP PROJEKSİYONU ve GÜVENLİĞİ Özelleştirme Kapsamında Yapılacak İşlemler Özelleştirilecek Bölge ve Şirketler Elektrik Sektöründe Özelleştirme Yöntemleri MEVCUT SANTRALLERİN ÖZEL ŞİRKETLERE DEVREDİLMESİ SANTRALLERİN ÖZEL ŞİRKETLERCE YAPIM MODELLERİ DAĞITIM ŞİRKETLERİNİN ÖZELLEŞTİRİLMESİ Başarılı Özelleştirme Sonuçları ENERJİDE ALTERNATİF KAYNAKLAR ve ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Petrolün Önemi Enerjide Petrol Talebi Enerjide AB'ye Uyum TÜRKİYE ENERJİ KONUSUNDA ÖNEMLİ PROBLEMLER ENERJİDE ÇÖZÜM YOLLARI TÜRKİYE ve ENERJİ BAKIŞ ALANLARI TÜRKİYE SANAYİSİNDE YENİ TEKNOLOJİ TÜRKİYE TARIMINDA ENERJİNİN ÖNEMİ TÜRKİYE ENERJİDE NE YAPMALI? 116 KAYNAKÇA 117 İTO YAYINLARI 118

10 İTO Enerji Tanıtım Notu Günümüzde dünyada her geçen an enerji konusunda, gelişen teknolojiler sayesinde, birçok yenilikler ortaya çıkarken enerji her bakımdan önemini arttırmaktadır. Halen dünyada yaşayan yaklaşık 6,5 milyar insanın 1,5 milyarı elektrik enerjisinden faydalanamamaktadır. Dünya üzerinde yeraltı ve yer üstü kaynaklarının kullanımıyla, gereksinim duyulan enerjinin sağlanması için yapılan araştırmalar, kullandıkları kaynaklar büyük boyutta devam etmektedir. Bunlar arasında tükenmekte olan kaynaklar yerine alternatif arayışlar sürmektedir. Nükleer enerjiler sahip oldukları kaynağı en uzun süre kullanarak ilk sırada yer almaktadır. Yenilenebilir enerji kaynakları ise tükenen enerji kaynağına bağımlı olmadıklarından sonsuz potansiyele sahip olduğu varsayılmaktadır yılı itibariyle Dünya kömür rezervlerinin %25'i, petrol rezervlerinin %80'i, doğalgaz rezervlerinin ise %65'inin tükenmiş olacağı tahmin edilmektedir. Dünya kömür rezervlerinin 1 trilyon ton olduğu tahmin edilmektedir. Bu rezervin %32,7'si Asya Pasifik coğrafyasında yer almakta olup, %27,9Tuk rezerv ile Kuzey Amerika ikinci sıradadır. Büyük kısmı, elektrik üretmek amaçlı termik santrallerde yakılan katı fosil yakıtlar, konut ve sanayide ısınma ve üretim safhasında da kullanılmaktadır. AB Avrupa Komisyonu 8 Mart 2006 tarihinde yayımladığı Enerji Direktifinde Avrupa için güvenli, rekabetçi, sürdürülebilir enerji siyasetini esas almıştır. Yenilenebilir enerji kaynakları arasında yer alan; rüzgâr, güneş, jeotermal, biyoenerji vb. kaynakların kullanımı her geçen gün artarak devam etmekte özellikle elektrik üretimi için gerekli yeraltı kaynaklarına sahip olmayan ülkeler, yenilenebilir enerji kaynaklarmı kullanarak, elektrik üretim maliyetlerini düşürmeyi hedeflemektedirler. Dünya'daki rüzgâr enerjisi kurulu gücü 2005 yılı için MW (Megawatt)'tır. Avrupa bu kurulu güçten elde edilen enerjinin büyük bir bölümünü kullanırken, Amerika ise bunun %6,4'ünü kullanmaktadır. Türkiye Rüzgâr Enerjisi yönünden önemli bir potansiyele sahiptir. Son tespitiere göre MW gücünde yararlı rüzgâr kaynağı bulunmaktadır.

11 Halen Türkiye'de 5 ayrı yerde toplam 50 MW gücünde rüzgâr santralı bulunmaktadır. Güneş Enerjisi konusunda önemli çalışmalar yapılırken dünyadaki güneş pili kurulu gücü kw (kilowatt) olup, en büyük kurulu güç KW ile Japonya'da bulunmaktadır. Jeotermal enerji konusunda ülkemiz dünyada 7, Avrupa'da ise 1. sırada olup önemli bir potansiyele sahiptir. Gelişmiş tüm ülkelerde özellikle Amerika, Avrupa, Japonya'da elektrik enerjisi üretiminde kullanılan Nükleer Enerjiyi mutlaka kullanmalıyız. Nükleer Enerjide Yeni teknolojiler ile 50 yıl sonra atık sorunu kalmayacağı açıktrr Haziran 2005 tarihinde İtalya Milano Avrupa Enerji Konferansında 2050 yılı Dünya Enerji Senaryolarmda KYOTO Konferansmda sera gazlarmm azaltılması yönünde alman kararlar gereği kömür kullanımındaki kısıntı sebebiyle NÜKLEER Enerjiye dönüş olacağı belirtilmektedir. Türkiye Elektrik Kurulu güçü arasında yer alan termik santraller, hidrolik santraller ve yenilenebilir enerji kaynaklarmm enerji üretimi içersindeki paylan sırasıyla Termik %74,Hidrolik %25 ve Yenilenebilir %1 'dir. Türkiye enerjide başta yerli kaynaklar olmak üzere enerjide çeşitliliğe gitmeli, tüm enerji kaynaklarını (su, kömür, jeotermal, güneş, rüzgâr, biyoenerji v.d.) kullanmalıdır. Öncelikli olarak birincil kaynaklarımız olan hidrolik ve linyit kömür kaynaklarımızın tamamını kullanmalıyız. Bu arada yenilenebilir enerji kaynaklarımızı da yatmm teşvikleri getirerek ekonomiye kazandırmalıyız. Böylece dışa bağımlılık en aza indirilmelidir. Türkiye enerji konusunda bir köprü konumunda olup enerji kaynaklarının %75'ı doğusunda, tüketim kaynaklarının %80'i batısmdadır. Bu durum çok iyi değerlendirilmelidir. Enerji arzında dar boğaza girilmemesi için Türkiye çevresinde bulunan ülkeler ile enterkoneksiyonları tamamlayarak enerji alışverişinde bulunur hale gelmelidir. Bu bağlamda Bulgaristan, Romanya, Macaristan ve Avusturya'yı içine alan NABUCCO Projesi'nin bir an önce devreye alınması gerekmektedir.

12 Türkiye'de Elektrik Arz Güvenliğini tehdit eden unsurlar - Üretim yatırımlarmm zamamnda yapılmaması, - Elektrik ithal kapasitesinin dar ve yetersiz olması, - Doğalgaz arzının ihtiyaç oranında artırılmaması, - Maliyetlerden dolayı otoprodüktörlerin kapanma tehlikesi altında olması, - Pahalı üretim yapan mobil santrallerin kapatılması, en önemlileridir. Türkiye Enerji Reformu İçin Çözüm Yolları -"Milli Enerji Şurası" yapılarak burada yeni stratejiler belirlenmeli ve yol haritası ortaya konmalı, böylece uzun vadeli planlama yapılmalı, - Enerji politikamıza uzun vadeli petrol politikası eklenmeli, - Projelendirilen HES yapımları için bürokratik engeller bir an önce kalduilmal, - Rüzgâr, güneş, su, temiz kömür teknolojisi ve nükleer enerjiye ağırlık verilmeli, - Yenilebilir Enerji yasası ile ilgili yönetmelikler çıkarılarak alternatif enerji konusunda ileri düzeyde hamleler yapılmalı. - Türkiye jeotermal potansiyeli açısından Avrupa'da birinci, dünyada yedinci sırada yer almakta olup kaynaklar değerlendirilmelidir. - Biyodizelle ilgili idari, teknik, hukuki, mali ve politik düzenlemeler ve mevzuatlar gerçekleştirilmeli, teşvik edici kararlar alınmalı, - Nükleer enerji santralleri, daha fazla zaman geçirmeksizin hayata geçirilmeli, hidrojen enerjisi çalışmaları desteklenmeli, - Kendi petrol kaynaklarımızı geliştirme ve üretme doğrultusunda ciddi atılımlarda bulunulmalı, - ürkiye'nin petrol ve gaz koridoru olması yönündeki çalışmalara hız verilmeli, - "Enerji verimliliği yasası" bir an önce uygulanarak etkin kullanım sağlanmalıdır.

13 - Türkiye'nin 2020 yılma kadar enerji ihtiyacı %200 artacağı oysa Dünya'da bu artışın %60 olacağı hesaplanmaktadır. Bu duruma bakıldığında Türkiye enerji yatırımlarını dünya ortalamasının 3 katı arttırarak yatırım yapmalıdır. - Enerji verimliliği ve tasarrufu yasası en kısa sürede çıkarılmalıdır. - Elektrik tüketimindeki kayıp kaçaklar Türkiye'de AB ve OECD ülkelerindeki ortalamanın çok üzerinde olup mutlaka düşürülmelidir. - Elektrik sektöründe başlayan özelleştirme çalışmaları öncelikli olarak dağıtımdan başlayarak biran önce sonuçlandırılmalıdır. - Elektrik santrallerinin doğalgaza yönlendirilmesinden vazgeçilmelidir. - Yeni inşaatlarda ısı yalıtımı standartları oluşturulmalı ve sıkı biçimde denetlenmelidir. - Şehirlerarası ulaşımda, özellikle de yük taşımacılığında demiryolu, şehiriçi taşımacılıkta ise, toplu taşıma özendirilmelidir. - Bor madeni konusunda araştırma ve yatırımlar desteklenmeli, dünya liderliği hedeflenmelidir. İstanbul Ticaret Odası

14 1. DÜNYAMDA ENERJİ KAYNAKLARI 1.1 FOSİL KAYNAKLI ENERJİLER Dünyamızda katı, sıvı veya gaz halinde bulunan fosil yakıtların bünyesinde bulundurduğu enerjilerin yakılarak elektrik enerjisine dönüştürülmesiyle elde edilen enerjiye fosil kaynaklı enerji diğer tabiriyle termik enerji denir. Fosil enerji kaynakları arasında kömür (Taş kömürü. Linyit Kömürü vb.), petrol, doğalgaz, asfaltit gibi ürünleri sayabiliriz. Dünyamızda 2030 yılı itibariyle, belirlenen ve yapılan etüdlere göre tespit edilen kömür rezervlerinin %25'i, doğalgaz rezervlerinin %65'i, petrol rezervlerinin %85'inin sona ereceği tahmin edilmektedir. Buna rağmen yeni kaynaklar tespit edilmesi için çalışmalar yoğun bir şekilde devam etmektedir. Enerji üretiminde kullanılan fosil kaynaklarının en önemlilerinden olan kömür ve kömür çeşitlerinden olan linyit kömürünün kullanılması önemli ölçüde çevre üzerinde olumsuzluklara neden olmaktadır. Bundan dolayı milletlerarası görüşmelerde önemli tartışmalara yol açmaktadrr. Bütün bu tartışmalara rağmen enerji üretiminde kullanılan kömürden kolayca vazgeçilememektedir. Yapılan enerji üretim santrallerinde çevresel olumsuzlukları en aza indirgemek için gerekli filtre teknolojileri uygulanarak çevresel kirlilik en aza indirilmeye çalışılmaktadır. Kömür kaynaklarının kullanımındaki kolaylığı ve güvenilirliği nedeniyle enerji elde edilmesinde bu kaynaktan faydalanılmaya devam edilmektedir. Dünya Enerji Ajanasının verilerine göre günümüzde dünya enerji ihtiyacının büyük bir bölümü (%25) kömür kaynaklarından karşılanmaktadır. ( Tablo 1)

15 Tablo 1. Dünya Kömür Rezervleri 2005 Yılı Sonu İtibariyle Dünya Görünür Kömür Rezervleri (Milyon Ton) Antrasit ve Bitümlü Kömür Alt-Bitümlü ve Linyit TOPLAM Toplam İçindeki Payı (%) Kuzey Amerika ,9% Güney Amerika ,2% Avrupa ,6% Afrika ve Ortadoğu ,6% Asya - Pasifik ,7% DÜNYA TOPLAMI % Kaynak : U.S. Department of Energy,2005 "International Energy Outlook" Dünyada bilinen kömür kaynaklarmm kömür ihtiyacmı yaklaşık 60 yıl süre ile karşılayacağı tahmin edilmesine rağmen yeni arayışlar devam etmektedir. Ayrıca kömür kullanımında teknolojiler geliştirilerek özellikle elektrik elde edilmesinde ağırlıklı kullanılmaktadır. Enerji üretiminde kullanılan fosil kaynaklardan bir diğeri de doğalgazdır. Bugün enerji ihtiyacı için önemli miktarda kullanılan doğalgazın büyük bir bölümü (%80) on ülkede bulunmaktadır. Bunlardan en büyük doğalgaz rezervine sahip olanlar Rusya Federasyonu (47 Trilyon metreküp) ile İran, Türkmenistan, Nijerya, Ukrayna ve Bağımsız Devletler Topluluğu, bazı Avrupa ülkeleridir. Tablo 2'de görüldüğü üzere dünya doğalgaz rezervlerinin büyük bir bölümü ülkemizin kuzey ve doğusunda bulunan ülkelerdedir. BÖLGE Kuzey Amerika Tablo 2. Dünya Doğalgaz Rezervleri Orta ve Güney Amerika Avrupa ve Rusya O.Doğu Afrika Asya Pasifik Toplam Trilyon m3 7,3 7,2 62,3 71,7 13,8 13,5 175,8 Kaynak: BP Statistical Review World Energy, 2004 Tabloda görüldüğü gibi dünyanın en büyük doğalgaz rezervlerinden birine sahip olan Rusya, enerji üretiminde tamamen doğalgaza dayalı bir strateji uygulamamaktadu*. Öncelikli olarak birincil kaynaklarım kullanmakta, doğalgaz üretimini dışa pazarlamaktadır.

16 Enerjide çeşitliliğe giderek farklı kaynaklardan ihtiyacını gidermektedir. Türkiye doğalgazda önemli bir kaynağa sahip olmamasına rağmen önemli bir geçiş noktasında bulunmaktadır. Doğalgaz ihtiyacını farklı ülkelerden temin ederek çeşitliliğe gitmekte, bunun sonucu olarak da arz güvenliğini sağlamaya çalışmaktadır. Dünya Doğalgaz Rezervlerinin dağılımı Diğer 249 Katar 15% Nijerya 3% ABD 3% ^ BAE 3% Venezüella 2% S.Arabistan Cezayir 3% j^usya 26% Kaynak: World Energy Council, Aralık 2004, Petrol ve Doğalgaz Arama 1.2. HİDROLİK ENERJİ Dünyadaki hidroelektrik enerji kaynakları ağırlıklı olarak Amerika, Avrupa, Asya kıtalarında bulunmakta olup, hidrolik enerji birincil enerji kaynaklarındandır. Suyun potansiyel enerjisinden faydalanılarak elektrik enerjisi elde edilmesinde ve tarımsal alanların sulanmasında kuuamlmaktadır.bilinen dünya ülkelerinin büyük bir bölümünde (%50) hidrolik enerji potansiyeli mevcuttur. Dünyanın bilinen ekonomik ve güvenilir hidroelektrik potansiyeli yaklaşık olarak TWH/ yıl olarak tahmin edilmektedir. Yapımı planlanan hidrolik kapasite ise 228 GW'dir. Projesi geliştirilmemiş önemli potansiyel Latin Amerika, Afrika, Asya ülkelerinde bulunmaktadır. (Tablo 3.)

17 Tablo:3 Kıtalarda Su Dengesi Kıta Yağış Buharlaşma Fark Akış (mm) (km3) (mm) (km3) (mm) (km3) Avrupa Asya Afrika Kuzey Amerika Güney Amerika Okyanusya Antartika DÜNYA Kaynak: Igor A. Shiklomanov "World Fresh Water Resources" K. Pamukçu Dünya hidrolik potansiyeli açısından Asya ve Amerika ile Kuzey Avrupa önemli potansiyele sahiptir.ülkemiz hidrolik potansiyel açısından çok zengin olmasına rağmen mevcut potansiyelin hala %35'inden faydalanmaktadır.bu durum yeterli olmadığı gibi tamammm değerlendirilmesi ülkemiz enerji açığmı kapatmakta büyük rol oynayacaktır.

18 1.2.1.DÜNYA HİDROELEKTERİK ENERJİ POTANSİYELİ Tablo 3. Dünya Hidroelektrik Enerji Potansiyeli TEORIK TEKNIK EKONOMIK IŞLETMEDE H.ELEKTRIK POTANSIYEL (GWh/yıl) Kurulu GÜÇ (MW) Ortalama ÜRETIM (GWh/yıl) YAPıLABILIR H.ELEKTRIK POTANSIYEL (GWh/yıl) YAPıLABILIR H.ELEKTRIK POTANSIYEL (GWh/yıl) Afrika Asya Avustralya Avrupa Kuzey ve Orta Amerika G. Amerika Toplam Kaynak : World Atlas&Industry Guide Günümüzde Dünya'da adetin üzerinde baraj bulunmakta, bunlardan sadece %20'si hidroelektrik enerji üretiminde kullanılmaktadır. Elektrik enerjisi üretiminde kullanılan büyük baraj %20'sini oluşturmakta olup, farklı kıtalarda bulunmaktadır. Büyük barajların %46' sı Çin'de %30' u gehşmiş ülkelerde, %9' u Hindistan'da geriye kalan %14'ü diğer ülkelerde yapılmıştır. Hidroelektrik enerji dünyadaki 65 ülkenin elektrik ihtiyacının %50 'sini, 32 ülkenin % 80'ini, 13 ülkenin bütün ihtiyacını karşılamaktadır. Halen dünyadaki birçok ülke hidroelektrik potansiyeline göre enerji ihtiyacını karşılamak için önceliği bu kaynakların değerlendirilmesine vermektedir NÜKLEER ENERJİ Atom çekirdeklerinin parçalanması ve ağır atom çekirdeklerinin bombardımanıyla büyük bir tepkime meydana gelir; bu parçalanma ve tepkime sonucu açığa çıkan fisyon ürünleri enerjiye dönüşür, bu da atom enerjisini, yani nükleer enerjiyi meydana getirir. Yapılan teknolojik sistemlerle tepkime sonucu meydana çıkan nötronlar kullanılarak işletmede süreklilik sağlanır. Atom çekirdeklerinin birleşmesi ile

19 enerji açığa çıkar. Bu birleşme hadisesi "füzyon" olarak adlandmlır. Meydana getirilen bu fisyon ve füzyon olayları sonucu elde edilen enerji nükleer enerjidir. Nükleer enerji atom çekirdeğinin parçalanması sonucu meydana gelen bir fisyon reaksiyonu içerdiği için önemli boyutta tehlikeler arz etmektedir. Bu tehlikelerden dolayı Nükleer Enerji Santralleri maliyetleri yüksek yatırımlar ile gerçekleştirilmekte, kalite standartları yüksek tutulmakta, kontrol ve denetimleri en üst seviyede tasarlanmaktadır. Özellikle uranyum, plütonyum, toryum gibi ağır atom çekirdekleri proton ve nötronları bir arada tutan enerjiye sahiptir. Nükleer santraller, atom çekirdeğinin bölünmesiyle açığa çıkan ısı enerjisinin, termik santrale benzer şekilde, önce mekanik enerjiye, sonra elektrik enerjisine çevrildiği sistemlerdir. Nükleer enerji elde etmek için yer kürede bulunan en önemli madenler Uranyum, Plütonyum ve Toryum'dur. Bunlardan özellikle Uranyum madeninin zenginleştirilme çalışması ile atom çekirdeğinin parçalanması sonucu nükleer enerji elde edilmektedir. Nükleer santrallerde atom çekirdeğinin parçalanması sonucu meydana gelen ısı enerjisi önce mekanik enerjiye, arkasından elektrik enerjisine çevrilerek ekonomik alanlarda kullanıma sunulur NÜKLEER ENERJİ ÜRETİMİ Nükleer Enerji santral reaktörleri, soğutma sistemlerine gore üç grupa ayrılmaktadır. Su soğutmalı reaktörler ( Basınçlı su reaktörleri) Gaz soğutmalı reaktörler Sıvı metal soğutmalı reaktörler Bu tür nükleer reaktörlerde genelde enerji üretmek için uranyum kuuaralmaktadrr. Uranyum madeni enerji üretiminde kullanılmaya başlanmadan önce zenginleştirme işlemine tabi tutulur. Zenginleştirilen uranyumlar topak halden çubuk hale getirilir ve böylece uranyum çubukları elde edilir. Oluşturulan çubuklar nükleer parçalanma sonucu yüksek ısı meydana getirir. Daha sonra yüksek ısının soğutulması için verilen basınçlı su buharlaşır ve bu yüksek basınçlı buharın türbinleri döndürmesiyle oluşan mekanik enerji sistemde elektrik enerjisine çevrilir.

20 Günümüzde nükleer teknoloji pek çok bilimsel çalışmanm önemli bir boyutunu oluşturmasma rağmen ağırlıklı olarak enerji üretiminde kıullanılmaktadır. Nükleer teknoloji ülkelerde gelişmeyi desteklediği gibi uzun vadede enerjinin ucuza maledilmesinde büyük öneme sahiptir. Nükleer santralin ilk yatırım maliyetleri yüksek olmasına rağmen( dolar/kw ) inşa edilen nükleer santrallerde üretilen elektriğin işletme değeri düşüktür. Nükleerde atırım maliyeti 2.30 cent/kwh, işletme bakım maliyeti 0,9 cent/kwh, yakıt maliyeti 0.45 cent/kwh olmak üzere işletme sırasında yapılacak olan sermaye yatırımı hariç piyasa satış maliyeti 3-4cent/kWh civarındadır. Günümüzde 1 kilo kömürden 3kwh,l kilo petrolden 4,5kwh elektrik elde edilirken İkilo Uranyumdan kwh elektrik elde edilebilmektedir. Görüldüğü üzere bu teknolojiden faydalanmak çok cazip görülmektedir. Bilhassa gelişmiş ülkeler nükleer teknoloji ve nükleer enerjiden vazgeçmemektedirler NÜKLEER ENERJİDEN ELEKTRİK ÜRETİMİ Dünyada bilinen enerji kaynakları tamamen kullanılsa dahi enerji ihtiyacının tamamını karşılamak mümkün olmamaktadır. Bu nedenle arayışlar devam etmektedir. Yenilenebilir enerji kaynaklan kullanılsa dahi ihtiyaca yetmemektedir. Bunun için çeşitli kesimlerin karşı çıkmasma rağmen nükleer enerjiden elektrik üretimi yapmak kaçınılmaz olmuştur. Bu konuda bilhassa gelişmiş ülkeler önemli miktarda üretim yapmaktadırlar. Nükleer Enerji santral yapımında kullanılan malzemelerin kimyasal ve fiziksel özellikleri farklı ve değişik özellikte olması nedeniyle seçilen nükleer reaktör tipleri ayn ayn olmaktadır. Ağırlıklı olarak basmçlı su reaktörlerinin kuuamldığı yeni nesil nükleer santrallerde meydana gelen yüksek ısı enerjisi ve basınç altmda üretilen buhar türbin jeneratör sistemi ile elektrik enerjisine dönüştürülür. Nükleer enerji güvenliğin en yüksek seviyede sağlanması, çevresel etkilerin en aza indirilmesi, sürekli, ucuz elektrik elde etme imkani sunması nedeniyle çok sayıda ülke tarafından tercih edilmektedir. Dünyada 2005 yılı istatikleriyle 442 adet nükleer satral bulunmakta, kurulu güç MW olup dünya elektrik üretiminin %18'i nükleer enerjiden sağlanmaktadır.

21 Nükleer teknoloji hem güvenli olması hem de ucuza elektrik elde etme imkânı sunması sebebiyle çok sayıda ülke tarafından tercih edilmektedir. Dünyada 2005 yılı itibariyle 442 adet nükleer santral bulunmakta 35 adet de inşa halindedir. Bu santrallerin kurulu gücü 367 binmw olup dünya elektrik üretiminin %18'ne ulaşmıştır yılında yapılan Kyoto Protokolü ile sera gazı çıkarmayan, güvenilir ve ucuz elektrik üreten nükleer enerjiye doğru bir dönüşüm dünyada hızla yayılmaktadır. Nükleer enerjideki bu hareket özellikle Kuzey Amerika, Doğu Avrupa, Uzakdoğu ülkelerinde elektrik üretiminde özellikle nükleer enerjiye dönüşümü başlatmıştır. Bu amaçla dünyada otuzbeş adet nükleer reaktör inşa halinde olup, sadece Çin'de 2020 yılına kadar mevcut 32 adet nükleer santrale 11 santral daha ilave edilecektir. DÜNYADAKİ NÜKLEER ELEKTRİK ÜRETİMİ VE PLANLAMALAR ALT SINIR REFERANS ÜST SINIR 1995 (MEVCUT) 339 Gwe 339 Gwe 339 Gwe 2000 (TAHMİN) 357 Gwe 362 Gwe 367 Gwe 2010 (TAHMİN) 358 Gwe 401 Gwe 414 Gwe 2015 (TAHMİN) 333 Gwe 411 Gwe 473 Gwe Kaynak: D^nya Enerji Ajans" (WEA) Nükleer Enerji üretimi ileri bir teknolojiyi gerekli kıldığından gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler bu teknolojiyi elde ederek nükleer santrallere kavuşmak isterler. Nükleer Enerji konusunda günümüzde dünyada birçok ülke enerji üretimi için Nükleer Enerjiye dayalı sistemler kurmaktadır. Dünyamızda 56 ülkede Nükleer Enerji üretimi konusunda 284 Araştırma Reaktörü çalışmaktadrr. Halen (Ocak 2006 itibariyle) 31 ülkede ticari olarak enerji üretiminde kuuamlan 442 adet Nükleer Reaktör mevcuttur. Nükleer Enerjinin en önemli üretim kaynaklarından biri nükleer santrallerdir. Nükleer santrallerin yapımı uzun süreli ve kuruluş maliyeti yüksek olmasına rağmen bu santrallerden elde edilen elektrik ucuz olduğu için gelişmiş ülkelerde tercih edilmektedir. Ayrıca nükleer teknolojiye sahip ülkelerin dünya konjoktöründe önemli bir yeri olduğu açıktır. Bu teknolojide önemli bir konu olan atıklarla baş etmek oldukça pahalı ve tehlikelidir.

22 Nükleer atıklar konusunda kamuoyunda varolan düşünceler ön yargılıdır. Kömür santrallerinden çevreye yayıla CO2 ve SO2 nükleer santrallerde yoktur. Radyoaktif atıklar küçük bir alanda 10 yıl ve üzeri bekletilmesi ile tehlikeli özelliklerini kaybederler NÜKLEER ENERJİNİN DÜNYADAKİ DURUMU 100-] 60 i 40 i 20 H mıjjıu um İ l m S. o c d -2 c I ı ı I < ı < ü ^ Tablodan da görüleceği üzere dünyada nükleer enerji başta gelişmiş ülkeler olmak üzere çok sayıda ülke tarafından kullanılmaktadır. Artan enerji ihtiyacını karşılamak için alternatif enerji kaynaklan yamnda güvenilir, yüksek teknolojiye dayalı nükleer enerji kullanılmalıdır NÜKLEER SANTRALLARIN DÜNYADAKİ GELİŞİM SÜRECİ Nükleer enerjiden ticari amaçlı elektrik üretimi için ilk uygulamalar 1964 yılında başlamış ve bilahare 1970'li yıllara doğru çoğalmıştır yılında ortaya çıkan ve tüm dünyaya yayılan petrol krizi sonucu nükleer enerjiden elektrik elde etme büyük bir hızla yayılmıştır. Gelişmiş ülkelerde ortaya konulan tasarruf önlemleri ve enerjiyi verimli kullanma yolundaki çalışmalar sonucu elektrik enerjisine olan talep sınırlı kaldığından nükleer santral yapımında önemlli miktarda zaman kazanılmasına fırsat yaratılmıştır. Yüksek güçteki nükleer santrallerde elektrik üretim maliyetleri

23 düşük kaldığından tercih sebebi olmuştur. Fosil yakıtlı enerji üretimine bağlılığı azaltmak isteyen ülkeler nükleer enerjiye yönelmişlerdir. Nükleer enerji üretiminde nükleer atıkların çevreyle ilgili problemlerinden dolayı 1980'li yıllarda ABD ve Avrupa ülkelerinde nükleer karşıtı gelişmeler olmuştur. Avrupa'da Doğu Bloku ülkeler dışında nükleer santral yapımları azalmıştır. Dünyadaki ekonomik gelişmelerin önemli bir yükselme kaydetmesi sonucu elektrik tüketiminde artışlar meydana gelmiş, bu artışları karşılamak için elektrik üretiminde tekrar nükleer enerjiden faydalanma yoluna gidilmiştir. Fakat 1986 yılında Ukrayna-Çemobil'de meydana gelen nükleer enerji santral kazası nedeniyle nükleer karşıtı hareketler meydana gelmiştir. Bütün bu gelişmelere rağmen günümüzde dünyada nükleer enerjiden elektrik üretimi önemli bir oranda yapılmaktadır. Toplam üretimin %80'lik kısmı OECD ülkelerinde bulunmaktadır. Ülkemizde nükleer santral olmamasına rağmen komşu ülkelerden Ermenistan Metsamor'da bulunan nükleer santral sınırımıza sadece 19 km mesafededir. İğdır ilimizin hemen yambaşmdadir. Yine komşu ülke olan Bulgaristan'da 2adet, Romanya'da 4 adet, Karadeniz'in hemen karşısında bulunan Ukrayna'da 17 adet nükleer santral bulunmaktadır. Çevremiz nükleer santraller ile çevrili olduğu halde hala nükleer santrale karşı çıkmayı anlayamamaktayız. Bugün dünyada gelişmiş bütün ülkelerde nükleer santral öncelikli oarak kullanılmaktadır. Ülkemizin de hem nükleer teknolojiyi tanıması, hem de enerji ihtiyacının karşılanması noktasında mutlaka nükleer enerjiyi bilinen son teknolojiyi uygulayarak elde etmelidir DÜNYA'DA NÜKLEER SANTRALLER 2005 yılı sonu itibariyle dünyada toplam 442 adet nükleer santral bulunmaktadır. Bu nükleer santrallerin toplam kurulu gücü MW, elektrik üretimindeki payı ise %18'dır. Nükleer enerjinin ülkelerin elektrik üretimindeki payına bakıldığında, Fransa %77 ile ilk sırada bulunmaktadır. (Tablo 4) Fransa'yı sırasıyla Belçika, Slovakya ve Ukrayna takip etmektedir. Toplamda 104 adet nükleer santrale sahip olan ABD'de, nükleer enerjinin elektrik üretimindeki payı %20 düzeyinde bulunuyor. Bu oranm 2020 ve 2050 yıuarmda