İSKENDERUN KÖRFEZİ NDE ENDÜSTRİYEL SİMBİYOZ PROJESİ VE TÜRKİYE DE DEMİR-ÇELİK SEKTÖRÜ ATIKLARININ EKONOMİYE KAZANDIRILMASI

Transkript

1 İSKENDERUN KÖRFEZİ NDE ENDÜSTRİYEL SİMBİYOZ PROJESİ VE TÜRKİYE DE DEMİR-ÇELİK SEKTÖRÜ ATIKLARININ EKONOMİYE KAZANDIRILMASI Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı Şubat 2012 Giriş Endüstriyel Simbiyoz kavramı tercihen birbirine fiziksel olarak yakın olup normalde birbirlerinden bağımsız çalışan iki veya daha fazla kuruluşun bir araya gelerek hem çevresel performansı hem de rekabet gücünü artıracak uzun süreçli ortaklıklar kurması ve dayanışma içinde çalışması anlamına gelmektedir. Bu yönüyle Organize Sanayi Bölgesi (OSB) benzeri sanayi bölgeleri için tasarlanabilen çevre yönetim sistemleri ile bir işletmenin ürettiği yan ürün, artık veya atıklar bir diğer isletme için hammadde olarak kullanılabilmektedir. Bu sayede endüstriyel kaynaklı cevre problemlerinin önüne geçmekle kalmayıp aynı zamanda ekonomik getiri de sağlanmış olmaktadır. Endüstriyel Simbiyoz, Endüstriyel Ekoloji ya da Eko-endüstriyel Park yaklaşımları 1970 li yıllardan bu yana giderek daha fazla ilgi çekmekte ve bu alandaki uygulamalar artmaktadır. Çeşitli ülkelerde devam eden ulusal ve bölgesel programlar ve ilgili taraflar arasında oluşturulan ağyapılar ve yönetim sistemleri dikkati çekmektedir. Bu çerçevede en çok vurgulanan ülkeler arasında Danimarka, İngiltere, Kanada yer almakla birlikte Amerika Birleşik Devletleri, Meksika, Çin, Japonya, Avusturya, Norveç, Hollanda, Avustralya, Almanya, İtalya gibi ülkelere de vurgu yapılmaktadır. Güney Kore nin ise eko-endüstriyel parklar ağ ve sisteminin oluşturulmasına yönelik yıllarını kapsayan master planı dikkati çekmektedir. Türkiye de ise Endüstriyel Simbiyoz yaklaşımı, Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı Şirketinin (BTC Şirketi), boru hattı güzergâhında sürdürülebilir bölgesel kalkınmaya destek sağlamak amacıyla uygulamakta olduğu Bölgesel Kalkınma Girişimi kapsamında gündeme girmiştir. İskenderun Körfezi nde Endüstriyel Simbiyoz Projesi adı altında yürütülen proje, iki veya daha fazla endüstriyel işletmenin işbirliği gerçekleştirerek çevresel ve ekonomik performanslarını geliştirmesi prensibine dayanmaktadır. Proje Fizibilite Aşaması ve Uygulama Aşaması olmak üzere iki aşamadan oluşmakta olup, ilk aşaması yılları arasında Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) tarafından Adana Sanayi Odası (ADASO) koordinasyonunda yürütülmüştür yılında Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı (TTGV) ve BTC Şirketi arasında yapılan işbirliği anlaşması ile Projenin Uygulama Aşaması TTGV yürütücülüğünde başlamıştır yılı sonuna kadar devam edecek proje çalışmalarında İngiltere Ulusal Endüstriyel Simbiyoz Programının (NISP) yürütücüsü International Synergies Limited (ISL) Şirketi ve Orta Doğu Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü ile işbirliği yapılmaktadır. Proje ile ilgili detaylı bilgi internet sitesinden alınabilmektedir. 1

2 Proje Faaliyetleri ve Danışma Kurulu Proje kapsamında gerçekleştirilen faaliyetler ile Endüstriyel Simbiyoz kavramının tüm paydaşlar tarafından bilinir hale gelmesi, İskenderun Körfezi çevresinde yer alan Adana, Mersin, Hatay ve Osmaniye illerinde yer alan firmaların simbiyotik ilişki kurmaları ve buradan elde edilecek somut çalışmalardan yola çıkarak projenin ulusal bazda yaygınlaştırılması öngörülmektedir. Program kapsamında gerçekleştirilmekte olan faaliyetler şu şekildedir: Endüstriyel Simbiyoz uygulamalarının gerçekleştirilmesine yönelik teknik ve idari altyapının oluşturulması. İskenderun Körfezi nde Endüstriyel Simbiyoz olanaklarının belirlenmesi ve pilot projelerin geliştirip uygulanması. İskenderun Körfezi nde gerçekleştirilecek uygulamalara yönelik bir veri tabanı ve iletişim ağı oluşturulması. Paydaşlar arasında uygulamaların yaygınlaştırılması, bilgi ve deneyim paylaşımına yönelik iletişimin güçlendirilmesi. Ulusal bir Endüstriyel Simbiyoz Programına yönelik uygulama modeli ve planının geliştirilmesi. Endüstriyel simbiyoz kavramı ve projenin kapsamı dikkate alındığında, konunun hem özel sektör hem de kamuya yönelik, bölgesel ve ulusal bazda önemli çıktılar sağlaması beklenmektedir. Dolayısıyla, gerek proje süresince, gerekse proje sonrası için öngörülen sürdürülebilirlik hedefi çerçevesinde bölgesel ve ulusal bazda ilgili paydaşların proje faaliyetleri ile ilgili bilgilendirilmesi, görüş ve önerilerinin alınması, projeye katkı ve katılımın güçlendirilmesi ve ilgili alanlardaki gelişmelerin sürece dahil edilmesinin sağlanmasına yönelik çeşitli faaliyetler öngörülmüştür. Söz konusu faaliyetlerden biri de proje için bir Danışma Kurulu nun oluşturulmasıdır. Danışma Kurulu nda ilgili kamu kurumları ve uluslararası kurumların yanı sıra özel sektörü temsilen kuruluşların da yer alması öngörülmüştür. Bu kapsamda; Şubat 2012 itibarıyla Danışma Kurulu nda temsil edilen kurum ve kuruluşlar şunlardır: Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (ÇŞB) Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı (BSTB) Çukurova Kalkınma Ajansı (ÇKA) Doğu Akdeniz Kalkınma Ajansı (DOĞAKA) Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) Adana Sanayi Odası (ADASO) Ceyhan Ticaret Odası (CTO) Mersin Ticaret ve Sanayi Odası (MTSO) Adana Hacı Sabancı Organize Sanayi Bölgesi (AOSB) Boru Hatları ile Petrol Taşıma A.Ş. (BOTAŞ) Botaş International Limited (BIL) İskenderun Enerji Üretim ve Tic. A.Ş. (İSKEN) Toros Tarım Sanayi ve Ticaret A.Ş. (TOROS) TİLTAY Gıda. A.Ş. EKS-İMP İthalat İhracat A.Ş. Sektörler Arası İşbirliğine Dayalı İstihdamı Geliştirme ve Girişimciliği Destekleme Projesi International Synergies Limited (ISL) Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) Çevre Mühendisliği Bölümü Bakü Tiflis Ceyhan Petrol Boru Hattı Şirketi (BTC) Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı (TTGV) 2

3 Demir-Çelik Sektörü nün Proje Açısından Önemi Mevcut durum itibarıyla Türkiye, dünyadaki 66 çelik üreten ülke arasında 10. sırada, Avrupa daki çelik üreticileri arasında ise Almanya dan sonra 2. sırada yer almaktadır. Bu sıralamalar, Türkiye nin demir çelik üretiminde belli bir seviyeye geldiğini göstermesi açısından büyük önem taşımaktadır. Türk demir-çelik sektörü, son 7 yıl içerisinde % 87 oranında büyüme ile Çin den sonra üretimini en fazla arttıran ülke konumunu elde etmiş, Çin hariç toplam dünya üretimindeki büyümenin 6 misli daha yüksek bir performans sergilemiştir 1. Türkiye Demir-Çelik sektörü, uzun ürünlerde tüketiminin iki katından daha fazla üretim yaparken, katma değeri yüksek olan yassı ve vasıflı çelik ürünlerinde, tüketiminin sırasıyla % 44 ve % 32 sini gerçekleştirebilmektedir. Bu nedenle, sektör uzun ürünlerde net ihracatçı iken, yassı ve vasıflı ürünlerde net ithalatçı konumundadır. Demir Çelik sektörü 2010 yılı itibarıyla 12,3 milyar dolarlık ihracatı ile ihracat miktarını bir önceki yıla göre % 11 artırmış ve toplam ülke ihracatın % 11 ini oluşturmuştur 1. Ülkemizde ham çelikten nihai mamul üreten üreticiler Marmara, Ege, Akdeniz, Karadeniz ve İç Anadolu bölgesinde faaliyet göstermekte olup, üreticilerin çoğunluğu Marmara, Ege, Akdeniz sahil şeridinde yer almaktadır. Demir çelik sektöründe yaklaşık 150 e yakın firma faaliyet göstermektedir. Bunların içerisinde kapasiteleri ton ile ton arasında değişen Elektrik Ark Ocaklı tesisler ile toplam kapasiteleri ton olan entegre tesisler bulunmaktadır (Şekil 1). Diğer tesisler ise sadece haddehane hüviyetinde olup, dışarıdan satın almış oldukları kütükten profil, filmaşin, nervüllü ve yuvarlak inşaat demiri üreten tesislerdir 1. Şekil 1. Yıllık üretim kapasitesi ton ve üzerinde olan demir-çelik tesisleri 2 1 T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı (2011), Demir Çelik Sektörü Raporu, Sektörel Raporlar ve Analizler Serisi, Sanayi Genel Müdürlüğü 2 Türkiye Demir Çelik Üreticileri Derneği (2011), 3

4 İskenderun Körfezi nde Endüstriyel Simbiyoz Projesi çerçevesinde yaklaşıldığında, demir-çelik sektörü çok kritik bir öneme sahiptir. Şekil 1 den net bir şekilde görüldüğü gibi ülkemiz demir-çelik sektörünün kapasite ve üretim açısından oldukça önemli bir bölümü İskenderun Körfezi çevresinde (İskenderun ve Osmaniye bölgesi) bulunmaktadır. Üretim miktarı ve ihracat açısından İskenderun Körfezi için belki de en önemli sektör konumunda bulunan demir-çelik sektörünün proje açısından en önemli yönlerinden biri ise yoğun doğal kaynak tüketimi ve atık üretimidir. Türkiye imalat sanayi içerisinde bu derece yüksek üretim kapasiteleri ile ön plana çıkan demir-çelik sektörü bu durumun doğal bir sonucu olarak önemli oranda da doğal kaynak tüketimine ve atık oluşumuna neden olmaktadır. Bu durumun yansımasını Türkiye imalat sektörü kaynaklı su tüketim ve atık üretim verilerinde görmek mümkündür. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından yayınlanan 2008 verilerine göre ülkemizde imalat sanayinde kullanılan toplam su miktarı 1,3 Milyar m 3 /yıl seviyelerindedir. Yıllık milyon m 3 (%60) ile demir-çelik sektörünün ağırlıklı olarak temsil edildiği ana metal sanayii en fazla su tüketiminin gerçekleştiği sektör konumundadır (Şekil 2). Diğer 6% Gıda ve İçecek 10% Ana Metal Sanayi 60% Tekstil ve Giyim 15% Metal Olmayan Mineral Ürünler 4% Kimyasal Ürünler 5% Şekil 2. Türkiye imalat sanayinde su kullanımın dağılımı Öte yandan ülkemizde endüstriyel atık üretimi ile ilgili veriler değerlendirildiğinde de demir-çelik sektörü ön plana çıkmaktadır verilerine göre ülkemizde imalat sanayinde yıllık yaklaşık 12,5 milyon ton atık oluşmuştur. Ana metal sanayi ton/yıl (%56) ile ilk sırada yer almakla kalmamış kendisine en yakın olan gıda ve içecek sektörünün 5 katından daha fazla atık üretmiştir (Şekil 3). Ana metal sanayi içerisinde başı çeken demir-çelik sektörünün en önemli atığı olan cürufun yaklaşık yarısını oluşturan yüksek fırın cürufu klinker üretiminde kullanılmak üzere çimento fabrikalarına verilebilmektedir. Geriye kalan 3 milyon ton civarındaki çelikhane cürufu ise henüz ekonomiye kazandırılamamaktadır verilerine göre ülkemizde demir-çelik üretiminden kaynaklanan ve büyük oranda elektrikli ark ocağına sahip tesislerden çıkan bu 3 milyon ton civarındaki cürufun yaklaşık % 87 si tesislerde bekletilmekte, % 12 si düzenli depolanmakta ve yalnızca % 1 i geri kazanılabilmektedir 3. Avrupa Birliğinde ise durum oldukça farklıdır. Avrupa Cüruf Birliği (Euroslag) tarafından 2008 tarafında yayınlanan bir çalışmaya göre 3 Recycling Industry Dergisi (2011), Cüruf dağları nasıl eritilecek, Ocak 2011, Sayı-52, sf 20-32, 4

5 Avrupa da yüksek fırın cürufu dışında kalan ve elektrikli ark ocağı cüruflarını da içeren toplam çelik cürufu (steel slag) üretimi 21,4 milyon civarındadır. Ülkemizde olduğu gibi büyük bir çoğunluğu çimento hammaddesi olarak kullanılan yüksek fırın cüruflarının aksine geri kalan çelik cüruflarının kullanım alanları daha çeşitlidir. Avrupa da çelik cüruflarının yaklaşık %55 i yol yapımında, %12 si metalurjik proseslerde kullanılırken %26 sı hidrolik mühendislik ve gübre üretimini de içeren çeşitli alanlarda kullanılmaktadır ve yalnızca geriye kalan %7 lik bölüm düzenli depolama alanlarında bertaraf edilmektedir. İngiltere de yılları arasında gerçekleştirilmiş bir uygulama örneği Ek 1 de verilmektedir. Diğer 15% Ana Metal Sanayi 56% Gıda ve İçecek 10% Tekstil ve Giyim 4% Metal Olmayan Mineral Ürünler 8% Kimyasal Ürünler 7% Şekil 3. Türkiye imalat sanayinde atık üretiminin dağılımı İskenderun ve Osmaniye bölgelerinde faaliyet gösteren demir-çelik tesislerinin çok büyük bir bölümünü Elektrikli Ark Ocağı na sahip tesisler oluşturmaktadır. Bilindiği gibi elektrikli ark ocağına sahip tesislerde üretimin yaklaşık %10 u oranında cüruf oluşmaktadır. Bölgede elektrikli ark ocağına sahip firmaların toplam üretim kapasitelerinin yıllık Milyon ton civarında olduğu düşünüldüğünde en iyimser tahminlerle bile bertaraf edilmeyi bekleyen yıllık 1 milyon ton un üzerinde cüruf üretildiği söylenebilmektedir. Bu atıklar Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından 2008 yılında yürürlüğe koyulan Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik çerçevesinde kod numaralı Cüruf İşleme Atıkları ve kod numaralı İşlenmemiş Cüruf kapsamına girmekte ve düzenli depolama/bertaraf gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Yönetmeliklerde bu şekilde tanımlanmış olmakla birlikte uygulamada bahsi geçen cürufların yönetimi ülkemiz demir-çelik sektörünün geneli için olduğu gibi bölge firmaları açısından da oldukça sıkıntılıdır. Bölge firmalarının tamamına yakını üretilen cürufları tesislerin sınırları içerisinde depolamaya gayret göstermektedir. Fakat üretim miktarlarının oldukça yüksek oluşu depolama alanlarının sınırlı oluşu ile birleştiğinde çözülmeyi bekleyen cüruf tepeleri/dağları sorunu ortaya çıkmaktadır. Bölge de bu derece önemli bir sorun haline gelen cüruflara sürdürülebilir bir atık yönetim/değerlendirme yaklaşımının henüz üretilememiş olması, ilgili demir-çelik firmalarının rekabet gücünü olumsuz yönde etkilemektedir. 5

6 İskenderun Körfezi nde Endüstriyel Simbiyoz Projesi kapsamında bölge firmaları ile gerçekleştirilen toplantılar, çalıştaylar ve firma ziyaretleri ile defalarca gündeme gelen bu sorunun çözümü için atılabilecek en önemli adımlardan bir tanesinin ilgili atıklara uygun endüstriyel kullanım alanı bulmak ve uygulamaları hayata geçirmek olduğu açıktır. Bu noktadan hareketle bölgedeki en önemli atık sorunlarından birine işaret eden elektrikli ark ocağına sahip tesislerin cüruflarının endüstriyel kullanımını hayata geçirebilmek üzere proje kaynakları ölçüsünde bölge firmaları ile yoğun iletişim ve işbirliği içerisinde aşağıdaki faaliyetler gerçekleştirilmekte/ planlanmaktadır: Demir-çelik üretim cüruflarına farklı sektörlerde alternatifli kullanım alanları araştırmak Farklı endüstriyel uygulamaların önündeki teknik ve ekonomik engellere çözümler üretmek Uluslararası iyi uygulama örneklerini belirleyerek gelişmiş ülkelerin deneyimlerinden yararlanmak Ülkemiz mevzuatında ilgili uygulamaların gerçekleşmesini engelleyen/zorlaştıran hususları belirlemek ve ilgili yasal düzenlemeler konusunda kamu kurumlarına bilgi/görüş sunmak Yaygın etkiyi artırmak ve sektörde yaygınlaşmaya öncülük etmek amacıyla pilot uygulamaları hayata geçirmek Gerçekleştirilen uygulamalar çerçevesinde sağlanan çevresel ve ekonomik kazanımları diğer sektör ve alanlara örnek teşkil etmesi açısından raporlamak ve yaygınlaştırmak Demir-Çelik Sektörü Atıklarının Değerlendirilmesi: Avrupa Birliği Yaklaşımı 2008 yılında revize edilerek yürürlüğe giren Avrupa Birliği (AB) Atık Çerçeve Direktifi nde (2008/98/EC) Atık şu şekilde tanımlanmaktadır: Sahibi/üreticisi tarafından atılması istenen, atılmaya niyetlenilen veya atılması beklenen malzeme veya madde. AB Atık Çerçeve Direktifi atığı bu şekilde tanımlamakla birlikte aynı direktifin 6. Maddesi bir malzemenin atık olma durumunun sona ermesi (end-of-waste) konusunda da düzenleme getirmektedir. Bahsi geçen bu düzenleme AB ülkeleri arasındaki ticarette karışıklık yaratan durumların önlenmesi, geri dönüşüm kapasitelerinin artırılması, idari yüklerin hafifletilmesi, ikincil (geri dönüştürülmüş) malzemelerin kalitesinin artırılması ve ikincil (geri dönüştürülmüş) malzeme pazarının büyümesinin sağlanması amacıyla hayata geçirilmiştir 4. Atık olma durumunun sona ermesi (end-of-waste) yaklaşımının arka planında ise Avrupa Komisyonu Çevre Genel Müdürlüğü nün (EC Directorate General Environment) 2004 yılından bu yana yürütmekte olduğu Atık Önleme ve Geri Dönüşüm Tematik Stratejisi (Thematic Strategy on Prevention and Recycling of Waste) yer almaktadır 5. Strateji çalışmaları, Ortak Araştırma Merkezi (EC Joint Research Centre - JRC) ile işbirliği içerisinde yürütülmektedir. Bahsi geçen uzun vadeli strateji, Avrupa yı geri dönüşüm toplumu haline getirme yönünde faaliyet gösterirken atık üretiminden kaçınmayı, üretiminin önüne geçilemeyen atıkların da hammadde olarak yeniden kullanımını (geri dönüşümünü) hedeflemektedir. Bu strateji ile de uyumlu olarak yılları arasında EC-JRC tarafından çeşitli atıklar için atık olma durumunun sona ermesi (end-of-waste) çerçevesinde çalışmalar gerçekleştirilmiş 2008 yılında yayınlanan Atık Çerçeve Direktifine de girdi sağlanmıştır. EC-JRC tarafından çeşitli atıklar için gerçekleştirilen araştırma çalışmaları neticesinde atık olma durumunun sona ermesi (end-of-waste) metodolojisi geliştirilmiş ve atık olma durumunun sona ermesi konusunda önemli potansiyeli olan, metal hurda (demir ve alüminyum), kağıt-karton, cam, bazı organik atıklar, agregalar (inşaat atıkları, demir-çelik cürufları vb.) ve plastikler için çalışmalar yapılmış/ yapılmaktadır. 4 Öçal S.Z. (2009) Ambalaj atıklarının atık sayılmaktan çıkma durumu (end-of-waste) ve yönetmelikte yer alan bedelsiz verme ile ilişkilendirilmesi konusunda temel görüşler, Ambalaj Bülteni, Temmuz-Ağustos sayısı, sf

7 Yapılan çalışmalar neticesinde aşağıdaki şartları ve özellikleri sağlayan uygulamalar çerçevesinde ilgili atık tarifine giren maddelerin/malzemelerin atık olma durumları sona ermektedir: a) Maddenin/malzemenin spesifik amaçlar için yaygın kullanım alanı olması ve sıklıkla kullanılması, b) Madde/malzeme için bir pazar ve/veya talebin olması, c) Maddenin/malzemenin spesifik amaçlar için teknik şartları sağlaması ve ürünler için geçerli olan mevzuat ve standartları karşılaması d) Maddenin/malzemenin kullanımının çevreye ve insan sağlığına olumsuz etkilerinin olmaması Demir ve alüminyum hurdalar için sona eren çalışmalar neticesinde bu atıklar için Atık Olma Durumunun Sona Ermesi (End-of-Waste) Yönetmeliği (End-of-Waste Regulation 333/2011/EC) 31 Mart 2011 tarihinde yayınlanmış ve 9 Ekim 2011 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Avrupa Atık Kataloğu (European Waste Catalogue EWC) kod numaralı Cüruf İşleme Atıkları nı ve kod numaralı İşlenmemiş Cüruf ları da içeren demir-çelik sektörü cürufları ise Agregalar (Aggregates) başlığı altında, inşaat atıkları ve kömür yakma tesisi atıkları ile birlikte değerlendirilmektedir. Elektrikli ark ocaklarına sahip demir-çelik tesislerine de önemle vurgu yapılan ilgili çalışmaların 2012 yılı sonunda EC-JRC tarafından neticelendirilmesi planlanmaktadır. Çalışmaların neticelenmesini takiben elektrikli ark ocaklarına sahip demir-çelik tesislerinde üretilen ve hali hazırda atık tarifine giren maddelerin/malzemelerin atık olma durumlarının sona ermesi beklenmektedir. Öte yandan hurda hammadde ile üretim yapan ve elektrikli ark ocağına sahip demir-çelik tesislerinin aksine, demir cevherinden üretim yapan ve yüksek fırına (blast furnace) sahip entegre demir çelik tesisleri için AB mevzuatı daha farklıdır. Entegre demir çelik tesislerinin yüksek fırın cürufu diye adlandırılan maddeler/malzemeler için yapılan tanımlama yan-ürün (by-product) şeklindedir. Bir diğer deyişle AB Atık Çerçeve Direktifi nde geçen yan-ürün tanımlamasına da uyan yüksek fırın cürufları 2007 yılında Avrupa Komisyonu tarafından yayınlanan Atık ve Yan-ürünlerin Tanımlanmasına Yönelik Tebliğ (Interpretative Communication on Waste and By-products, COM(2007) 59 final) kapsamında yan-ürün olarak tanımlanmıştır. AB nezdinde gerçekleşen, demir-çelik sektörünün genelini ve özellikle elektrikli ark ocağına sahip demirçelik tesislerini yakından ilgilendiren bu gelişmeler sektör için oldukça önemli bir sorun olan cürufların değerlendirilmesini kolaylaştıran yasal düzenlemeler planlanmakta ve aşamalı olarak hayata geçirilmektedir. Bununla birlikte AB Atık Çerçeve Direktifi nde altı çizilen ifadelere göre Avrupa Komisyonu düzeyinde henüz atık olma durumunun sona ermesi (end-of-waste) kapsamında ele alınmamış veya çalışması sonuçlanmamış atıklar için AB üye ülkeleri kendileri de Avrupa Komisyonu nu bilgilendirdikleri sürece benzer çalışmaları yürütmekte özgürdürler. Demir-Çelik Sektörü Atıklarının Değerlendirilmesi: İngiltere Örneği İngiltere de 2005 yılında İngiltere hükümetinin (Çevre, Gıda ve Köyişleri Bakanlığı DEFRA) bir programı olarak başlatılan Ulusal Endüstriyel Simbiyoz Programı (NISP) dünyadaki en başarılı örneklerden biri olarak değerlendirilmektedir. Program International Synergies Limited (ISL) şirketi tarafından bölgesel bir yaklaşım ile yürütülmektedir. İngiltere de endüstriyel simbiyoz kavramının bu denli gelişmesi ve bir tesiste üretilen atığın başka bir tesiste kullanımının oldukça yaygınlaşmasının arkasında kolaylaştırıcı işlev gören bir dizi yasal düzenleme (ör: atık muafiyetleri, geri dönüştürülmüş ürün kalite protokolleri) bulunmaktadır. 7

8 Atık Muafiyetleri (Waste Exemptions) Tüm gelişmiş ülkelerde olduğu gibi İngiltere de de atıkların geri kazanımı ve bertarafı yasal düzenlemeler ve izinler ile çerçevelenmiştir. Bununla birlikte kimi atık geri dönüşüm ve kullanım uygulamaları ilgili mevzuat prosedürleri ve izinlerden muaf tutulmaktadır 6. İngiltere de 1994 yılında başlayan Atık Muafiyetleri (Waste Exemptions) uygulaması ile belirli atıkların belirli bir sürede, farklı uygulamalar için belirli miktarlarda kullanımı tüm izin ve yasal prosedürlerden muaf tutulmaktadır. Çevre, Gıda ve Köyişleri Bakanlığı (DEFRA) ile işbirliği içerisinde uygulayıcı bir kamu kurumu (executive non-departmental public body) olan İngiltere Çevre Ajansı (Environment Agency) tarafından yürütülen atık muafiyetleri programının kapsamı 2010 yılı Nisan ayında genişletilmiştir. Bu gelişmenin en önemli nedeninin 1994 yılından bu yana atık yönetimi ve geri dönüşümünde gelinen noktada pek çok atığın endüstriyel ölçekte kullanım alanlarının ve pazarlarının oluşması olduğu ifade edilmektedir 7. Bu vesileyle atıkların insan sağlığına ve çevreye zarar vermeden yeniden ekonomiye kazandırılmasının önündeki yasal zorluklar ortadan kaldırılmış olmaktadır. Atık muafiyetleri programı kapsamında belirli atıkları işleyerek çeşitli ürünlere (yakıt, yol yapım malzemesi, boya, tarım ürünleri vb.) dönüştürmek üzere başvuran özel sektör kuruluşlarına 3 yıllık atık kullanım lisansı verilmektedir. Ücretsiz olarak sahip olunan bu atık kullanım lisansı ilgili sürede hangi miktarda atığın değerlendirileceği bilgisini içermektedir ve süresi dolmadan ilgili kuruluş tarafından yenilenebilmektedir. 3 yıllık süre için bir kuruluş birden fazla atık çeşidini işlemek ve farklı amaçlar için kullanmak üzere atık kullanım lisansı alabilmektedir. İngiltere Çevre Ajansı özel sektör kuruluşlarına sağlanan atık muafiyetleri programı ve 3 yıllık atık kullanım lisansları sayesinde hangi atığın, hangi miktarda, nerede ve nasıl kullanıldığı konusunda bilgi sahibi olmaktadır 6. Bu sayede kayıt dışı atık kullanımı ve bertarafının önüne geçilmekte, olası kirlilik ve halk sağlığı problemleri önlenmektedir. Atık muafiyetleri bazı tehlikeli atıkları da içerecek şekilde oldukça geniş kapsamlı olarak uygulanmaktadır. Avrupa Atık Kataloğu ile de uyumlu bir şekilde hazırlanan Atık Listesi Yönetmeliği (List of Wastes Regulation) çerçevesinde kodlanan atıkların gruplandığı Atık Kullanım (Use of Waste U) kategorisi aşağıda listelenmiştir: U1 Atıkların inşaatlarda kullanımı U2 Balyalanmış ömrünü tamamlamış lastiklerin (ÖTL) inşaatlarda kullanımı U3 Atıkların eğlence ve eğitim tesislerinin inşasında kullanımı U4 Atıkların küçük ölçekli sistemlerde yakıt olarak kullanımı U5 Atıklardan üretilmiş biyodizel kullanımı U6 Atıksu arıtma çamurlarının farklı arıtma tesislerinde devreye alma aşamasında kullanımı U7 Atıksuyun otoyol yapımında kullanılan çakıl taşlarının yıkanmasında kullanımı U8 Atıkların spesifik amaçlı kullanımı U9 Atıkların mamül madde üretiminde kullanımı U10 Atıkarın tarım arazilerinde kullanımı U11 Atıkların tarım dışı arazilerde kullanımı U12 Malçın kullanımı U13 Bitkisel maddelerin/artıkların arazi üzerinde kullanımı U14 Külün toprakta kullanımı U15 Domuz ve kanatlı hayvan artıklarının yakılmasıyla oluşan külün kullanımı U16 Kirlenmemiş/kontamine olmamış ömrünü tamamlamış araç (ÖTA) parçalarının kullanımı 6 UK Environment Agency (2010), Frequently asked questions about the new waste exemptions system, Waste Exemptions Review (v1.6, September 2010) 7 UK Environment Agency (2010), Waste Exemption Review - Getting Ready for Change (v0.1, March 2010) 8

9 Demir-çelik endüstrisi atıkları arasında yer alan entegre demir-çelik tesislerinin yüksek fırın cüruflar yukarıda listelenen U8 Atıkların spesifik amaçlı kullanımı kategorisi içerisinde değerlendirilmektedir. Bu çevrede Avrupa Atık Kataloğu ve İngiltere Atık Listesi Yönetmeliği kapsamında kod numaralı Cüruf İşleme Atıkları ve kod numaralı İşlenmemiş Cüruf sınıfına giren bu atıkların farklı alanlarda belirli miktarlarda kullanımı atık mevzuatlarında belirtilen prosedürlerden ve izinlerden muaf tutulmaktadır. Kalite Protokolleri (Quality Protocols) İngiltere de atıkların farklı alan ve sektörlerde kullanımını/geri kazanımını kolaylaştıran düzenlemelerden bir diğeri ise 2006 yılından bu yana ulusal çapta yürütülen Atık Protokolleri Projesidir (Waste Protocols Project). İngiltere Çevre Ajansı ve Atık/Kaynak Eylem Programı (Waste and Resources Action Programme WRAP) ortaklığı ile yürütülmekte olan projenin finansmanı İngiltere Çevre, Gıda ve Köyişleri Bakanlığı, Galler Hükümeti (Welsh Assembly Government) ve Kuzey İrlanda Çevre Ajansı (Northern Ireland Environment Agency) tarafından sağlanmaktadır 8. Kamu ve özel sektörün uzun süreli işbirliğine dayanan projenin amacı imalat sektörü atıklarını da kapsayan pek çok atığın katma değeri yüksek ürünlere dönüştürülerek ekonomiye kazandırılmasının sağlanmasıdır. Projenin en önemli boyutunu atıklardan üretilen ürünler için hazırlanan Kalite Protokolleri oluşturmaktadır. İngiltere Çevre Ajansı, Atık/Kaynak Eylem Programı ve sanayi kuruluşu yetkililerinden oluşan Teknik Danışma Grupları (Technical Advisory Groups) tarafından hazırlanan kalite protokolleri hangi atıkların ne tür işlemler ile hangi ürünlere dönüştürülebileceği konusunda detaylı bilgi vermektedir. Bununla birlikte atık işleme kriterlerini de belirleyen kalite protokolleri üretilen ürünlerin sahip olması gereken standartlara da göndermeler yapmaktadır. Bu sayede atıklardan üretilen ürünlerin kalitesi güvence altına alınmış olmaktadır. İngiltere de 2012 yılı Şubat ayı itibariyle 10 farklı kategoride kalite protokolü bulunmakla birlikte farklı sektörler ve atık grupları için devam etmekte olan çalışmalar ile kısa süre içerisinde bu listenin daha da genişlemesi beklenmektedir. Kamu kurumlarının da katkısı ve desteği ile hazırlanan ve bu sayede son yıllarda İngiltere de çok önemli bir pazarın oluşmasını sağlayan mevcut kalite protokolleri aşağıda listelenmiştir: İnert atıklardan agrega üretimi Kompost üretimi için kaynağında ayrıştırılmış biyobozunur atıklar Anaerobik bozundurma için kaynağında ayrıştırılmış biyobozunur atıklar Bitkisel ve hayvansal yağlar Düz cam Motor yağları Alçı panel Plastikler (Ambalaj dışı) Pulverize yakıt külü ve fırın dip külü Lastikler lastiklerden üretilmiş kauçuk maddeler Yukarıda listelenen kalite protokolleri çerçevesinde belirtilen tekniklere uygun gerçekleştirilen geri kazanım faaliyetleri sonucu üretilen ürünler atık niteliğini kaybetmekte ve atıklar için mevcut olan tüm düzenlemelerden muaf tutulmaktadır. Mevcut kalite protokollerinin yanı sıra hazırlık çalışmaları devam eden protokoller de bulunmaktadır. 8 UK Environment Agency and Waste & Resources Action Programme - WRAP (2010), Anaerobic digestate, End of waste criteria for the production and use of quality outputs from anaerobic digestion of source-segregated biodegradable waste, Quality Protocol. 9

10 Hazırlık çalışmaları devam eden kalite protokollerinden bir tanesi ise demir-çelik üretim tesislerinin temel oksijen ocağı, elektrikli ark ocağı ve argon oksijen dekarbürizasyon sistemlerinde oluşan cürufların kullanımına ilişkindir. İlgili kalite protokolünün hazırlığından yayınlanmasına kadarki geçiş sürecini kapsayacak şekilde bir yasal düzenleme getirilmiş ve bu cürufların işlenerek belirli ürünlere dönüştürülmesi atıklar için yürürlükte olan yasal izin ve prosedürlerden muaf tutulmuştur. Bu çerçevede mevcut durumda demir-çelik tesislerinde oluşan cürufların aşağıda listelenen alanlarda kullanımı için önemli bir fırsat yaratılmıştır 9 : İnşaat mühendisliği uygulamalarında; yol, köprü, depolama alanı, drenaj kanalları vb. yapımında dolgu malzemesi, bağlayıcı ve agrega olarak Gübre olarak (temel oksijen ocağı cürufu için) Diğer mühendislik uygulamalarında; deniz dolgusu olarak, arazi ıslahında, demir yolu vb. alanlarda Öte yandan demir cevherinden üretim yapan ve yüksek fırına (blast furnace) sahip demir-çelik üretim tesislerinden kaynaklanan cüruflar için ise Avrupa Komisyonu tarafından yayınlanan Atık ve Yanürünlerin Tanımlanmasına Yönelik Tebliğ ile uyumlu bir düzenleme mevcuttur. Yüksek fırın cürufları ilgili tebliğde bahsedildiği gibi yan ürün olarak tanımlanmaktadır. Bu nedenle yüksek fırın cüruflarının kullanımı ile ilgili bir kalite protokolü hazırlanmasına ihtiyaç duyulmamıştır. Demir-Çelik Sektörü Atıklarının Değerlendirilmesi: Ulusal Çevre Mevzuatı Ülkemizde imalat sanayii kaynaklı pek çok atığın geri kazanımı ve bertarafını düzenleyen çevre mevzuatı demir-çelik sektörü atıkları için de geçerlidir. Bu çerçevede, Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından 5 Temmuz 2008 tarihinde yayınlanan Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik ile 17 Haziran 2011 tarihinde yayınlanan Bazı Tehlikesiz Atıkların Geri Kazanımı Tebliği hemen her imalat sektörü kuruluşunu ilgilendirdiği gibi demir-çelik sektörünü de yakından ilgilendirmektedir. Bu nedenle demirçelik sektörü atıklarının geri kazanılarak ekonomiye kazandırılması çalışmalarında bu yasal düzenlemeler dikkatle incelenmeli ve değerlendirilmelidir. Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik 10 Yönetmeliğin amacı; atıkların oluşumlarından bertaraflarına kadar çevre ve insan sağlığına zarar vermeden yönetimlerinin sağlanmasına yönelik genel esasların belirlenmesidir. Yönetmelik, imalat sanayi kaynaklı atıkların temiz teknolojiler kullanılarak kaynağında önlenmesini, önlenemeyen atıkların ise çevre ve insan sağlığına zarar vermeyecek şekilde geri kazanılarak ekonomiye kazandırılması gerekliliğinin altını çizmektedir. Yönetmeliğin özellikle 5. madde, 1. fıkrasının (b) bendi, atık geri dönüşümüne ve atıklardan hammadde/ürün üretimine vurgu yapmaktadır. Bu madde uyarınca, atık üretiminin kaçınılmaz olduğu durumlarda geri dönüşüm, tekrar kullanım ve ikincil hammadde elde etme amaçlı diğer işlemler ile atığın geri kazanılması veya enerji kaynağı olarak kullanılması esastır. Yönetmelik eklerinden EK-II A da atıkların bertaraf yöntemleri listelenirken, EK-II B de atıkların tabi tutulabileceği çeşitli geri kazanım işlemleri listelenmiştir. Atıklar bu listelerde belirtilen yöntemlere kullanılarak üretildikleri yerde geri kazanılabilir veya bertaraf edilebilir. Bunun yapılmaması halinde atığın sahibi, atıklarının, bir atık taşıyıcısı tarafından taşınarak EK-II A da veya EK-II B de belirtilen 9 UK Environment Agency (2011) The regulation of materials being considered under the Waste Protocols Project (version 13 September 2011) 10 T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı (2008) Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik, Resmi Gazete, Sayı:26927, 5 Temmuz

11 işlemleri yapan ve bu amaçla Bakanlıktan lisans almış bir tesis tarafından geri kazanılmasını veya bertarafını sağlamakla yükümlüdür. EK-II A ve EK-II B de listelenen geri kazanım ve bertaraf faaliyetleri ile ilgili olarak yönetmeliğin 9. maddesi uyarınca: (1) EK-II A da ve EK-II B de belirtilen faaliyetleri yapan gerçek ve tüzel kişiler Bakanlıktan lisans almakla yükümlüdür. (2) Lisans, atık türleri ve miktarları, yasal teknik zorunluluklar, her aşamada alınması gereken güvenlik önlemleri, geri kazanım ve bertaraf yöntemleri ile tesis alanına ilişkin bilgileri içerir. (3) Lisans belirli bir süre için verilir, süresi sonunda talep edilmesi ve belirlenen şartlara uyulması durumunda yenilenir. Gerektiğinde lisansa ilişkin özel yaptırım ve koşullar uygulanır. (4) EK-II A da ve EK-II B de bulunmayan yöntemleri kullanan ve yürürlükteki yasal ve teknik düzenlemelere uygun olmayan lisans talepleri reddedilir. (5) Bakanlık, atık yönetim planlarında türü ve miktarı belirtilmek suretiyle atığın üretildiği yerde kendi atıklarının geri kazanımını yapan ve piyasaya sürmemek üzere geri kazanılan ürünlerin tamamını aynı tesis içerisinde tekrar kullanan tesis veya kuruluşları lisans uygulamasından muaf tutmaya yetkilidir. Ancak bu tesis veya kuruluşlar Bakanlık tarafından kayıt altına alınır. Yukarıda bahsi geçen hükümler doğrultusunda ark ocağı cüruflarını da içeren demir-çelik sektörü atıklarının geri kazanımı ve yeniden kullanımı lisans gerektirmektedir. Bazı Tehlikesiz Atıkların Geri Kazanımı Tebliği 11 Tebliğin amacı; bir faaliyet sonucunda ortaya çıkan bazı tehlikesiz atıkların çevreye olabilecek olumsuz etkilerinin en aza indirilmesi, atık miktarının azaltılması, geçici depolanması, geri kazanım tesislerinin kurulması ve bu tesislerin çevreyle uyumlu yönetiminin sağlanmasına yönelik prensip, politika ve programların belirlenmesi için gerekli idari ve teknik esasların düzenlenmesidir. Tebliğ, Ek-2 de yer alan ve farklı yasal düzenlemeler ile yönetilen ambalaj atıkları, inşaat ve yıkım atıkları, tıbbi atıklar vb. ile maden atıkları dışında kalan tüm endüstriyel atıkları kapsamaktadır. Tebliğin 5. maddesin, 1. fıkrasında uyarınca demir-çelik üretim tesislerinde oluşan cürufları da içeren atıkların yönetimine yönelik olarak tehlikesiz atıkların ekonomiye katkı sağlamak ve nihaî bertarafa gidecek atık miktarının azaltılması amacıyla geri kazanılması esastır ifadesi yer almaktadır. Ayrıca tebliğ gereği demir-çelik üretim tesisleri diğer firmalar gibi tehlikesiz atık üretimini en az seviyeye indirecek şekilde gerekli tedbirleri almak, tesisinden kaynaklanan tehlikesiz atıkların geri kazanımına yönelik olarak hazırladıkları üç yıllık atık yönetim planını İl Çevre ve Orman Müdürlüğüne sunmakla ve hazırlanan yönetim planını uygulamakla ve tehlikesiz atıklarını çevre izin/lisansına sahip geri kazanım tesislerine göndermekle veya çevre izin/lisanslı tesislere gönderilmek üzere İl Çevre Ve Orman Müdürlüklerinden 7 nci maddenin birinci fıkrasının (d) bendi kapsamında belge alanlara vermekle yükümlüdür. Öte yandan üretilen cürufun tesis içerisinde geçici depolanması ile ilgili hükümler de içeren tebliğde şu ifadeye yer verilmiştir: tehlikesiz atık üreticisi; atıklarını geri kazanıma kadar gerekli tedbirleri alarak bir yılı geçmemek üzere depolayabilir. Bu durumda atıkların yağmur veya yüzey suları ile temasından meydana gelebilecek kirliliğin önlenmesi için zemin geçirimsizliğinin sağlanması, suların drenajı amacı ile ızgara, kuşaklama kanalları ve benzeri toplama sistemlerinin oluşturulması zorunludur. 11 T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı (2011) Bazı Tehlikesiz Atıkların Geri Kazanımı Tebliği, Resmi Gazete, Sayı:27967, 17 Haziran

12 Tebliğ kapsamında ayrıca aşağıda listelenen konu başlıklarına yönelik düzenlemeler getirilmekte ve açıklamalar yapılmaktadır: Tehlikesiz atık üreticisinin yükümlülükleri Tehlikesiz atık geri kazanım tesisi işletenin yükümlülükleri Geri kazanım tesislerinde aranan şartlar Tehlikesiz atık toplama-ayırma tesislerinde aranan şartlar Geri kazanım tesislerine çevre lisansı verilmesi Sonuç ve Öneriler Demir-çelik sektörü ülkemiz açısından ekonomik büyüklük, yaratılan katma değer ve ihracat kapasitesi açısından en önemli sektörler arasında yer almaktadır. Türkiye imalat sanayi içerisinde yüksek üretim kapasiteleri ile ön plana çıkan demir-çelik üretici firmalar bu durumun doğal bir sonucu olarak önemli oranda doğal kaynak tüketimine ve atık oluşumuna neden olmaktadır. Bu nedenle ülkemizde demir-çelik sektörü firmalarının rekabet güçlerini ve çevresel performanslarını artırmak amacıyla üretilen atıkların geri dönüştürülmesi ve ekonomiye kazandırılması gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Dünya da son yıllarda gittikçe önemi artan kaynak verimliliği yaklaşımına paralel olarak Avrupa Birliği nezdinde atıkların geri dönüşümü ve yeniden kullanımı çalışmaları demir-çelik sektörünü de yakından ilgilendiren gelişmelere sahne olmaktadır yılında Avrupa Komisyonu tarafından yayınlanan Atık ve Yan-ürünlerin Tanımlanmasına Yönelik Tebliğ (Interpretative Communication on Waste and By-products, COM(2007) 59 final) kapsamında entegre demir-çelik firmalarının yüksek fırın cürufları yan-ürün olarak tanımlanmış ve atık sınıflamasının dışına çıkartılmıştır. Ülkemizde de oldukça önemli miktarlarda üretilen ark ocağı cürufları için ise Ortak Araştırma Merkezi (EC Joint Research Centre - JRC) tarafından atık olma durumunun sona ermesi (end-of-waste) konusunda gerçekleştirilmekte olan çalışmaların 2012 yılı sonunda neticelenmesi planlanmaktadır. İngiltere ulusal mevzuatında ise yüksek fırın cürufu Avrupa Birliği yaklaşımıyla örtüşen bir şekilde yan ürün olarak değer görmektedir. Ark ocağı cüruflarının ise inşaat mühendisliği uygulamalarında, yol, köprü, depolama alanı, drenaj kanalları vb. yapımında dolgu malzemesi, bağlayıcı ve agrega olarak kullanımını yaygınlaştırmak için kalite protokolü hazırlık süreci devam etmektedir. İlgili kalite protokolünün hazırlığından yayınlanmasına kadarki geçiş sürecini kapsayacak şekilde bir yasal düzenleme getirilmiş ve bu cürufların işlenerek belirli ürünlere dönüştürülmesi atıklar için yürürlükte olan yasal izin ve prosedürlerden muaf tutulmuştur. Özetle, Avrupa Birliği ve gelişmiş ülkelerde farklı alanlarda yıllardır geri kazanılmakta olan demir-çelik cüruflarının ekonomiye kazandırılmasının önündeki yasal prosedürler ve izinler son yıllarda hafifletilmekte veya tamamen ortadan kaldırılmaktadır. Ülkemizde de demir-çelik sektörü atıklarının farklı alanlarda geri kazanımı ve yeniden kullanımı konusu yıllardır gündemde yer almakta ancak çimento fabrikalarında hammadde olarak kullanılabilen yüksek fırın cürufları dışındaki cürufların yaygın kullanımının önünde çeşitli engeller (teknik, idari, yasal vb.) bulunmaktadır. Bu engellerin aşılması için Avrupa Birliği ve gelişmiş ülkelerdeki süreçler de takip edilerek konunun her boyutuyla ele alınması ve ilgili uygulamaların önünü açacak çalışmaların (denemeler, pilot uygulamalar, mevzuat çalışmaları vb.) hayata geçirilmesi gerekmektedir. Bu açıdan bakıldığında, İskenderun Körfezi nde Endüstriyel Simbiyoz Projesi nin temel amaçlarından bir tanesi olan endüstriyel atıkların farklı sektör/alanlarda kullanımının yaygınlaştırılması yaklaşımı demirçelik sektörü atıklarının geri kazanımı için de fırsatlar sunmaktadır. Bu çerçevede Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı tarafından proje çerçevesinde İskenderun Körfezi çevresindeki firmalar öncelikli olmak 12

13 üzere kurum ve kuruluşların demir-çelik sektörü atıklarının geri kazanımı konusunda yürüttükleri faaliyetlere destek verilecektir. İskenderun Körfezi nde Endüstriyel Simbiyoz Projesi kapsamında gerçekleştirilmekte olan: Demir-çelik üretim cüruflarına farklı sektörlerde alternatifli kullanım alanları araştırmak Farklı endüstriyel uygulamaların önündeki teknik ve ekonomik engellere çözümler üretmek Uluslar arası iyi uygulama örneklerini belirleyerek gelişmiş ülkelerin deneyimlerinden yararlanmak Ülkemiz mevzuatında ilgili uygulamaların gerçekleşmesini engelleyen/zorlaştıran hususları belirlemek ve ilgili yasal düzenlemeler konusunda kamu kurumlarına bilgi/görüş sunmak Yaygın etkiyi artırmak ve sektörde yaygınlaşmaya öncülük etmek amacıyla pilot uygulamaları hayata geçirmek Gerçekleştirilen uygulamalar çerçevesinde sağlanan çevresel ve ekonomik kazanımları diğer sektör ve alanlara örnek teşkil etmesi açısından raporlamak ve yaygınlaştırmak gibi çalışmaların ülkemizde ilgili alanda var olan farkındalığın artmasına ve yaygın etkinin sağlanmasına hizmet edeceği düşünülmektedir. Bu nedenle konuyla ilgili paydaşların da bu faaliyetlere destek vermesi oldukça önemli görünmektedir. 13