Resim 99- Silâhî Sâlih Efendi nin Ýcâzetnâmesi. (Ýsmet Gülnihal koleksiyonu) HAT SANATININ DÝPLOMASI (ÝCÂZETNÂME) Yazý sanatý usta-çýrak iliþkis

Transkript

1 V. BÖLÜM ÝCÂZETNÂME 85

2 Resim 99- Silâhî Sâlih Efendi nin Ýcâzetnâmesi. (Ýsmet Gülnihal koleksiyonu) HAT SANATININ DÝPLOMASI (ÝCÂZETNÂME) Yazý sanatý usta-çýrak iliþkisiyle öðretilmektedir. Birebir, hoca talebesiyle ilgilenerek dersi göstermektedir. Hoca, dersi talebeye yazmakta, daha sonra yazdýðý kýsmýn talebesi tarafýndan aynen taklid edilmesini istemektedir. Bir sonraki derse kadar talebe, hocasýnýn verdiði derse çalýþmakta, istenilen yazýyý aynen taklide gayret etmektedir. Esasen hat derslerinde belli bir usul takip edilmektedir. Yazý dersine teberrüken Rabbiyessir duasý ile baþlanmaktadýr. Bu derste baþarýlý olunduðu takdirde müfredat denilen elifba harflerinin ( Elif- be- cim- ha ) yazýlmasýna geçilmektedir. Elifba harfleri baþarýyla geçilince bu sefer, her harfin diðeri ile yazýlýþ þekline geçilmektedir. Be harfinin elif le, be harfinin be ile, be harfinin cim harfi ile bitiþik þekli yazýlarak ( bâ, beb, bec ) çalýþýlmaktadýr. Müfredat kýsmý baþarýyla tamamlandýktan sonra, sülüs ve nesih çalýþan talebeye genellikle âyet, hadis ve kelâm-ý kibar gibi metinler yazdýrýlýr. Talik çalýþanlar, Ýran ýn büyük sûfilerinden Abdurrahman Molla Cami nin (817/ /1492) Besmele Kasîdesini 217 yahut Hâkâni Mehmed Bey in (ö. 1015/1606) Hilye-i Hâkâni sini 218 yazarlar. Yazý talebesi bu kýsýmda da dersini yazmakta, hocasý beðenmediði kýsýmlara çýkarma yaparak doðru olaný göstermektedir. Mürekkebât kýsmýnda artýk talebeye istif nükteleriyle birlikte hareke ve süs iþaretleri de gösterilmektedir. Müfredat derslerinden sonra mürekkebât kýsmýný talebe baþarýyla bitirdiði takdirde, hocasý tarafýndan talebeye hat eðitimini tamamladýðý ve yazýlarýnýn altýn ketebe 219 imza atabileceði ve ders verebileceðine dair izni ihtiva eden icâzetnâme: diploma verir. Ýcâzetnâme için geçmiþ üstad hattatlarýn yazdýðý bir kýt a yahut hilye aynen taklid edilerek yazýlmaktadýr. Ta lik icâzeti için genellikle XVIII. asrýn Ýran ta lik üstadý Ýmadü l-hasenî nin yazýlarý taklid olarak yazýlýr. Hazýrlanan 217- Molla Câmi nin Besmele Kasîdesi nin, hattat Hulûsi hattýyla bir örnek için bkz. M. Uður Derman. Osmanlý Hat Sanatý. Ýstanbul, Deutsche Guggenheim, 2001, s Hâkâni Mehmed Bey in Hilye-i Hâkâni sinin hattat Arabzâde Mehmed Sadullah Efendi hattýyla örnek metni için bkz. Derman, Osmanlý Hat Sanatý, Deðiþik ketebe sýgalarý için bkz. Yazýr, Kalem Güzeli, c. I, s

3 Resim 100- Mustafa Hulûsi Efendi nin, Mehmed Hulûsi Efendi den aldýðý icâzetnâme. bu yazýlarýn alt kýsmýna hoca tarafýndan izin cümlesi yazýlýr. Ýzin cümlesi, farklý þekilleriyle þu þekilde yazýlmaktadýr: Bismillahi teyemmüne bizikrihi l-celîl. Bu güzel, mubârek, latîf kýt ayý yazan Mehmed Þefik Bey e Allah ömrünü uzun eylesin, ilmini ve marifetini artýrsýn, Allah murad ve maksuduna yükseklik versin; Âmin, bi hurmeti seyyidi l-enbiyâi ve l-murselîn- ketebe koyma izni verdim. Ben, Eyyûb Ensâri Camii hatîbi, fakîr es-seyyid Mustafa Ýzzet, Ýzin cümleleri Arapça yazýldýðý gibi Türkçe de yazýlmýþtýr. Kebecizâde Mehmed Vasfî Efendi den sülüsnesih icâzeti 221 alan Sultan II. Mahmud un icâzetinin izin kýsmý þöyledir: Bu hatt-ý latîf ve kelâm-ý münîf, Hazret-i Þeyh Ýbn-iþ Þeyh Hamdullah Efendi nin intihab ettiði kavaidi rüsumu üzere sahib ül hatt-ý Hümayun, azametlû, mehabetlû, kudretlû Ýbn üs Sultan Þehzade Mahmud-ý Adlî ibn üs Sultan Abdülhamid Han ibn üs Sultan Ahmed Han efendimiz Hazretlerinin istihkaký nümayan olmaðile, hilyeleri ve kitâbetleri zeyline ketebe tahririne izin verdim. Hüve l-üstad Vasfî, 1222 H. 222 Ýzin kýsmýna, icâzet verme yetkisine sahip baþka hattatlar tarafýndan da tasdik konabilir. Tarihte çok sayýda tasdiki bulunan icâzetnâmeler bulunmaktadýr Bu tercüme, Derman, Ýcâzetnâmeler, resim 19 da bulunan icâzetnâmeden yapýlmýþtýr Hilye þeklinde olan bu icâzetnâme TSMK-GY 1353 tedir Derman, Ýcâzetnâmeler, Ýcâzetnâmelerle ilgili geniþ bilgi için bkz. M. Uður Derman, Türk Yazý San atýnda Ýcâzetnâmeler ve Taklid Yazýlar, VII. Türk Tarih Kongresi, 87

4 Resim 101- Hattat Bakkal Ahmed Ârif Efendi nin hocasý Mehmed Þevkî Efendi den aldýðý hilye þeklinde sülüs nesih icâzetnâmesi. Altta sað kýsýmda zamanýn önemli hattatý Yahya Hilmi Efendi nin tasdiki, sol kýsýmda ise talebenin hocasý Þevki Efendi nin icâzet izin kýsmý yer almaktadýr. (TSMK-GY. 335) 88

5 Resim 103- Hattat Halim Özyazýcý nýn üslûplaþmýþ imzasý. (Süleyman Berk koleksiyonu) Resim 102- Hattat Ömer Vasfî Efendi nin Hattat Sâmi Efendi den aldýðý ta lik icâzetnâmesi. (TSMK-GY.324) Osmanlý nýn son döneminde 1915 yýlýnda açýlan ve devrin kudretli sanatkârlarýnýn ders verdiði Medrese-i Hattâtîn den mezun olanlara, klâsik icâzet yerine, mektebin bütün hocalarýnýn imza yahut mühürlerinin bulunduðu Resim 104- Hattat Hulûsi Efendi nin tâ lik bir kýt asýnýn altýndaki imza. (Emin Barýn koleksiyonu) icâzetnâme verilmiþtir. Bu icâzetnâmede talebenin yazdýðý bir ibâre bulunmamaktadýr. 224 Ankara, Eylül 1970, Kongreye Sunulan Bildiriler. Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1973, s Bkz. Derman, Ýcâzetnâmeler, resim 23 Resim 105- Hattat Ali Hamdi Efendi ye ait sülüs karalama. 89

6 Resim 106- Günümüz hattatlarýndan Mehmet Özçay a ait nesih Besmele ve Rabbiyessir meþki. Resim 107- Günümüz hattatlarýndan Mehmet Özçay ýn kullandýðý Ketebehû Mehmed þeklindeki imzasý. 90

7 VI. BÖLÜM CELÎ BÝR YAZININ HAZIRLANIÞI 91

8 Resim 108- Hattat Halim Özyazýcý nýn celî sülüs bir levhasý için hazýrladýðý kalýp. (Süleyman Berk arþivi) CELÎ SÜLÜS BÝR HAT LEVHASININ HAZIRLANIÞ SAFHALARI Karþýsýnda durup hayranlýkla seyrettiðimiz sanat eserlerinin nasýl bir emekle meydana getirildiðini çoðu zaman aklýmýza getirmeyiz! Bir eserin, sanatkârýn zihninde berraklaþmasýndan, meydana gelene kadar geçen süre içerisinde çekilen zahmet, verilen göz nuru aslýnda esere verilen ruh kadar önemlidir. Bir sanatkârýn eserini evlâdý gibi sahiplenmesi baþkalarýna garip gelse de, bu alýn teri ve çilenin bir neticesidir. 225 Hemen bütün sanat dallarýnda, bir eserin meydana geliþ safhalarý birbirine benzemektedir. Þiirinde kullanacaðý uygun kelimeyi uzun müddet düþündükten sonra bulan Yahya Kemal Beyatlý da ayný çileyi çekmiþ, bir levhasýna 92 altý ayda vücûda getiren hattat Sâmi Efendi de ayný çileli yoldan geçerek eser vermiþtir. Bir Mustafa Râkým ýn, bir Yesâri nin, bir Osman Hamdi nin de ayný çileli yollardan geçerek eser verdiklerine þüphe yoktur. Bir hat eseri, elifbâ harfleri, kamýþ kalem, kâðýt ve mürekkep kullanýlmak suretiyle meydana getirilmektedir. Yazýlacak bir metinde, harflerin yanýnda okutma iþaretleri olan harekeler bulunmaktadýr. Yine normal metin yazýmýnda olmamakla birlikte, özellikle celî sülüs, celî dîvâni gibi yazýlarda, harf ve harekenin yanýnda bir takým süsleme iþaretleri de kullanýlmaktadýr. Yerine ve lüzûmuna göre tirfil, mimli tirfil, týrnak ve hurûf-ý mühmele denilen þekiller, celî sülüs levha yazýmýnda istifin doldurulmasýnda 225- Bu yazý, IX. Tarihi Sanatý ve Kültürüyle Eyüpsultan Sempozyumu na teblið olarak sunulmuþtur.

9 gibi bazý metinlerin istifleri günler, hatta aylar sonra ortaya çýkabilmektedir. Ýstifin oturmasý, bazen zaman istemektedir. Yazýlacak metnin istifi oluþuncaya kadar, hattatýn zihnini devamlý meþgul eder. Bu arada, zaman içerisinde geliþtirilen istifler de yeri gelince kullanýlmak üzere muhafaza edilir veya daha iyisi bulunana kadar istif üzerinde çalýþýlýr. Bazý hattatlarýn dosyasýnda daha sonra geliþtirilmek üzere birçok istif çalýþmasý bulunabilmektedir. Bazen tamamlanmýþ istifler, çok sonralarý levha hâline getirilmektedir. Ýstifin oluþma safhasýnda, meslektaþlar arasýndaki istiþârenin de önemi çok büyüktür. Resim 109- Hattat Mustafa Halim Özyazýcý nýn çeþitli istif çalýþmalarý. (Süleyman Berk arþivi) önemli rol oynamaktadýr. Harflerin yanýnda, hareke ve tezyinî iþâretlerin gayet düzenli, intizamlý, yerinde ve dengeli kullanýlmasý, istif sahasýna düzenli bir þekilde yayýlmasý önem arz etmektedir. Burada sanatkârý sýnýrlayan husus, harflerin ve harekelerin, teþrifata uygun, yani yerli yerinde kullanýlmasý; metnin mânâsýný bozacak uygunsuz yere konulmamasýdýr. Yazýda harflerin veya istifi meydana getiren diðer unsurlarýn, istif sahasýna uyumlu bir þekilde ve ayný nisbette yayýlmasý, yani istif örgüsünün her tarafýnýn ayný yoðunlukta olmasý, istifte organik bütünlüðün temini, çizgiler arasýnda uyum, denge, ritm ve ahengin bulunmasý güzel bir istifin temel unsurlarýdýr. Harflerdeki tenâsüp ve ölçü yanýnda, gerek satýr, gerekse katmerli istiflerde, harflerin birbirleri ile kaynaþmýþ bir halde bulunmasý önemlidir. Genel olarak, yazýlacak metin seçilirken mânâya dikkat edildiði gibi, seçilen metnin istife uygun olup olmayacaðý da göz önünde bulundurulmaktadýr. Yalnýz, bir ibârenin, istife uygun düþüp düþmeyeceðini önceden kestirmek zordur. Ýstif üzerinde çalýþma, çeþitli zuhûratlara sebep olabilir. Bazý metinlerin istifi kolaylýkla çýkabildiði Yazýlacak metin, evvela kurþun kalemle çalýþýlýr, yazýlabileceðine kanaat getirilen istifin taslaðý çýkarýlýr. Ýkinci ve önemli safha, kurþun kalemle yapýlan taslaðýn, sülüs yazý ve kamýþ kalemle sýnýrlarý tespit edilmiþ alana yazýlmasýdýr. Bu safhaya geçmeden evvel, metinde bulunan bütün harfler tek tek çalýþýlmaktadýr. 226 Bu çalýþma esnasýnda beðenilen harf, metinde kullanýlmak üzere saklanmaktadýr. Eðer metinde ayný harften iki adet varsa, diðeri için de, daha önce çalýþýlmýþ harf kullanýlmaktadýr. Celî sülüs harfler çalýþýlýrken hattat Sâmi Efendi, Nazif Bey, Neyzen Emin Efendi, Halim Özyazýcý gibi Sâmi Efendi ekolüne mensup hattatlarýn harfleri örnek alýnmalýdýr. Celî sülüs yazý için þu tespiti yapmak mümkündür; celî sülüs harfleri, ölçü ve estetik olarak hattat Sâmi Efendi eliyle mükemmel hâle getirilmiþtir; ayný þeyi istif bakýmýndan söylemek mümkün deðildir. Celî sülüs ün istifinde Mustafa Râkým la birlikte, özellikle Sâmi Efendi ile çok mesâfe alýnmýþtýr ama, yapýlmasý gereken daha çok þey olduðu muhakkaktýr. Yapýlanlar hâlâ çok azdýr Bu konu ile ilgili Mahmud Bedreddin Yazýr ýn ait Kalem Güzeli (Kalem Güzeli/I, s. 151) isimli eserde anlattýðý olay çok önemlidir: Nitekim, hocam Ömer Vasfî Efendi ye bir gün yazý göstermeye gitmiþtim. Odasýna girdiðimde, siyah kaðýd üzerine sülüs celîsiyle kad eflaha.. sûresini yazarken meþgul buldum. Gel birâder gel! diye yanýna çaðýrdý. Bir (dal) harfini baþka bir siyah kaðýd üzerine defalarca -hatýrýmda kaldýðýna göre yirmi kadar- yazmýþtý ve nihayet Hah oldu! diye birisini beðendi ve onu iðneleyip asýl yazdýðý yere silkti, sonra üzerinden itina ile tekrar kalemle yazdý, sebebini öðrenmek için Niye böyle yaptýnýz? diye sordum, þu cevabý verdi: Elimiz öteki þekillere alýþmýþ, buraya uygun olaný bir türlü çýkaramadým, yaza yaza kývamýný bulduruncaya kadar uðraþmaya zaruret hasýl oldu. Ýþte, çok yazmanýn bir manasý da budur. Bu þekli bir daha yapabileceðime güvenim olmadýðýmdan, iðneleyip silkmek ve üzerinden yazmak kolaylýðýný tercih ettim. Gördün ya, hocamdan icazet alalý, yani bana hattat denileli þöyle böyle yirmi seneyi geçtiði ve þu harfi binlerce defa yazdýðým halde, istiften doðma icaplara uygun olacak surette ve belki de buraya mahsus olmak üzere, harfi kürsüsüne oturtmak noktasýnda bir talebe kadar ter döktüm. Fakat, muvaffak oluþum, yorgunluðumu giderdi. 93

10 Resim 110- Hattat Osman Özçay a ait titiz bir þekilde tashih edilmiþ, celî sülüs levha. (Tezhib: Fatma Özçay; Abdurrahman el-uveys Koleksiyonu - Dubai) Ýkinci safhada metin, tespit edilen sýnýrlara yazýlýr. Gerektiði taktirde ayný kâðýt üzerinde, þekil ve estetik olarak beðenilmeyen harflere müdâhalede bulunulur. Burada þu husus akýldan çýkarýlmamalýdýr; istifte harflerin ölçüsü, meþkte öðrenildiði gibi deðildir. Ýstif icâbý harflerin ölçüsünde belli bir noktaya kadar deðiþiklik mümkündür. Meselâ celî sülüste, nun harfinin çanak tabir edilen kýsmý normalde beþ nokta ölçüsündedir. Ýstif icabý bu çanak dört buçuk nokta ölçüsünde olabileceði gibi, beþ buçuk nokta ölçüsünde de olabilmektedir. Ýstif hazýrlanýrken hareke ve tezyinî iþâretler birlikte düþünülür ve çalýþýlýr. Dördüncü safhada, hareke ve tezyinî iþâretler üzerinde durulur. Unutulmamalýdýr ki baþarýlý bir istif, hareke ve tezyinî iþaretler kapatýldýktan sonra, harflerinin dengeli daðýlým gösterdiði istiftir. Beþinci safhada, yazý fotokopi usulü ile yazýlacak büyüklüðe getirilerek, harekelerin de son kontrolleri yapýlýr. Levha artýk, aherli kaðýda yazýlacak hâle gelmiþtir. 227 Altýncý safhada artýk yazý, aharlý kâðýt üzerine yazýlýr, ince tashihi yapýlýr. Aslýnda bir levhanýn en önemli safhalarýndan biri de bu kýsýmdýr. Levhanýn kalýptan aherli kaðýda aktarýlmasý uzun sürmese de tashihi, özellikle ince tashihi epeyce zaman alabilmektedir. Toplu iðne ucu kadar demir uçlu yahut cava kalemi ile yapýlan ince tashih dikkat ve ihtimam istemektedir. 228 Levhanýn yazým ve tashihi bittikten sonra fotokopi usulü ile küçültülerek cýlýz kalan yerler tashih edilmek 227- Önceleri, fotokopi imkânýnýn olmadýðý zamanlar, yazý kalýbý, þablonu hazýrlamak için siyah kâðýt kullanýlýrdý. Siyah kaðýda sarý zýrnýk boya ile yazý yazýlýr, beðenilmeyen kýsým siyaha boyanmak sureti ile istenen kýsým ayný yere, sarý zýrnýk ile tekrar yazýlýrdý. Ayrýca yazý kalýbýnýn, esas levhanýn yazýlacaðý büyüklükte yazýlmasý gerekmekte idi. Ayný yazýnýn ayrý ölçüsü gerektiðinde tekrar ayný usullerle kalýp hazýrlanmasý zorunluydu. Günümüzde fotokopi usûlü, yazý kalýbý hazýrlama iþini epeyce kolaylaþtýrmýþtýr. Bir gün, hattat Mehmet Özçay ýn Eðer Sâmi Efendi zamanýnda fotokopi olaydý, kim bilir ne yazýlar yazardý! dediðini çok iyi hatýrlýyorum Yazýnýn tashihi yazýdan da önemli bir husustur. Tashih için yazý sanatýna çok iyi vâkýf olunmasý gerekmektedir. Sâmi Efendi nin ifadesi ile yazýnýn neresinden alýnýp, neresine verileceðinin iyi bilinmesi gerekmektedir. Yazý asýl güzelliðini tashihten sonra almaktadýr. Tashihte dikkat edilecek hususlar þunlardýr: 1- Kalemin hakkýný vermek, 2- Kalemin nefes gibi akýþýný muhafaza etmek, 3- Harfin tenâsüp ve tenâzurunu muhafaza etmek, 4- Bu kayýt ve þartlar altýnda noksanlarý görüp tamamlamak, 5- Fazlalýklarý giderip yazýyý þekil ve durum bakýmýndan lâyýk olduðu kürsüsüne oturtmak (Yazýr, Kalem Güzeli, III, 297). Yazý tashihi için ayrýca bkz: Savaþ Çevik, Hat San atýnda Tashih, M. Uður Derman 65. Yaþ Armaðaný. Ýstanbul, Sabancý Üniversitesi Yayýný, 2000, s

11 Resim 111- Hattat Halim Özyazýcý tarafýndan titizlikle tashih edilmiþ bir levha. (Tezhib: Münevver Üçer) üzere tespit edilmelidir. Bu iþ için özellikle beyaz kâðýt tercih edilir, çünkü beyaz kâðýt, hatalarý daha bâriz bir þekilde göstermektedir. Tekrar yapýlan bu tashihte ayrýca, harflerin kalem hakkýnda bir bozulma meydana gelmiþse bu da giderilir. Çünkü tashihte kalemin tabii cereyan hakkýnýn bozulmamasý çok önemlidir. Hattat Nazif Bey (ö. 1913) in yazýlarýnýn tashihini bitirdikten sonra fotoðrafla küçültüp harflerin cýlýz kalan yerlerini tashih ettiði kaynaklarda belirtilmiþtir. Bu tashihler yapýldýktan sonra 95 imza ve tarih konulur. Levha artýk tezhibe hazýr hâle gelmiþtir. Levhada imza ve tarih en son düþünülen hususlardýr. Burada sýralanan safhalar, peþ peþe icra edilebildiði gibi, uzun zaman aralýklarý ile de icra edilebilmektedir. Tashih kýsmýnýn fazlaca zaman aldýðý bilinmelidir. Titiz bir san atkârýn yazýnýn her safhasýnda, hiçbir ayrýntýyý ihmal etmediði, güzellik ve mükemmelliðin ayrýntýlarda gizli olduðunu akýldan çýkarmadýðý muhakkaktýr.

12 Resim 112- Hattat Osman Özçay a ait titiz bir þekilde tashih edilmiþ, sülüs levha. (Tezhib: Fatma Özçay) Resim 113- Hattat Halim Özyazýcý tarafýndan titizlikle tashih edilmiþ bir levha. (Tezhib: Münevver Üçer) 96

13 VII. BÖLÜM LÜGATÇE VE DEYÝMLER 97

14 7. 1. LÜGATÇE ve DEYÝMLER Âher: Genellikle, niþasta, yumurta aký ve pirinçten yapýlan ve ham kâðýtlarýn terbiyesinde kullanýlan sývý. Âhenk: Harflerin yapýlarýnýn, estetik ölçülerinin, hem münferid hem de diðer harflerle uyum içerisinde olmasýdýr. Bunlar da tenâsüp ve terkiple ifade olunmuþlardýr. Aklâm-ý Sitte: Türkçesi, "altý kalem", Farsçasý "þeþ kalem" dir. Sülüs, nesih, muhakkak, reyhânî, tevkî ve rýkaa' yazýlarýna verilen toplu isim. Ali Kurna: Eskiden kullanýlan kâðýtlardan birinin adýydý. En ziyade sülüs yazý için kullanýlýrdý. Ýtalya'nýn Toskana eyaletinin güneyinde güzel bir þehir olan Livurna'da yapýlan bu kâðýtta (A. Ligorna) kelimesi soðuk damga ile vurulduðundan tahfife uðrayarak "Ali Kurna" olmuþtur. Babüssaâde: Arz kapýsý, taht kapýsý. Topkapý Sarayý'nýn üçüncü kapýsý olup Enderun ve Bîrun'u birbirinden ayýrýrdý. Bâb-ý Hümâyûn: Topkapý Sarayý'nýn Ayasofya'ya bakan birinci kapýsýna verilen ad. Bâb-ý Selâm: Topkapý Sarayý'nýn Bab-ý Hümâyûn dan sonra gelen ikinci kapýsý olup, daha ziyade Ortakapý diye anýlýr. Berat: Osmanlý Devleti teþkilatýnda bazý vazife, hizmet ve memuriyetlere, tayin edilenlere vazifelerini icrâ selâhiyetini tevdi etmek üzere, padiþahýn tuðrasý ile verilen mezuniyet veya tayin emirleri. Beyze: Tuðra'nýn kýsýmlarýndan olup, saðdan sola ve yukarý doðru çekilen çift þekil. Beyzî: Yumurta biçiminde olan, oval. Celî Sülüs: Sülüs yazýnýn yaklaþýk 9 mm.'den kalýn yazýlanýna verilen addýr. Sülüs yazýya göre bu yazýda hatlar daha belirgin bir hâl alýr. Celîl: Celî yazýnýn Abbasiler dönemindeki adý. Ciharyâr-ý Güzîn: Hz. Ebu Bekir, Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali için özellikle sünnî müslümanlar tarafýndan kullanýlan bir tabir. Çýkarma: Hocanýn, talebenin yazdýðý meþkin altýna, yapamadýðý harfleri tekrar yazmasýna verilen isimdir. Dendan: Sin diþlerine verilen addýr. Dýval: Kadife üzerine sýrma ya da gilapdanla kabartma olarak yapýlan iðne iþi. Ýþlenecek desenler mukavva veya deri üzerine çizilir. Bunlar kesilerek gergef veya kasnaða gerilen kadife üzerine yerleþtirilir. Gergef veya gilaptan bu kalýplarý örtecek þekilde iþlenir. Bindallý kadýn elbiseleri ile birlikte bohçalar, keseler, örtüler dival iþi olarak bu teknikle süslenir. Türk el iþleri arasýnda divalin yeri büyüktür. Ebrû: Su yüzeyine serpilen toz boyalara kâðýt tatbik olunarak yapýlan boyama. Envanter: Döküm, liste. Esma-i Hüsnâ: Allah'ýn en güzel ve þerefli doksan dokuz ismine verilen addýr. Estampaj: Taþa mahkuk olan yazýlarýn üzerine kâðýt konmak suretiyle kalýbýnýn alýnmasý. Estetik: Duygu ilmi manasýný ifade ederse de bugün sanattaki güzelliðin mahiyetinden bahseden ilim; güzellik duygusu uyandýran, güzel olan. Evâhir: Son dönem, ustalýk dönemi. Evâil: Ýlk dönem, çýraklýk dönemi. Evâsýt: Orta dönem, kalfalýk dönemi. Ferman: Bir iþ veya maslahat sipariþini mutazammýn padiþah tarafýndan verilen yazýlý emir. Fersûde: Yýpranmýþ, eskimiþ, aþýnmýþ; eski, yýrtýk. Gubâri Yazý: Arapça toz anlamýna gelen gubardan ismini alan yazýdýr. Çok ince ve küçük hatta gözle zor görülebilecek yazýlara verilen isimdir. Hâfýz: Kur'ân-ý Kerîmi tamamen ezberleyen ve ezberinde tutan kimse. 98

15 Hançer: Tuðra'da beyzelerin devamý olarak saða uzanan çif kola verilen ad. Hasaneyn: Hz. Peygamberin torunlarý Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin için kullanýlan tabirdir. Hazire: Etrafýnda duvar veya çit bulunan aðýl, mezarlýk ve saire. Hurûf-u Mühmele: Arap elifbasýndaki noktasýz harfler. Ýbda': Bir sanat eseri meydana getirmek. Ýbda' olunmuþ bir eser demek, hiçbir modeli olmayan ve kimseyi taklit etmeyerek vücuda getirilen aslî eser demektir. Ýcâzet: Hat san atýnda müfredat ve mürekkebat meþklerini bitirenlere hocalarý tarafýndan, yazýlarýnýn altýna ketebe koyma iznini veren diploma. Ýmza: Hat sanatýnda, hattatýn levhanýn uygun yerine, yahut yazdýðý kitabýn genelde son sahifesine ismini yazmasý. Levhalara genellikle ismin stilize þekli konmuþtur. Ýptidaî: Basit, geliþmemiþ, iþlenmemiþ. Ýstif: Bir þeyi birbiri üzerine ve sýra ile dizip yýðmak demek olan bu kelime Ýslâm yazýsýnda kelimeleri satýr nizamý dýþýnda birbirinin üzerine çýkarmak yerinde kullanýlýr bir tabirdir. Ketebe: Bir hattatýn yazdýðý yazýya ismini koymasý yerinde kullanýlýr. Ýmza demektir. Kitabe: Camii, mescit, medrese, kale, türbe, kervansaray, han, hamam gibi bir mimarî eserin kapýsý üzerine veya uygun bir yerine yerleþtirilen, üzeri kabartma yazýlý taþ levha. Kuþak: Bir abidenin çevresini tamamen, yahut kýsmen kuþatan ve uzaktan okunabilmesi için celî þekliyle yazýlmýþ olan yazýlar. Külliye: Osmanlý zamanýnda Araplar daki bazý medreselere üniversite kelimesinin karþýlýðý verilen bir ad. Lahit: Harç ile yapýlan mezar, ölüleri koymaya mahsus sanduka yerinde kullanýlýr bir tabirdir. Mahkûk: Maden, taþ, tahta vesaire üzerine demir kalemle çukur veya kabartma olarak yazýnýn oyulmasý. Ma'kýlî: Hiçbir parçasýnda yuvarlaklýk bulunmayan, düz, dik ve köþeli yazý biçimidir. Mahlas: Asýl addan baþka kullanýlan ikinci ada verilen isimdir. Þairler þiire baþladýklarý vakit böyle ikinci bir ad alýrlar, onu þiirlerinde kullanýrlardý. Devlet memuriyetine girenlerin bazýlarýna da âmirleri tarafýndan mahlas verilirdi. Malakârî: Tavan ve duvarlara alçý ile az kabartma olarak yapýlan tezyinat. Kabartmalar gayet az kalýnlýktadýr ve ekseriya bir santimi geçmez. Bu tarz iþe malakârî denilmesi, mala gibi küçük bir aletle yapýldýðý içindir. Mektep (Ekol): San atta ayný esaslara tâbi olan, ayný san at prensiplerini müdafaa eden ve o tarzda çalýþan san atkârlar grubuna denir. Muhakkak: Sülüs yazýya göre harfleri daha düzümsü, çanaklarý geniþçe ve derin olmayan yazýdýr. Kuyruðu olan harflerin kuyruklarý daha uzuncadýr. Muharrir: Tahrir eden, yazý yazan, kâtip, yazar, bir mevzuyu yazý ile anlatan. Murakkaa: Hattatlarýn, ayrý ayrý kâðýtlara yazarak körük gibi bir ciltte topladýklarý yazý albümü. Murakka' albümleri çeþitli yazý türlerini içine alýr. Muvakkithane: Vakit tayinine yarýyan saat gibi aletlerin bulunduðu yerler hakkýnda kullanýlýr bir tabirdir. Mücellid: Kitap ciltleyen, ciltci. Müderris: Medrese ve camiide talebeye ders okutan hoca yerinde kullanýlan bir tabirdir. Müfredat: Yazý sanatýnda elifba harflerinin tek tek ve birbirleriyle yazýlmasýndan oluþan ders. Mürekkebât: Müfredat dersinden sonra, âyet, hadis ve kelâm-ý kibârdan oluþan yazý dersi. Müselsel Hat: Zincirleme, ardý ardýna, aralarý kesilmeden, zincirleme yazýlan yazý. 99

16 Müsenna Yazý: Ayný ibarenin harflerinin karþýlýklý olarak yazýlmasýdýr. Bu yazýya aynalý yazý da denmektedir. Müstensih: Ýstinsah eden, bir yazýnýn kopyasýný, suretini çýkaran. Nesih: Sülüs'e tabi olup, onun üçte biri kadardýr. Bu yazý teknik bakýmýndan sülüs ün üçte ikisini neshetmiþ ve üçte biriyle de ona tabi olmuþtur. Daha çok kitap istinsahýnda kullanýlmýþtýr. Perspektif: Eþya ve nesnelerin uzaktan görünüþü; nesneleri bir yüzey üzerine görüldükleri gibi çizme sanatý. Reyhâni: Muhakkak'a tabi olup onun ince kalemle yazýlanýna verilen ad. Rýkaa': Tevki' yazýya tabi olup onun ince kalemiyle yazýlan yazýdýr. Sere: Tuðra'nýn þekillerinden olup, tuðra metninin yazýldýðý kýsýmdýr. Bu kýsýmda padiþahýn ve babasýnýn adlarý yazýlýrdý. Bu kýsma "kürsü" de denilir. Seren: Kef harfinin üst çizgisi. Sülüs: Her harfinin altýda dört parçasý düz, altýda ikisi de yuvarlak olan yazýdýr. Ýslâm yazýlarý içerisinde ümmü'l-hutût olarak isimlendirilmiþtir. Umumiyetle aðzý 3-4 mm. geniþliðinde kalemle yazýlýr. Tasdik: Ýcâzetnâme ye, talebenin hocasýndan baþka hocalarýn koyduðu kayýt. Tashih: Hat san atýnda harfin fazla veya pürüzlü kýsýmlarýnýn, yalama yahut traþlama suretiyle giderilmesi, eksik kýsýmlarýnýn ise tashih mürekkebi ile doldurulmasý suretiyle yapýlan iþlem. Teberrüken: Baþlanýlan iþin hayýrlý ve bereketli olmasý için. Tenâsüp: Ölçülü olma; hüsn-i hatta aranan bir vasýftýr. Harflerin boylarý, kalýnlýklarý, harf aralýklarý, kalem kalýnlýðýna göre olmasýdýr. Teþrifat: Yazýda harflerin, yerli yerinde takdim ve tehir yapýlmaksýzýn kullanýlmasý. Tevkiî: Sülüs'e tabi olup, onun ihmal edilmiþ þeklidir. Ayrýca bitiþmeyen harfler de birbirlerine bitiþtirilerek yazýlýr. Tezhib: Yazma kitaplarla murakka'larda, boya ve altýn tozu ile yapýlan her türlü süsleme iþine verilen ad. Týrnak: Celî sülüs istiflerinde süs unsuru olarak kullanýlan þeklindeki iþaret. Tirfil: Celî sülüs istiflerinde süs unsuru olarak kullanýlan þeklindeki iþaret. Tuð: Tuðra'nýn kýsýmlarýndan olup sere ye dikine olarak yukarý doðru çekilen üç eþit hatta denir. Bunun yerine elif de denir. Tuðrâî: Berat, ferman ve sair tuðra çekilen kâðýtlara tuðra çeken yerinde kullanýlýr bir tabirdir. Bu vazifeyi gören memura Tuðrâî, Niþancý, Tevkiî de denilirdi. Tuðra Çekmek: Berat, ferman ve sair vesikalara tuðra denilen alâmetin yazýlmasý yerinde kullanýlýr bir tabirdir. Üslûp: Tarz, yol, biçim, usûl. Üslûplaþtýrma: Stilize etme, belli bir biçime sokma. Varak Altýn: Kâðýt halinde gayet ince hale getirilmiþ altýn. Yazý Silkelemek: Harf kenarlarý iðnelenen bir yazýnýn, zemin rengine göre kömür yahut tebeþir tozu ile yazý üzerinden gidilerek, yazýnýn esas yazýlacaðý zemine tespit edilmesi. Zerendûd: Kaðýdýn üzerine sývama altýn sürülmesi anlamýna kullanýlan bir tabirdir. Zülfe: Sülüs yazýsýndaki eliflerin ucunda çengele verilen ad. Terkip: Ýstif anlamýnda, hat sanatýnda harf ve kelimelerin âhenkli bir surette tertip edilmesi. 100

17 7. 2. BÝBLÝYOGRAFYA Kur ân-ý Kerim ve Türkçe Açýklamalý Meali. Ankara, Türkiye Diyanet Vakfý Yayýnlarý,1993. ACAR, Þinasi. Türk Hat Sanatý. Ýstanbul, Antik A.Þ., 1999, 305 s. - Hattat Mezar Taþlarý (I-II), AD Art Dekor, sy (Aralýk Ocak 2000), s , Ünlü Hattatlarýn Mezarlarý Gelimli Gidimli Dünya. Ýstanbul, 2004, 128 s. AKTAN, Ali. Arap Yazýsýnýn Doðuþu, Geliþmesi ve Ýslâm Yazýsý Haline Gelmesi, Ýslâmî Araþtýrmalar. c. II, sy. 6, 1988, s Âli. Tuðray-ý Humâyun, TOEM. sy. 43 (1 Nisan 1333) s Âli, Gelibolulu Mustafa. Menâkýb-ý Hünerverân. Ýstanbul, Türk Tarih Encümeni Külliyatý, 1926, s. ALPARSLAN, Ali. Hattat Hamid Aytaç, Hayat Tarih Mecmuasý. sy. II, 1972, s Yazý-Resim, Boðaziçi Üniversitesi (Beþerî Bilimler) Dergisi. c. I, 1973, s Mimarî Yapýlarýn Yazý San atý Bakýmýndan Önemi Boðaziçi Üniversitesi (Beþerî Bilimler) Dergisi. c. IV-V, , s Ünlü Türk Hattatlarý. Ankara, Kültür Bakanlýðý Yayýnlarý, 1992, 147 s. - Ýslâm Yazý Sanatý, Doðuþtan Günümüze Büyük Ýslâm Tarihi. c. XIV, Ýstanbul, Çað Yayýnlarý, 1993, s Celî, DÝA/VII. Ýstanbul, 1993, s Osmanlý Hat Sanatý Tarihi, Ýstanbul, Yapý Kredi Yayýnlarý, 1999, 215 s. - Ýslâm Yazý Çeþitleri : 3 Celî Sülüs, Sanat Dünyamýz, sy. 33 (1985), s Ýslâm Yazý Çeþitleri : 4 Nesta lik, Sanat Dünyamýz, sy. 34 (1985), s Ýbn Muklenin Ýslâm Yazýsýna Hizmeti, Tarih Boyunca Paleografya ve Diplomatik Semineri 30 Nisan/ 2 Mayýs 1986 Bildirileri, Ýstanbul, 1986, s Gubâri, DÝA, c. XIV, s. 167 ALUS, Sermet Muhtar. Eski Yazýlar, Hattatlar, Akþam Gazetesi. 4 Aðustos (Ýstanbul Yazýlarý. Ýstanbul, Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Kültür Ýþleri Dairesi Baþkanlýðý Yayýnlarý No: 15, 1994, s ). ARSEVEN, Celâl Esad. Sanat Ansiklopedisi (I-V). Ýstanbul, MEB, AYVAZOÐLU, Beþir. Mustafa Râkým Efendi, Aksiyon. sy. 150, (18-24 Ekim 1997), s Geleneðin Direniþi. Ýstanbul, Ötüken Yayýnlarý, Hattat Mustafa Râkým Efendi, Türk Edebiyatý. sy. 290 (Aralýk 1997), Kuðunun Son Þarkýsý. Ýstanbul, Ötüken Neþriyat, 1999, s Acý bir manzara ve bir teklif, Not Defteri, Zaman Gazetesi, 20. Ekim AYVERDÝ, Ekrem Hakký. Fatih Devri Hattatlarý ve Hat Sanatý. Ýstanbul, Ýstanbul Fetih Cemiyeti, 1953, 56 s. BALTACIOÐLU, Ý. Hakký. Ýslâm Yazýlarýnýn tarihçesi III Sülüs Nev i, Tedrîsât-ý Ýbtidâiye Mecmuasý. c. II-III, No: , s , Türk Yazýlarýnýn Tedkîkine Medhal, Dârü l-funûn Ýlâhiyat Fakültesi Mecmuasý. c. II, sy. 5-6, Haziran 1927, s Sanat. Sühulet Kütüphanesi, Ýstanbul, 1934, 238 s. - Necmeddin Okyay ile Görüþtüm, Yeni Adam. sy. 447 ( 22 Temmuz 1943), s. 6, 7, Mustafa Râkým, Türke Doðru. 1943, c. II, s Türk Plâstik Sanatlarý. Ankara, MEB., 1971, s Türklerde Yazý Sanatý. Mersin, Kültür Bakanlýðý, 1993, 143 s. BAYAT, Ali Haydar. Hüsn-i Hat Bibliyografyasý. Ankara, Kültür Bakanlýðý, 1990, 160 s. BAYKAL, Bekir Sýtký. Tuðra, Türk Ansiklopedisi (TA) XII/2, Ýstanbul, Milli Eðitim Bakanlýðý, BERK, Nurullah. Ýslâm Yazýsýnda Plastik ve Ýfâde AÜÝFD. sy. I-II, 1995, s BERK, Süleyman, Eyüpsultan Sýnýrlarý Ýçerisinde Hattat Mustafa Râkým a Ait Mezartaþý Kitabeleri, III. Eyüpsultan Sempozyumu Tebliðler (28-30 Mayýs 1999), 101

18 Ýstanbul, Eyüp Belediyesi, 2000, s Hattat Mustafa Râkým Efendi nin Ýstanbul daki Mezartaþý Kitabeleri, AD Art Dekor, sy. 87 (Haziran 2000), s Cihangir Camisi Yazýlarý, AD Art Dekor, sy. 89 (Aðustos 2000), s Sultanahmet-Firuzaða Camisi Kitabesi, AD Art Dekor, sy. 90 (Eylül 2000), s Hattat Mustafa Râkým ýn Celî Sülüs ün Estetiðinde Ortaya Koyduðu Yenilikler, M. Uður Derman 65. Yaþ Armaðaný, Ýstanbul, Sabancý Üniversitesi, 2000, s Hattat Mustafa Râkým Hatýra Defteri, Türk Edebiyatý Dergisi, sy. 343 (Mayýs 2002), s Filibeli Ahmed Ârif Efendi, AD Art Dekor, sy. 88 (Temmuz 2000), s Bir Hilye-i Hakâni, AD Art Dekor, sy. 97 (Nisan 2001), s Hat Sanatýnýn Öðretiminde Meþk Murakkaalarý, Tarih ve Düþünce, sy. 06 (Haziran 2001), s Hattat Halim Efendi nin Bilinen Tek Hilyesi, Tarih ve Düþünce, sy. 07 (Temmuz 2002), s Hattat Hâmid Aytaç ( ) la Alâkalý Birkaç Not, Hattat Hâmid Aytaç Kitabý. Ýstanbul, Kitabevi, 2002, s Osmanlý Hat Sanatýnda Estetik Unsurlar, Yaðmur, Yýl 6 sy. 25, (Ekim-Kasým-Aralýk 2004), s Hüsn-i Hat, Güzel Yazý Üzerine, Standard, Yýl 44, sy. 519 (Mart 2005), s Hattat Mustafa Halim Efendi ve Kartvizit Çalýþmalarý, Tüliya, sy. 1 (Mayýs 2005). s Hattat Hâfýz Osman Efendi, Antik Dekor, sy. 90 (Eylül Ekim 2005), s Tarihi Silmek, Türk Edebiyatý, sy. 386 (Aralýk 2005), s Mütevazi, Hoþsohbet, Nüktedan, Türk Edebiyatý, sy. 389 (Mart 2006), s Eyüp te Medfun Bir Hattat Filibeli (Bakkal) Ahmed Ârif Efendi (1252/ /1909), IV. Eyüpsultan Sempozyumu 5-7 Mayýs 2000 (IV. Eyüpsultan Sempozyumu/Tebligler, Eyüp Belediyesi, 2001, s ) - Eyüpsultan da Celî Sülüs Kuþak Yazýlar, V. 102 Eyüpsultan Sempozyumu Mayýs 2001 (V. Eyüpsultan Sempozyumu/ Tebligler, Eyüp Belediyesi, 2002, s ) - Hattat Ýsmâil Zühdî Efendi, VI. Eyüpsultan Sempozyumu Mayýs 2002 (VI. Eyüpsultan Sempozyumu/Tebligler, Eyüp Belediyesi, 2003, s ) - Ýstanbul un Sur Kapý Kitâbeleri, VII. Eyüpsultan Sempozyumu Mayýs 2003 (VI. Eyüpsultan Sempozyumu/Tebligler, Eyüp Belediyesi, 2003, s ) - Celî Sülüs Bir Hat Levhasýnýn Meydana Getiriliþ Safhalarý, IX. Eyüpsultan Sempozyumu Mayýs 2005 (IX. Eyüpsultan Sempozyumu/Tebligler, Eyüp Belediyesi, Celî Sülüs ün Þâheserleri, AD Art Dekor, sy. 87(Haziran 2000), s Ýstanbul Açýk Hava Hat Müzesi, Aksiyon. Sy. 440 (12 Mayýs 2003), s Hattat Filibeli Bakkal Ahmed Ârif Efendi (1252/ /1909), Umran, sy. 123 (Kasým 2004), s Hüsni- Hat Yazýlarýn En Güzeli, El Sanatlarý Dergisi, sy. 1 (Mayýs 2005), Bir Zafer Abidesi: Ulucami, Aksiyon, sy. 580 (16 Ocak 2006), s Gelenek ve Gelecek, ÝSMEK El Sanatlarý Dergisi, sy. 2, 2006, s BOYDAÞ, Nihat. Ta lik Yazýya Plastik Deðer Açýsýndan Bir Yaklaþým. Ýstanbul, MEB,1994, 159 s. - Ýslâm Yazýsý ve Musiki (I), Türk Dünyasý Tarih Dergisi, sy. 35, (1989), s Ýslâm Yazýsý ve Musiki (II), Türk Dünyasý Tarih Dergisi, sy. 36, (1989), s Ýslâm Hat Sanatýnda Ritm, Gazi Üniversitesi Eðitim Fakültesi Dergisi, c. IV, sy. 1 (1988), s Hat Sanatýmýz ve Batýya Tesiri, Vakýflar Dergisi, s. 16 (1982), s Epigrafik Malzeme Olarak Ýslâm Yazýsý, Türk Kültürü Araþtýrmalarý, c. XXVI/2, 1989, s Ýslâm Yazý Sanatýnda Plastik Elemanlar, Yedi Ýklim, c. VIII, s. 59 (Þubat 1995), s Plastik Deðerler Açýsýndan Bir Mezar Taþý, IX. Millî Mevlâna Kongresi, Aralýk 1997, (Tebliðler), Konya, Selçuk Üniversitesi, 1998, s

19 CUM'A, Ýbrahim. Dirâse fî Tatavvuri'l-Kitâbâti'l- Kûfiyye. Dâru'l-Fikri'l-Arabî, ts. 286 s. ÇAÐMAN, Filiz- AKSOY Þule. Osmanlý Sanatýnda Hat. Ýstanbul, Kültür Bakanlýðý, 1998,115 s. ÇETÝN, Nihad M. Ýslâm da Paleografyanýn Doðuþu ve Geliþmesi (Tarih Boyunca Paleografya ve Diplomatik Semineri, 30 Nisan/2 Mayýs 1986 Bildirileri) Ýstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Ýstanbul, 1988, s (Levhalar, ) - Ýslâm Hat Sanatýnýn Doðuþu ve Geliþmesi (Yâkût Devrinin Sonuna Kadar), Ýslâm Kültür Mirâsýnda Hat Sanatý. Ýstanbul, IRCICA,1992, s Yâkût Musta sýmî, Ýslâm Ansiklopedisi (ÝA) c. XIII, Ýstanbul, Milli Eðitim Bakanlýðý, 1986, s ÇEVÝK, Savaþ. Hat San atýnda Tashih, M. Uður Derman 65. Yaþ Armaðaný. Ýstanbul, Sabancý Üniversitesi Yayýný, 2000, s ÇIÐ, Kemal. Hattat Hâfýz Osman Efendi. Ýstanbul, Uzman Laboratuvarý, 1948, 47 s. DENY, J. - Tuðra, Ýslâm Ansiklopedisi (ÝA) XII/2, Ýstanbul, Milli Eðitim Bakanlýðý,1988, s DERE, Ömer Faruk. Hat San atýnda Hâfýz Osman Efendi ve Ekolü. Ýstanbul, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayýmlanmamýþ Yüksek Lisans Tezi, 2001, 212 s. - Hat San atýnda Üç Ekol, El Sanatlarý Dergisi, sy. 2, 2006, s Duaya Vesile Ýmzalar, Tarih ve Düþünce, sy. 9 (Eylül 2003), s DERMAN, M. Uður. Diþ Kirasý, Hayat Tarih Mecmuasý. sy. 12, 1 Ocak 1969, s Hat Sanatýmýzda Resim-Yazýlar, Kubbealtý Akademi Mecmuasý. sy. 3, Temmuz 1972, s Büyük Bir Hat Sanatkârýmýz: Sâmi Efendi, Hayat Tarih Mecmuasý. sy.5, Haziran 1969, s Hattat Ýsmâil Zühdî Efendi, Hayat. sy. 49, 27 Kasým 1969, s Yazý Tarihimizde Hattat Ýmzâ ve Þecereleri, VII. Türk Tarih Kongresi, Ankara, Eylül 1970, Kongreye Sunulan Bildiriler. Ankara, TTK,1973, s Hat, Türk Ansiklopedisi, c. XIX. Ýstanbul, Milli Eðitim Bakanlýðý, 1971, s Türk Yazý San atýnda Ýcâzetnâmeler ve Taklîd Yazýlar, VII. Türk Tarih Kongresi, Ankara, Eylül 1970, Kongreye Sunulan Bildiriler. Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1973, s Mezâr Kitabelerinde Yazý San atýmýz, TTOK Belleten. sy. 49, 1975, s Ölümünün Yüzüncü Yýldönümünde Kadýasker Mustafa Ýzzet Efendi, Meydan. sy , Aralýk, 1976, s Yazý Sanatýmýzda Hilye-i Saadet, Ýlgi Mecmuasý. sy., Aralýk 1979, Yýl: 13, s Mahmud Celâleddin, Kök. sy. 20, 21,22 (Ekim, Kasým, Aralýk 1982), s Padiþah Tuðralarýndaki Þekil Ýnkýlâbýna Dair Bilinmeyen Bazý Gerçekler, VIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara, Ekim 1976, Kongreye Sunulan Bildiriler. c. III, Ankara 1983, s Resimler, s Sultan II. Mahmûd un Hattatlýðý, Sultan II. Mahmûd ve Reformlarý Semineri, Haziran 1989, Ýstanbul. Ýstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araþtýrmalarý Merkezi, Ýstanbul, 1990, s Hat San atýnda Osmanlý Devri, Ýslâm Kültür Mirâsýnda Hat San atý. Ýstanbul, Ýslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araþtýrma Merkezi (IRCICA), 1992, s , Türk Hat Sanatý, Baþlangýcýndan Bugüne Türk Sanatý. Ankara, Türkiye Ýþ Bankasý Kültür Yayýnlarý, 1993, s Selçuklu dan Osmanlý ya Celî Sülüs Hattýnýn Geliþimi, IV. Millî Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri ( Nisan 1994). Konya, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araþtýrmalarý Merkezi, 1995 (Ayrý Basým) s Hat, Sabancý Koleksiyonu. Ýstanbul, Akbank Kültür ve Sanat Kitaplarý: 61, 1995, s., Râkým ýn Celî Sülüs Kuþaklarýna Dair, IX. Milletlerarasý Türk Sanatlarý Kongresi Eylül 1991 AKM (I-III). Ankara, Kültür Bakanlýðý, 1995, s Süleymaniye Camii nde Hat Sanatý, Mimarî Mirasýn Bugünü. Ýstanbul, IRCICA, 1996, S Derviþ Ali, Üçüncü, DÝA/IX. Ýstanbul, 1994, s Baþlangýcýndan Bugüne Türk Sanatý. Ankara, Türkiye Ýþ Bankasý, 1993, s Yeni Câmi Sebili nin Kitabesi, Lâle, sy. 4 (Aralýk 103

20 1986), s The Sultan s Signature. Ýstanbul, Deutsche Guggenheim, 2001, 211 s. -Calligraphies Ottomanes. Ýstanbul, Reunion Des Musees Nationaux, 2000, 204 s. -Osmanlý Hat Sanatý. Ýstanbul, Deutsche Guggenheim, 2001, 211 s. -Sabancý Üniversitesi Sakýp Sabancý Müzesi Hat Koleksiyonundan Seçmeler. Ýstanbul Akbank, 2002, 272 s. - Hâþim Efendi, Mehmed, DÝA, XVI, s Türk Hat Sanatý: Ýncelîkleri ve Bediî Deðerleri, Arýþ, sy. III (Aralýk 1997), s Ýsmâil Zühdü, Yeni, DÝA, XXIII, s Piyer Loti Kitâbesi ve Ta lîk Hattýna Dâir Bir Mülâhaza, Kültürü ve Sanatýyla IV. Eyüpsultan Sempozyumu, Tebliðler, 5-7 Mayýs 2000, Ýstanbul, Eyüp Belediyesi, 2000, s Osmanlý Celî Hattýnda Klasik Kavramý, Sanat ve Klasik, Nisan 2006, s Medresetü l-hattâtîn e Dâir, Prof. Dr. Mübahat S. Kütükoðlu na Armaðan. Ýstanbul, Ýstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Osmanlý Müesseseleri ve Medeniyeti Anabilim Dalý, 2006, s Hattat Mustafa Râkým Efendi, Dosya, M. Uður DERMAN Arþivi. DEVELLÝOÐLU, Ferit. Osmanlýca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara, Aydýn Kitabevi, 500 s. el-habýb, Mustafa. Yazý ile Mimarinin Kaynaþmasý, Görüþ. sy. 12 (Aralýk 1977), s ERDEN, Hasan. Mustafa Râkým ve Hat Sanatýmýz, Pýnar. c. I, sy. 22, Ekim 1973, s GÖKBÝLGÝN, M. Tayyib. Mustafa Râkým Efendi, Dünya Gazetesi. 30 Mart GROHMAN, Adolf. Arabische Palãographýe (I. Teil) Wien, 1967, 154 s. GULAM, Yousif Mahmud. The Art of Arabic Calligraphy. Arap Cultural Center, 1982, 464 s. HABÝB. Hat ve Hattâtân. Ýstanbul, 1305, 285 s. HAKKÂKZÂDE, Mustafa Hilmi. Mîzânü l-hat. Millet Kütüphanesi, Ali Emîri Efendi Koleksiyonu, Tarih Bölümü No: 812. Hattat Hâmid Aytaç (Âmidî). Anma Paneli - Eylül 1996, Ýstanbul, Diyarbakýr Büyükþehir Belediyesi, Kültür ve Sanat Yayýnlarý No: 5, 1997, 88 s. Hattat Rýfat Yazgan Canlý Tarihler/IV. Ýstanbul, Türkiye Yayýnevi, 1946, s HATTATOÐLU, Muhittin. Ýstanbul Silivrikapý da Topçubaþý Bâlâ Süleyman Aða Mimarî Manzûmesi, Vakýflar Dergisi. 4, 1958, s HUART, Clement. Les Calligraphes et Les Mini aturistes de L orient Musulman. Paris, Ernest, Leroux, Editer, 1908, 388 s. Hurûf (Sergi Kataloðu). Dubai, Abdurrahman b. Uveys Vakfý Yayýný, HÜSEYÝN HÂÞÝM. Zamanýmýzdaki Hattâtîne Dâir, Osmanlý Ressamlar Cemiyeti Dergisi. 17 Cemâyize l-âhir 1329, No: 6, s Hat, Osmanlý Ressamlar Cemiyeti Dergisi, 1 Safer 1329, No: 2, s Hutût-u Ýslâm a Ýnkisâr, Osmanlý Ressamlar Cemiyeti Dergisi. 25 Nisan 1328, No: sene s ISSAM el-said and Ayþe Parman. Geometric Concepts In Islamic Art. World of Islam Festival Publishing Company Ltd. London, 1976, s ÝBNÜLEMÝN (Mahmud Kemal ÝNAL). Son Hattatlar. Ýstanbul, 1955, 837 s. Ýmlâ Klavuzu. Ankara, Türk Dil Kurumu, 1999, 354 s. Ýslâm Ansiklopedisi (ÝA) Ýstanbul, Milli Eðitim Bakanlýðý, (I-XIII) ( ) Ýstanbul Ansiklopedisi (Ýst. A). (I-X), Ýstanbul, KAYAOÐLU, Ý. Gündað, Divitler, Antik Dekor, sy. 5 (1989), s KÖKER, Hüseyin Sýdký. Mustafa Ýzzet Efendi, Selâmet. 6, 7, 12 ( Eylül, Ekim 1962, Mart 1963 ) KUÞOÐLU, Mehmet Zeki. Dünkü Sanatýmýz- Kültürümüz. Ýstanbul, Ötüken, 1994, 188 s. KÜTÜKOÐLU, Mübahat S. Osmanlý Belgelerinin Dili (Diplomatik). Ýstanbul, Kubbealtý, Neþriyatý, 1994, 605 s. -Tarih Araþtýrmalarýnda Usûl. Ýstanbul, Kubbealtý Neþriyatý, 1997, 182 s. MANSOUR, Nassar. The Ijaza in arabic Calligraphy. 104

21 Amman, Dar Majdalawi, 2000, 240 s. Melek Celâl. Þeyh Hamdullah. Ýstanbul, 1948, 16 s.+26 Resim. MERÝÇ, Rýfký Melûl. Ýslâm Yazýsýnýn Menþei ve Ýntiþârý. (Derleyen: Cüneyd Emiroðlu, Ýslâm Yazýsýna Dâir), Ýstanbul, Sebil Yayýnevi, 1977, s MORITZ, B. Arap Yazýsý, Ýslâm Ansiklopedisi (ÝA) c.i, Ýstanbul, Milli Eðitim Bakanlýðý, 1993, s MUSTAKÎMZÂDE, Süleyman Sa deddin. Tuhfe-i Hattâtîn. Ýstanbul, Türk Tarih Encümeni Külliyâtý, 1928, 756 s. ORGUN, Zarif. Tuðra; Tuðralarda el-muzaffer dâima, duasý ve þah ünvaný, Þehzâde Tuðralarý, Mehmet II nin Tuðra, Ýmzâ ve Mühürleri, Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi. sy. 4, 1949, s Osmanlý-Türk Hat Sanatý Koleksiyonu. Yurtbank, 1998, 107 Resim. ÖGEL, Semra. Anadolu Selçuklularý nýn Taþ Tezyînâtý, Ankara, Türk Tarih Kurumu, ÖZ, Tahsin. Topkapý Sarayý nda Fatih Sultan Mehmet II. ye Ait Eserler. Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1953, 39 s. 88 resim. Özçay (Sergi Kataloðu). Dubai, Abdurrahman b. Uveys Vakfý Yayýný, ÖZEN, Mine Esiner. Yazma Kitap Sanatlarý Sözlüðü. Ýstanbul, 1985, 91 s. ÖZSAYINER, Zübeyde Cihan. Mahmud Celaleddin Efendi Tarihi, Kültürü ve Sanatýyla VI. Eyüpsultan Sempozyumu (10-12 Mayýs 2002), Tebliðler, Ýstanbul, Eyüp Belediyesi, 2003, s Yöresel Hattatlarýmýzdan Mehmet Nuri Sivasî, V. Milletlerarasý Türk Halk Kültürü Kongresi, Ankara, Kültür Bakanlýðý, ts, s PAKALIN, M. Zeki.Osmanlý Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüðü (I-III). Ýstanbul, Milli Eðitim Bakanlýðý, RADO, Þevket. Türk Hattatlarý. Ýstanbul, Yayýn Matbaacýlýk, ts. (1984), 303 s. REVNAKOÐLU, C. Server. Hattat Mustafa Râkým (Dosya) Dîvan Edebiyâtý Müzesi. Dosya No: 38. SALTUK, Ahmed Süreyya. Ýslâmî Yazýlarda Âhenk, ÝTA. I, 1941, s Osmanlýlar da Sanayi-i Nefîse ez-cümle Hutût-u Bedîa, Sýrât-ý Mustakîm, 14 Muharrem 1329, c. 7, sy. 174, 105 s SELAHADDÝN el-müneccid. Dirâsât Fî Târihi l-hatti l- Arabî. Beyrut, Daru l-kitâbi l- Cedîd, 1972, 150 s. -Yâkut el-musta sýmî. Dâru l-kitâbi l-cedîd, 1985, Beyrût, 79 s. SERÝN, Muhittin. Hat Sanatýmýz. Ýstanbul, Kubbealtý Neþriyatý, 1982, 136 s. -Hattat Aziz Efendi. Ýstanbul, Kubbealtý Neþriyatý, 1988, 119 s. - Âhenk, DÝA, c. I, 1988, s Hattat Þeyh Hamdullah. Ýstanbul, Kubbealtý Neþriyatý, 1992, 203 s. - Kubbealtý Akademisi Kültür ve San at Vakfý Ekrem Hakký Ayverdi Hat Koleksiyonu Envanteri, Ekrem Hakký Ayverdi Hatýra Kitabý. Ýstanbul Fetih Cemiyeti, Ýstanbul, 1995, s Kâhire Dâru l-kütübü l-mýsriyye de Osmanlý Hat San atýna Âit Eserler, Kubbealtý Akademi Mecmuasý. Yýl: 26, Ekim 1997, sy. 4, s Þevki Efendi'nin Sülüs Nesih Meþk Murakkaý. Ýstanbul, Kubbealtý Neþriyatý, Kazasker Mustafa Ýzzet Efendi'nin Sülüs ve Nesih Meþk Murakkaý. Ýstanbul, Kubbealtý Neþriyatý, Hulûsî Efendi'nin Ta'lik Meþk Murakkaý. Ýstanbul, Kubbealtý Neþriyatý, Hat San atý ve Meþhur Hattatlar. Ýstanbul, Kubbealtý Akademisi Kültür ve San at Vakfý, 1999, 327 s. - Ekrem Hakký Ayverdi Þahsiyeti ve Hat Koleksiyonu ( ), Kubbealtý Ekrem Hakký Ayverdi Koleksiyonundan Seçmeler Sergisi. Ýstanbul, Sadberk Haným Müzesi, 2000, s Hat San atý ve Meþhur Hattatlar. Ýstanbul, Kubbealtý Akademisi Kültür ve San at Vakfý, 2003, 383 s. SERTOÐLU, Midhat. Osmanlý Tarih Lûgatý. Ýstanbul, Enderun Kitabevi, Seyyid Mehmed Mecdî. Sülüs Yazýsý Rehberi. (nþr. Mustafa Necâtüddin) ts. Medîne-i Münevvere, 42 s. SUBAÞI, M. Hüsrev. Hattat Osmanlý Padiþahlarý. Ýstanbul, Ýstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sonçað Tarihi Kürsüsü (Yayýmlanmamýþ Mezuniyet Tezi), 1977, 86 s., 7 ref.

22 - Hattat Osmanlý Padiþahlarý, Osmanlý, c. XI, Ankara, Yeni Türkiye Yayýnlarý, 1999, s Aytaç, Hamit, Türkiye Diyanet Vakfý Ýslâm Ansiklopedisi (DÝA), Ýstanbul, Türkiye Diyanet Vakfý, 1991, c. IV, s SUYOLCUZÂDE, Mehmed Necib. Devhatü l-küttâb. Ýstanbul, Güzel Sanatlar Akademisi Neþriyatý, 1942, 160 s. SÜHEYLE YASÝN, el-cubûri. Aslu l-hatti l-arabî ve Tatavvuruhu Hattâ Nihayeti'l-Asri'l-Emevî. Matbaatu l-edîb, el-baðdad, 1977, 184 s. ÞANÝZÂDE, Mehmed Atâullah Efendi. Þânizâde Tarihi (I-IV). Cerîde-i Havâdîs Matbaasý, ÞEHSUVAROÐLU, Halûk Y. Hattat Mustafa Râkým, Cumhuriyet Gazetesi , (Ayný makale: Sebilürreþad. c. IX, sy. 204, 1955.) TAÞKALE, Faruk- GÜNDÜZ, Hüseyin. Hat Sanatýnda Hilye-i Þerîfe. Ýstanbul, Antik AÞ. Yayýnlarý, 2005, 300 s. The International Exhibition of The Arabic Calligraphy. 2005, Goverment of Dubai-Department of Tourism and Commerce Marketing-Researc Centre for Islamic History, Art and Culture. S TÜFEKÇÝOÐLU, Abdülhamit. Erken Devir Osmanlý Mimarîsinde Yazý, Ankara, Kültür Bakanlýðý, 2001, 768 s. Türk-Ýslâm Eserleri Müzesini Ziyâret, Selâmet. sy. 50 (30 Nisan 1948), s. 6, 7, 15. Türkçe Sözlük (I-II). Ankara, Türk Dil Kurumu, Türkiye Diyanet Vakfý Ýslâm Ansiklopedisi (DÝA). (I- ), Ýstanbul, (1988- ) ULUNAY, Refiî Cevad, Hatâ Düzelir, Milliyet, Ýnandý Teres, Milliyet, Eylül UNAT, Fâik Reþit. Hicrî Tarihleri Mîlâdî Tarihe Çevirme Klavuzu. Ankara, TTK, 1988, 175 s. - Mart Ayýnda Kaybettiðimiz Üç Büyük Sîma: Râkým, Âkil Muhtar, Ali Rýza, Cumhûriyet Gazetesi. 16 Mart Hattat Ýsmail Zühdü Efendi, 50 San at Sever Serisi 1. Ýstanbul, 1953, 2 s. - Hattat Mustafa Râkým Efendi, 50 San at Sever Serisi 3. Ýstanbul, 1953, 2 s. - Türk Yazý Çeþitleri. Ýstanbul, Yeni Laboratuvar Yayýnlarý, 1953, 44 s. - Ýsmail Zühdî ve Mustafa Râkým, Hamsi, sy. 9, 1955, s Hattat Mustafa Râkým, Sebîlürreþâd, c. IX, sy. 203, 1955, s Hattat Ahmet Karahisari. Ýstanbul, 1964, 13 s.+71 Resim. - Zat-ý Sâmî lerini Ziyâret, Kök. cilt, 2, sy. 14, Nisan 1982, s A. Süheyl ÜNVER in Ýstanbul u. Ýstanbul, Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Kültür Ýþleri Daire Baþkanlýðý Yayýnlarý, 1996, 249 s. - Sevdiðim Ýstanbul, Ýstanbul, Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Kültür Ýþleri Daire Baþkanlýðý Yayýnlarý, 1996, 53 s. - Hattat Mustafa Râkým Efendi", SK. Süheyl Ünver Baðýþ Dosyalarý. No: Türk Kalemtýraþçýlarý, Yücel, Ýlkkânun 1937, s YAZIR, Mahmud Bedreddin - Yazýda Âhenk, ÝTA/I. No: 35, 30 Mayýs 1942, s Medeniyet Âleminde Yazý ve Ýslâm Medeniyetinde Kalem Güzeli. Ankara, DÝB, (I-III), I/1972, II/1974, III/ Eski Yazýlarý Okuma Anahtarý. Ankara, Vakýflar Genel Müdürlüðü, 1978, 284 s. UZUNÇARÞILI, Ýsmail Hakký. Tuðra ve Pençeler, Belleten. sy , 1941, s Osmanlý Devletinin Ýlmiye Teþkilâtý. Ankara, TTK, 1984, 349 s. ÜNVER, A. Süheyl. Ressam Üsküdarlý Ali Rýza (Hayatý ve Eserleri ), Ýstanbul, 1949, 14 s. - Hattat Mustafa Râkým Efendi, Tarih Dünyasý. sy. 7, Temmuz 1950, s