Ortaçağda Van Ermeniye katapanolluk Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Ý.A.

Transkript

1 Ortaçağda Van Doğu Anadolu Bölgesi'ne, Hz. Osman ın halifeliği zamanında Müslümanlar, Habib b. Mesleme komutasında birçok akınlar düzenlemişlerdir. 1 Daha sonra Emeviler, Bu bölgeyi feth ederek, "Ermeniye" eyaleti adıyla yönetmişlerdir. 2 Bu eyaletin dahili idaresi Ermeni prenslerinin elinde bulunmaktadır. Emevi Halifeleri tarafından tayin edilen valiler ancak eyaletin merkeze bağlılığını sağlamış ve vergilerin toplanmasıyla meşgul olabilmişlerdir. 3 Ermen iye de yer alan Vaspurakan 4 İslâm hâkimiyetine tam olarak Abbasiler devrinde girmiştir. Vaspurakan Prensliği'nin başında bulunan Andrusi prensleri, Halife'ye tabi olarak bazen bağımsız, bazen de yarı bağımsız şekilde bu bölgeyi yönetmişlerdir. Ermeniye Eyaleti'nin en büyüğü olan Vaspurakan şehirleri Maku, Tebriz, Van, Bargiri, Erciş ve Hakkari dir. 5 Vaspurakan'a 1018 yılında Çağrı Bey üç bin kişilik bir orduyla girerek istila etmiştir. 6 Çağrı Bey'in düzenlediği bu akın ile beliren Türk tehlikesi karşısında Vaspurakan Prensi ve Ardsrani soyunun son hükümdarı Senekherim 1021 yılında ülkesini Bizans İmparator'u II. Basil'e bırakmıştır. 7 Bizanslılar, 1022 yılında bir "katapanolluk" kurdukları Vaspurakan bölgesinin Ostan (Gevaş), Kengever, Büyük Albak (Başkale) ve Hoşap kalelerine asker yerleştirmişlerdir. 8 Bölgedeki Bizans hakimiyeti sürekli Türk akınları ile sarsılmış, Van ve çevresi 1064 yılında Sultan Alpaslan'ın oğlu Melikşah tarafından birçok kale ve şehirlerle birlikte feth edilmiştir senesindeki Malazgirt Savaşı'nda Büyük Selçuklu Sultanı Alpaslan'ın Bizans ordusu karşısında zafer kazanmasından sonra Anadolu'da birçok Türk Beyliği kurulmuştur yılında, Emir Sökmen tarafından Ahlat'ta kurulan Ahlatşahlar veya Ermenşahlar Beyliği Van Havalisini de hakimiyetleri altına almıştır. Ahlatşahlar Beyliği'nin 1207 yılında Eyyubiler tarafından yıkılmasıyla, bölge Eyyubilerin egemenliğine girmiştir yılında Alaaddin Keykubad'ın Ahlat ve Van Gölü çevresindeki şehirleri tahrip eden Celalettin Harzemşah'ı Yassıçimen Meydan Savaşı'nda mağlup etmesinden sonra, Ahlat, Van, Erciş, 1 "Emeniler", mad., Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C.II, Ýst., 1986, s "Abbasiler" mad., Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C.III, Ýst., 1986, s M. Halil Yýnanç, "Ermeniye" mad., Ý.A., C.III, s Vaspurakan; III-VII. yüzyıl arasýnda İran'da yaş amış soylu bir ailenin ismidir. Coğrafi olarak Van ve çevresi için kullanılmıştır; G. Öney, Akdamar Kilisesi, Ank., 1990, s.7. 5 E. Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Ýst., 1987, s.192; Honigman, Bizans Devleti'nin Doğu Sınırı, İst., 1970, s O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İst., 1984, s "Van" mad., Y.A., C.VIII, s F. Kırzıoğlu, Ani Şehir Tarihi, Ank., 1982, s.6. 9 N. Göyünç, "Van" mad., İ.A., C.XIII, s.198.

2 Anadolu Selçuklu topraklarına katılmıştır. Bu sırada Moğollar'ın önünden kaçıp gelen Türkmenler bu şehir ve kalelere yerleştirilmişlerdir. 10 Selçuklular'ın 1243 senesinde Kösedağ Savaşı'nda Moğollar'a mağlup olmaları üzerine birçok Selçuklu Şehri Moğol orduları tarafından tahrip ve istila edilmiştir. Bundan sonra Anadolu Selçuklu Devlet Yönetimi tamamıyle Moğol hakimiyeti altına düşmüştür. Moğollar islâmiyeti kabul ettikten sonra İran'da İlhanlı Hanlığı'nı kurmuşlar ve Van Gölü kuzeyindeki Aladağ'ı kendilerine yazlık merkez yapmışlardır. 11 Doğu Anadolu Bölgesi İlhanlı idaresine bağlı iki eyalete ayrılmış, bunlardan birisi merkezi Musul olan Diyarbakır eyaleti diğeri de merkezi Ahlat olan Van Eyaleti'dir. 12 Van Eyaleti, Vilayet-i Ermen olarak da adlandırılmakta ve şehirleri arasında Erciş, Aladağ, Bargiri, Hoşap, Malazgirt, Van ve Vastan önemli bir yer tutmaktadır. 13 Hatta İlhanlı devrinde Hamdullah Müstevfi'nin Nüzhet'ül Kulüb adlı eserinde "Ahlat Şehri'nin vergisinin dinar, Erciş'in dinar, Hoşap'ın dinar, Vastan'ın dinar ve Van'ın ise bir kale olduğu"ndan bahsedilmektedir. 14 Bu bilgilerden İlhanlı döneminde Hoşap'ın küçük bir yerleşim birimi olduğu anlaşılmaktadır. İlhanlı Hanlığı'nın zayıflamasıyla XIV. yüzyıl ortalarında Karakoyunlu Türkmenleri, Van bölgesine hakim olmuşlardır. 15 Bu sırada Van, Vastan, Hoşap ve Hakkari'nin idaresi Karakoyunlulara bağlı Melik İzzettin Şir Bey'in elindedir. Aynı zamanda Timur, Karakoyunlu topraklarına düzenlediği 1387 yılındaki seferde Van'ı zaptetmiştir. Timur'a bağlılığını bildiren İzzeddin Şir tekrar Van ve çevresinin yöneticisi olarak bırakılmıştır Mahmudi Beyleri Hakimiyetinde Hoşap Türk Devletleri Zamanında Mahmudi Beyleri ve Hoşap Karakoyunlu Hükümdarı Kara Yusuf, Timur'un Anadolu seferinden sonra 1406 yılında ülkesine dönmüş ve Van Gölü'nden Tebriz'e kadar olan topraklarda hakimiyeti tekrar sağlamıştır. 17 Bu arada Kara Yusuf, Azerbaycan'da kendisine katılan Şeyh Mahmut ve aşiretini Hoşap'a yerleştirmiştir. 18 Mahmudiler olarak adlandırılan bu aşiret, Karakoyunlular'a bağlı Kürt aşiretleri arasında yer almaktadır. 19 Mahmudiler, Hoşap'ta "Mahmudi Beyliği" veya "Mahmudi Hükümeti" adı verilen bir beylik kurmuşlardır. Bu beylik, sırasıyla 10 G. Öðün, "Ortaçað Boyunca Van Bölgesi Tarihi", S.B.D, C.I., S.I, Van, 1990, s Öðün, a.g.m., s F. Sümer, Karakoyunlular, Ank., 1984, s T. Baykara, Anadolu'nun Tarihi Coðrafyasına Giriş I, Ank., 1988, s O. Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İst., 1980, s Öðün, a.g.m., s C. Tukin, "Van Bölgesinin Tarihi Kaynakları", V. Üniversite Haftası Toplantısı, Ank., 1946, s Sümer, a.g.e., s Şeref Han, şerefname (Çev. M. Emin Bozaslan), İst., 1990, s Sümer, a.g.e., s.32.

3 Karakoyunlu, Akkoyunlu, Safevi ve Osmanlı Devletleri'ne tabi olarak Hoşap ve çevresini yönetmiştir. 20 Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan Karakoyunlu Cihanşah'ı, 1467'de bir baskınla öldürmesinden sonra Karakoyunlu toprakları Akkoyunlular'ın eline geçmiştir. 21 Akkoyunlu hâkimiyeti sırasında Mahmudi Beyi Mir Hüseyin Hoşap'ı yönetmektedir. Akkoyunlu Türkmenlerinin desteğini alan Mir Hüseyin Hakkâri Beyliği'nin elindeki Albak (Başkale) ve Şenbu nahiyelerini topraklarına katmıştır. Bunun neticesinde Hakkâri Beyi II. İzzettin Şir, Bitlis Beyi'ninde yardımlarıyla Mahmudilerin üzerine yürümüştür. Meydana gelen savaşta Mir Hüseyin öldürülmüş, yerine oğlu Mir Hamid Mahmudi Beyliği'nin başına geçmiştir. Bu da Safevi Şah İsmail'e tabi olmuştur. 22 Erdebil Şeyhi'nin oğlu sıfatıyla Safevi tarikatının postuna geçen ve daha sonra Şah ünvanı alan Şeyh İsmail Safevi, birçok Türkmen boy ve oymaklarından topladığı kuvvetlerle, 1503 yılında Akkoyunlu Hükümdarı Sultan Murat'la tutuştuğu muhaberede onu yenerek Akkoyunlu devletini ortadan kaldırmıştır. 23 Şah İsmail Tebriz'de Safevi Devletini kurduktan sonra bütün Akkoyunlu topraklarını eline geçirmiştir. Bu arada Van Havzası da Safevi devletinin hâkimiyetine girmiş, Van Gölü'nün dağlık ve sarf çevresinde bulunan Bitlis, Hakkâri, Mahmudi, Hizan ve diğer aşiretlerin beyleri Şah İsmail'e bağlılıklarını bildirmişlerdir. 24 Şah İsmail'in Doğu Anadolu'da güçlenmeye başlaması ve şiilik hareketleri, Yavuz Sultan Selim'in İran üzerine sefere çıkmasına neden olmuştur yılında Çaldıran Zaferi ile Şah İsmail'in Doğu Anadolu'daki dini ve siyasi emellerine son verilmiştir. Doğu Anadolu'da birçok şehir ve aşiret İdrisi Bitlisi'ninde gayretleriyle Osmanlı'ya katılmıştır. 25 Fakat Van yöresinde Osmanlı tam hâkimiyet sağlayamamış, özellikle Mahmudi Beyleri Şah İsmail'e daha sonra da Şah Tahmasp'a bağlılıklarını devam ettirmişlerdir. Bu sırada Mahmudi Beyliği'nin başında Mir Hamid'in oğlu Ivaz Bey bulunmaktadır. Hoşap'ın hakimi olan Ivaz Bey'in 1532 yılında ölümünden sonra kardeşi Emire Bey Şah Tahmasp tarafından Mahmudi Beyliği'nin yönetimine getirilmiştir. 26 Kanuni Sultan Süleyman'ın 1533 yılındaki I. İran Seferi sırasında Emire Beyi idam ettirmesi üzerine Şah, Ivaz Bey'in oğlu Şah Ali Bey i; daha sonra da Safevi komutanlarından Deli Piri'yi Mahmudi Beyliği'nin başına getirmiştir. Deli Piri'nin Ivaz Bey'in oğlu Hamza Bey tarafından öldürülmesiyle Mahmudi aşireti toprakları Dunbili Hacı Bey'e verilmiştir. Mahmudi toprakları ve Hoşap Dunbili Hacı Bey'in elinde iken Mahmudi Beyliği ailesinden Han 20 Y. Öztuna, Devletler ve Hanedanlar, C.II, Ank., 1989, s Öðün, a.g.m., s şeref Han, a.g.e., s Tukin, a.g.m., s A. Talay, Bizim Eller Van, İst., 1988, s J. Hammer, Osmanlý Devleti Tarihi, C.IV, İst., 1984, s Şeref Han, a.g.e., s.339.

4 Mehmet 27 yönetimi tekrar ele geçirmiş ve Osmanlı Devleti'ne tabi olmuştur. Han Mehmed'in Osmanlı'ya tabi olmasından sonra 1537 yılında Safevi Şah Tahmasp, Ivaz Bey'in diğer oğlu Hasan Bey'i Mahmudi Beyliği'nin başına getirmiştir Osmanlı Devleti Hâkimiyetinde Mahmudi Beyleri ve Hoşap Van ve çevresi ile birlikte, Hasan Bey'in yönetimindeki Hoşap ve Mahmudi Beyliği toprakları 1548 yılında kesin olarak Osmanlı Devleti'ne katılmıştır. II. İran Seferi'nde Kanuni Sultan Süleyman'a tabi olan Hasan Bey'in Osmanlının hizmetinde bulunması üzerine Mahmudi toprakları tekrar kendisine Ocaklık ve Yurtluk olarak verilmiştir. Hoşap, Osmanlı idaresinde Mahmudi Hükümeti'nin 30 merkezi olmuştur. Dahili yönetimi yine ırsî olarak Hasan Bey'den itibaren Mahmudi Beyleri'nin elindedir. Mahmudi veya Nahiye-i Hoşap XVI. yüzyıl ortalarında Osmanlı'nın Anadolu sancakları arasında yer almaktadır. 31 Mahmudi Sancağı'nın yönetiminde 1585 yılına kadar Hasan Bey kalmıştır. Hasan Bey, Mahmudi aşireti ile birlikte Osmanlı'nın yanında Osmanlı-İran savaşlarına katılmış, başarılarından dolayı padişahlar tarafından birçok taktir ve iltifatlara mazhar olmuştur. 32 Aynı zamanda Hasan Bey, Yezidi olan Mahmudi aşiretinin sünni-şafii mezhebine girmelerini sağlamıştır. bunu gerçekleştirebilmek için Hoşap'ta medrese, cami gibi müesseseler kurmuştur. 33 Mahmudi Hasan Bey, III. Murat zamanında da İran üzerine akın ve taarruzlarına devam etmiştir. Hasan Bey, 1585 yılında İranlılar'ın eline geçen Tebriz'in alınması sırasında Safeviler'le meydana gelen savaşta şehit düşmüştür. 34 Tebriz Beylerbeyi Cafer Paşa'nında yardımlarıyla cesedi Tebriz'den alınarak Beyliğin merkezi olan Hoşap'a getirilmiş ve kendi yaptırmış olduğu medreseye gömülmüştür. 35 Hasan Bey'in şehid düşerek ölmesi üzerine Hoşap'ın yönetimine oğlu Şir Bey geçmiştir. Osmanlı-İran ilişkileri 1594 yılında yeniden bozulduğu için diğer beylerle birlikte Şir Bey'e III. Murat tarafından yazılmış hükmü şerif bulunmaktadır. 36 Şir Bey hakkında Şerefname'de "Sofi meşrepli, çoğu zaman ulema ve Han Mehmet, Mahmudi Mir Şemsettin'in oðludur, Şeref Han, a.g.e., s Şeref Han, a.g.e., s N. Sevgen, Doğu ve Güneydoðu Anadolu'da Türk Beylikleri, Ank., 1982, s Osmanlı idari teşkilatında Doðu ve Güneydoðu Anadolu'da "hükümet" adını taşı yan fakat beylerbeyliklere bağlı ırsi sancak beylikleri oluşturulmuştur. Van eyaletine bağlı Mahmudi, Hakkari, Hizan ve Bitlis sancakları, bu hükümetlerin merkezleridir. Bu hükümetler namı altındaki sancakları yöneten beyler, sancak dahilinde vergileri bizzat toplama hakkına sahip oldukları gibi kaza (yargı) yetkilerini de üzerlerinde bulunduruyorlardı.; Bayram Kodaman, "Osmanlı Devrinde Doğu Anadolu'nun İdari Durumu", B.T.T.D., S.25, Mart 1987, s Baykara, a.g.e., s Sevgen, a.g.e., s Şeref Han, a.g.e., s B. Kütükoðlu, Osmanlı-Ýran Siyasi Münasebetleri, İst., 1962, s Şeref Han, a.g.e., s Sevgen, a.g.e., s.58.

5 fuzelanın sohbetinde bulunan, sofi şeyhlerini hizmet eden" bir kişi olarak bahsedilmektedir. 37 Şerefname'nin yazılma tarihi olan 1597'den sonra Mahmudi Beyleri hakkında bilgiler kısıtlı olarak Osmanlı kaynaklarından öğrenilmektedir. Bunlardan 1632 yılına ait Osmanlı idari teşkilatını gösteren bir defterde Van Eyaleti'ne bağlı Mahmudi Hükümeti'nin yöneticisi olarak Celali Zeynel Paşa; Keşap (Hoşap) 38 hakimi olarak da Zeynel Bey Mahmudi ismi zikredilmektedir tarihli Yazma Van Tarihi adlı eserde 1632 senesinde Yeniçeri neferliğinden kethüdalığa kadar yükselen Tilki Murat denen şahıs görevinden uzaklaştırılınca Mahmudi Hakimi Zeynel Bey'den destek görerek başına topladığı elli kadar çapulcu ile Van Kalesi'ne girmiş ve çıkan çatışmada yakalanarak kazığa vurulmuştur. Bu konuda IV. Murat tarafından Mahmudi Zeynel Beye yazılmış musalaha (anlaşma) hükmü bulunmaktadır. Bu hükümde özetle Zeynel Bey'in ve Mahmudiler'in devlete sadakatleri övülmüş, İran'a karış ehli sünnet olarak yıllarca devletle birlikte yapılan mücadeleler dile getirilmiş, bu çeşit basit hadiseler kınanarak, Mahmudi aşireti ile Van Beylerbeyliği arasındaki husumetin giderilmesi istenmiştir. 40 Hoşap hakimi olarak Zeynel Bey'den sonra Süleyman Bey bulunmaktadır. Süleyman Bey 1643 yılında Hoşap Kalesi'ni yaptırmıştır. Kale kapısı üzerinde kendi adını taşıyan kitabesi vardır. 41 Evliya Çelebi XVII. yüzyıl ortalarında Hoşap Kalesi ve Mahmudi hükümetinden bahsetmektedir. Mahmudi hükümeti hakkında;"bunlar Van'ın doğu tarafındaki dağlar arasında otururlar. Acem toprakları ile aralarında sadece Çuh Gediği Dağı vardır. Arkalarında Acemler'in Kotur Kalesi bulunur. Bunların hepsi altıbin kılıçlı askerdir. Kürdistan'da buranın süvarisi gibi yiğit ve namlı süvari yoktur. Defalarca Silmas, Çorus ve Rumiye sahralarında Şah askerlerine karşı koyup, zafer kazanmışlardır. Beyleri Hoşap Kalesi'nde oturur. İbrahim Bey adında bir tuvana babayiğittir ki birçok defa cenk ateşine girip çıkmıştır. Bu Mahmudiler, 120 aşiret beylerini sayarlar ki hepsi İbrahim Bey'den yolluk ve donluk alırlar. Bunların toprağında has harac, tımar ve zemaat vardır. Bunların kıble tarafı Hakkari diyarıdır." demektedir. 42 Evliya Çelebi'den 1650 senesinde Hoşap Hakimi olarak Mahmudi İbrahim Bey'in bulunduğu öğrenilmektedir. İbrahim Bey'den sonra Hoşap'ın hakimi Evliya Bey'dir. Hoşap'ta yaptırdığı 1671 tarihli köprünün kitabesinde adı geçmektedir. 43 Hoşap'ta köprü ve medrese 37 Şeref Han, a.g.e., s Sevgen, a.g.e., s Ş. Turan, "XVII. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nun İdari Taksimatı", Atatürk Üniv Yıllığı, Erzurum 1962, s Talay, a.g.e., s N.Sevgen, Anadolu Kaleleri I, İst., 1959, s Evliya Çelebi, Seyahatname, C.III-IV, (Sad. T. Temelkuran), İst., 1993, s.550, Çulpan, a.g.e., s.174.

6 yaptıran Zeynel Bey'in oğlu Evliya Bey'den sonra Mahmudi Beyleri ve aşireti hakkında bilgiler mevcut değildir. 44 Hoşap, XVIII. yüzyıl boyunca ve XIX. yüzyıl başlarında Van Eyaleti sınırları içindeki Mahmudi Hükümeti'nin merkezidir. 45 Yine 1831 yılı Osmanlı İmparatorluğu İdari Taksimatını gösteren defterde Hoşap (nam-ı diğer Mahmudi) Van eyaletine bağlı hükümet sancakları arasında geçmektedir. 46 Hoşap ve kalesi hakkında 1839 tarihli Müşir Osman Paşa'nın raporu bulunmaktadır. Raporda; Han Mahmud ile Han Abdal'ın hakimiyetinde olan Kale'nin askeri ehemmiyeti vurgulanmakta ve kaleyi elinde bulunduranların bölgeye hakim olacağı belirtilmektedir Osmanlı'nın Son Devri ve Cumhuriyet Türkiyesi'nde Hoşap 1839 tarihinde Tanzimat Fermanı'nın ilan edilmesine müteakip Osmanlı Devleti'nde yeni idari düzenlemelere gidilmiş; Doğu ve Güneydoğu Anadolu'daki ırsi hükümet sancaklarının yönetimlerine son verilerek, bu hükümetlerin bulundukları yerlerde yeni kaza ve nahiyeler oluşturulmuştur. 48 Bu değişiklikleri 1273 (1856) yılı Devlet Salnamesi'nde de görmek mümkündür. Salnameye göre; Mahmudi (Nam-ı diğer Hoşap) Van Eyaleti'ne bağlı bir kaza durumundadır yılında Mahmudi Kazası'nın merkezi Saray kasabasına nakledilmiş, Hoşap'ta bu kazaya bağlı nahiyeler arasında yer almıştır tarihli Van Salnamesi'nden anlaşıldığı üzere Hoşap, Mahmudi kazasına tabi iken 1296 senesinde teşekkül ettirilen Hamidiye kazasının merkez idaresi olmuştur. Hamidiye kazası doğuda Albak, batıda Havasor Nahiyesi, güneyde Şatak kazası ile sınırlıdır. Kazanın ismi Sultan II. Abdülhamid'e izafetle "Hamidiye" olarak adlandırılmıştır. Kaza merkezi olan Hoşap'ta bir hükümet konağı, iki karakolhane, bir camii şerif, asar-ı âtikadan bir kale, bir medrese ve on kadar dükkan olduğundan bahsedilmektedir. 51 Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasından sonra 1925 yılında Hoşap, Van vilayetine bağlı bir kazadır yılında Van Merkezine bağlı nahiye 53 ; 1954 yılından itibaren de 44 Van Tarihi adlı kitapta: "Bugün bu adı taşıyan bir aşiret yoktur." denmektedir.; Van Tarihi ve Kürtler Hakkında Tetebbuat, Ebuzziya Matbaası, 1927, s Baykara, a.g.e., s F. Akbal, "1931 Tarihinde Osmanlı İmparatorluðunda İ dari Taksimat ve Nüfus", Belleten, C.XV, S.60, Ekim 1951, s Sevgen, a.g.e., Ank., 1982, s Baykara, a.g.e., s Baykara, a.g.e., s Ş. Sami, "Mahmudi" mad., Kamus'ul-Alam, C.V, İst., , s Van Vilayeti Salnamesi, 1315, s T.C. Devlet Salnamesi, , Ank., 1926, s T.C. Devlet Salnamesi, , Ank., 1927, s.132.

7 Van'ın Gürpınar İlçesi sınırları dahilinde "Güzelsu" ismiyle nahiye merkezi olmuştur. Bugün idari yapılanmasını sağlayamamış ve köy olarak kalmıştır Van İl Yıllığı, 1973, İst., 1973, s.73.