Foundación INGEMA. Instituto Gerontólogico Matía GAM: ALZHEİMER HASTALARINA BAKIM VERENLERİN DUYGUSAL GELİŞİMİNİ HEDEFLEYEN PSİKO-EĞİTİMSEL PROGRAM

Transkript

1 Foundación INGEMA Instituto Gerontólogico Matía GAM: ALZHEİMER HASTALARINA BAKIM VERENLERİN DUYGUSAL GELİŞİMİNİ HEDEFLEYEN PSİKO-EĞİTİMSEL PROGRAM Terapist in El Kitabı Yazarlar: Igone Etxeberría Alvaro Garcia Ainhoa Iglesias Elena Urdaneta Nerea Galdona José Javier Yanguas İÇERİK Çevirenler: Yasemin Camcı Yasemin Ekşioğlu Ahad 1. El Kitabının Yapısı 3 2. Program Organizasyonu ve Gelişimi 4 Birinci Seans. Derse giriş ve katılım 5 İkinci Seans. Kaygı I. Kaygının Tanımı ve Kaygı Duyguları Nasıl Etkiler? 11 Üçüncü Seans. Kaygı II. Kaygı ila Nasıl Başa Çıkılır? 20 Dördüncü Seans. Duygular I. Duyguların Tanımı ve Duyguları Nasıl Kontrol Ederiz? 30 Beşinci Seans. Duygular II. Gerçek Dışı Düşünceler ve Duygularla İlişkisi. 35 Altıncı Seans. Problemli Davranış Nasıl Ele Alınır? 41 1

2 GAM: ALZHEİMER HASTALARINA BAKIM VERENLERİN DUYGUSAL GELİŞİMİNİ HEDEFLEYEN PSİKO-EĞİTİMSEL PROGRAM 1. KİTAPÇIĞIN YAPISI Program, haftada 1½ saat uzunluğunda10 seanstan oluşmaktadır. Kitabın amacı: Alzheimer hastalarına bakım verenleri bilgilendirerek, bakımla ilişkili durumlarla nasıl başa çıkılacağı konusunda yardımcı olarak ve duygusal yönleriyle başa çıkma becerileri kazandırarak onların duygusal durumlarını geliştirmek. Bu nedenle el kitabındaki he bir seans aşağıdaki şekilde yapılandırılmıştır: 1. Amaçlar: Her seansta terapist tarafından yerine getirilecek amaçlar. 2. Terapistin görevleri: Farklı seanslarda belirlenmiş amaçların başarılması için terapist tarafından uygulanacak açıklamaların, tekniklerin ve alıştırmaların tanımı. 3. Ödev: Terapistin her seans sonunda bakım veren kişilere önerdiği, seansta açıklanmış ve/veya uygulanmış beceriler ve stratejileri hafta boyunca çalışmaları için alıştırmalar. 4. Kayıt kâğıtları: 2. bölüme ek olarak (terapistin görevleri), terapistin kullanması için destek veya ek kâğıtlar. Bakım verenler için ifadesiyle belirtilen kayıt formları bakım verenlere verilmelidir ancak terapist bu formlara el kitabından ulaşabilir. Terapist bu formları ihtiyaç duyduğunda açıklamalarına yardımcı olarak kullanacaktır. Formlar seansa ve form numarasına göre numaralandırılmıştır. Örneğin Form 7.2 (bakım verenler için) 7. seansın ikinci formunu ifade etmektedir ve terapist açıklamalarına bilgi eklemek, örnek vermek vb. istediğinde bu formu bakım verenlere dağıtır. Seansları basit olarak ele almanın ötesinde, verilmek istenen öğreti süreç boyunca devam edecek şekilde yapılandırılmıştır. Terapist; bilgiyi, alıştırmaları ve düzeltmeleri kullanarak ayrışık seansların sınırlarının ötesinde, beceri ve stratejilerin gelişimini garanti altına alır. Bu nedenle, örneğin rahatlama teknikleri ilk seanslarda öğretilecek ancak ilerleyen süreçte de yeniden gözden geçirilecek ve kontrol edilecektir. Benzer olarak, işlevsel olmayan düşüncelerin yeniden yapılandırılması Beck ve Ellis in tekniklerinden önce öğretilebilir, ikisinin de nihai hedefi duygusal öz-kontroldür. 2

3 Seans 2. PROGRAM ORGANİZASYONU VE GELİŞİMİ Görevlerin gelişimi ve şüphelerin çözümlenmesi Seans boyunca Evde, bakım verenlerin yapması istenenler 1 Verilen bilginin okunması 2 Okumalar Nefes alma alıştırması Günde bir defa derin nefes alma alıştırması 3 Derin nefes almanın gözden geçirilmesi Nefes alma alıştırması Rahatlama alıştırması Günde bir defa nefes alma alıştırması Günde bir defa rahatlama çalışması Materyalin okunması 4 Aşağıdaki tekniklerin gözden geçirilmesi: Nefes alma Rahatlama Duyguların tanımlanması ve puanlanması Nefes alma ve rahatlama alıştırmalarının birleştirilmesi Bilgi okuması Birleştirilmiş nefes alma / rahatlama alıştırması Materyal okumasının gözden geçirilmesi 5 Materyal okumasının gözden geçirilmesi Nefes alma ve rahatlama tekniklerinin gözden geçirilmesi 6 Katılımcının aşağıdaki kayıtlarının gözden geçirilmesi: Rahatlama Gerçekdışı düşünceler Doğal ortamlarda rahatlama Katılımcı tarafından bilişsel hataların tanımlanması ve kaydedilmesi Rahatsız edici düşüncelerin nasıl tanımlanacağı ve değiştirileceği üzerine alıştırmalar Gerçekdışı düşüncelerin tanımlanması ve yazılması Birleştirilmiş nefes alma/rahatlama alıştırmalarının yapılması Stressiz doğal ortamlarda rahatlama tekniklerinin uygulanması Katılımcı ve yakını tarafından rahatsız edici davranışların ve bu davranışları değiştirmek için girişimlerinin kaydedilmesi 3

4 2.1. BİRİNCİ SEANS. Kursun ve katılımcılarının tanıştırılması Amaçlar Katılımcıları birbirleriyle tanıştırın ve grubun birbirini tanımasını sağlayın. Katılımcıların seanslara katılacaklarını ve aktif bir şekilde yer alacaklarını garanti altına alın. Katılımcıların kurs yapısı ve yapılacaklar konusunda genel bir fikir edinmesini sağlayın. Katılımcıların programı anlamasına izin veren basit bir açıklama yapın Seans görevleri Görev 1: Giriş (Form 1.1.). Terapist önce kendini tanıtır ve ardından programın kısa bir tanımını yapar. Daha sonra grubun diğer üyelerini tanıtır, isimlerini, bakım verdikleri kişileri ve şu anda içinde bulundukları durumu nasıl tanımladıklarını öğrenir. Programın bakım verene ve bakım verenin sorunlu durumuna odaklandığı konusunda anlaşma yapılır. Buradaki amaç, programın hem bakıcıya hem hastaya sağlayacağı avantajların ve uzun vadede hastanın sağlığının, neşesinin, paylaşılan tecrübelerinin vb. artacağının altı çizilerek, bakım verenin katılımının önemli rolünün anlatılması ve katılım göstermesini sağlamaktır. Görev 2: Kurallar. Terapist katılımcıları temel grup kuralları konusunda bilgilendirir: Her katılımcı söz aldığında dinlenmelidir. Ortaya konulan değişik fikirlere saygı duyulmalıdır. Mahremiyete özen gösterilmelidir. Örn. Seanslar sırasında anlatılar dışarıda konuşulmamalıdır. Görev 3: Teori (1.2., 1.3 ve 1.4 numaralı formlar). Bu görev katılımcılara programda ele alınacak konuları açıklayan basit bir teorik temel sağlanmasını içerir. Bu nedenşe terapist kısaca Alzheimer hastalığını anlatarak başlar. Katılımcıların konu hakkındaki bilgilerinin boyutunu ölçmek amacıyla, Alzheimer hastalığının tanımı ve semptomları elde edilinceye kadar grup fikirleriyle katılım göstermeleri konusunda teşvik edilir. Bakım verenlerin demanslı bir insana bakım vermenin zihinsel ve fiziksel yönden sonuçlarını anlamaları önemlidir Evde Katılımcılar evde gerçekleştirmeleri için ödevler verileceği konusunda bilgilendirilmelidirler. Bu durumda (1.seans için), yapılacak iş Alzheimer hastalığı hakkında verilen materyalin okunması (1.2., 1.3. ve 1.4. numaralı formlar) ve konu hakkında sahip olabilecekleri şüphelerin yazılmasıdır. 4

5 FORM 1.1 (terapist için) MÜDAHALENİN İÇERİĞİ Bu müdahale bakım veren ve sevilen bir kişiye bakım vermenin sonucunda ortaya çıkan düşünce, duygu ve tepkiler üzerine odaklanmıştır. Alzheimer hastalığı olan bir kişiye bakım vermek çok ciddi bir sorumluluktur ve bakım verenler bazen yardıma ihtiyaç duyarlar. Bu program bakım verenlere bakım hizmetinden kaynaklanan stresli durumları nasıl ele alacaklarını öğreterek iyi olma hallerini geliştirmeye odaklanmıştır. Bu nedenle bu program aşağıdaki şekilde hizmet edecektir: Bakım verilen kişiden kaynaklanan sorunları değişik ele alma şekillerini öğretmek. Bakım verenlere iyi olma hallerini geliştirecek teknikler öğretmek. Bunların içinde rahatlama teknikleri ve hoşnut edici aktiviteleri artırma tutumları yer almaktadır. Sayısız araştırma bu şekilde gerçekleştirilen yaklaşımların Alzheimer hastalığı olan bir yakına bakım vermek gibi uzun süreli durumlarda yararlı olacağını ortaya koymuştur. Bu yeni teknikleri öğrenmenin zaman ve alıştırma gerektirdiği ancak küçük bir çaba ile mükemmel biçimde uygulanabilir olduğu göz önünde bulundurulmalıdır. FORM 1.2. (bakım verenler için) ALZHEİMER HASTALIĞI NEDİR? Alzheimer henüz nereden kaynaklandığı bilinmeyen, beyin hücreleri (nöronlar) üzerinde yıkıcı etkisi olan ilerleyici bir hastalıktır. Bu hastalıktan muzdarip kişiler bellek, nesnelerin görsel tanınması, istemli hareketlerin yapımı ve mantık yürütme gibi bilişsel fonksiyonları etkileyen çeşitli nöropsikolojik değişimler yaşarlar. Alzheimer aynı zamanda hastaların ve -özellikle aynı çatı altında yaşamak gerektiğinde- ailelerinin yaşam kalitesinde bozulmaya neden olurlar. Demansın (bunamanın) en bilinen türlerinden biridir ve en yaygın olanıdır. Demansın en yaygın türü Alzheimer hastalığıdır ve 65 yaş üstü kişilerin yaklaşık %10 unu etkilemektedir. Demansın başka türleri de vardır. Vasküler demans veya Parkinson hastalığını örnek olarak verebiliriz ikincisinden daha az yaygındır. Demans normal yaşlanmanın bir parçası olarak görülmemelidir. Demans bir hastalığın sonucudur. 5

6 FORM 1.3. (bakım verenler için) ALZHEIMER HASTALIĞI SEMPTOMLARI NELERDİR? Demans hastalığının birçok semptomu ve işareti vardır. Demans kavramını belirleyen ihtiyaçları, önerileri ve uygun yaklaşımları kestirme yoldan, kısaca maddeler halinde sıralamak oldukça zordur. Bununla birlikte, temel işaret; kişiyi sosyal/çalışma çevresinde işlevsellik göstermesini engelleyen bir dizi zihinsel fonksiyonlardaki bozulmadır. Fonksiyonlar aşağıdaki semptomlar nedeniyle etkilenmektedir: 1. Hafıza kaybı: İlk evrelerde fark etmek zordur. Hastalar her gün gerçekleştirdikleri aktiviteleri unuturlar (anahtarlar, cüzdan, gözlük vs.) ve sürekli sorular sorarlar: saat kaç, bugün günlerden ne? vb. hafıza kaybı genelde ilk semptomdur. 2. Nesneleri isimlendirmede sorun: Bu semptomun fark edilmesi zor olabilir. Hasta yakınları hastaların nesnelerin isimlerini kullanmak yerine onları tanımlayıcı ifadeler kullandıklarını belirtmişlerdir. Örneğin hastalar kalem demek yerine yazarken kullandığın şey demeyi tercih ederler. 3. Kelimelerle sorunlar: Hem yazılı hem de sözlü olabilir. Bu alandaki tuhaflıklar değişik şekillerde olabilir: Bir kelimedeki heceleri karıştırmak. Örneğin tebrikler yerine tekbirler demek. Yeni kelimeler icat etmek. Yankılama sözcüklerinin aşırı kullanımı. Kullanılan kelime sayısının çok azalmasıyla ortaya çıkan zayıf dil kalitesi. Hastalığın ileri seviyesindeki hastalar konuşmayı tamamen durdurabilirler. 4. Kişisel bakım yoksunluğu: hastaların kendilerini ihmal etmeye başlarlar: banyo yapmazlar, kuaföre gitmezler vb. Bu durum ailelerin fark edebildikleri durumlardan biridir. 5. Aritmetik işlemlerin gittikçe kötüleşmesi: Hastalar para konusunda çok şaşırabilirler: paraları tanımayabilirler, çıkarma ve toplamalarda hatalar yaparlar. Bu durum hastaların finansal aktivitelerin yer aldığı tüm çevrelerden kendilerini uzaklaştırmalarına neden olabilir. 6. Zihin karışıklığı ve halüsinasyonlar: Bu semptomların ciddi ve bazen- tehlikeli etkileri vardır. Hastalar tanıdık olmadıkları mekânlarda, karmaşık yerlerde ve bazen kendi evlerinde bile kaybolabilirler. Zaman ve mekan yöneliminin kaybedilmesine bağlı olan gezinmeler, kaybolmalar ve kazalar potansiyel ölümcül durumlardır. Görsel imgeleri ve uzamsal ilişkileri anlamada yaşanan sıkıntı halüsinasyonlara ve illüzyonlara neden olur. Bunların sonucu da hastada bakım verene ve diğer insanlara karşı korku ve saldırganlık oluşur. 7. Hareket etme yeteneği ve hisleri kullanarak anlamada bozulma (apraxia/agnosia): Apraxia motor aktiviteleri gerçekleştirmede yaşanan güçlüktür: giysileri yanlış sırada giymeye bağlı giyinmede yaşanan sorunlar, düğmeleri iliklemeyi unutmak, çatal-bıçak kullanma kabiliyetini kaybetme, vb.agnosia duyusal bilgiyi algılama kabiliyetinde oluşan bozulmadır: sesleri tanıyamama, nesneleri dokunarak, kokularıyla tanıyamama vb. 8. Kişilik ve davranış problemleri: Hastalar genelde kişilik değişimleri yaşarlar. Hastalar garip, tutarsız ve genelde davrandıklarının tam tersi olan davranışlar sergilemeye başlarlar. Hastalar genelde asabi olurlar ve diğer insanlara karşı saldırgan davranışlarda bulunabilirler, kontrollerini kaybedebilirler veya anti-sosyal davranabilirler, uygunsuz cinsel davranışlar sergileyebilirler. Bu bozukluklar aileleri asıl endişelendiren ve genelde doktora başvurmalarına neden olan sebeplerdir. 9. Uyku- uyanıklık döngüsünde bozulmalar: Özellikle ileri evrelerdeki hastalar, uyku uyanıklık döngüsündeki bozulmalardan şikayetçidirler. Geceleri daha asabi ve saldırgandırlar ve gündüzleri uyumaya daha eğilimlidirler. Bu anomali hasta yakınlarında büyük hayal kırıklığına ve endişelerine neden olabilir ve bu süreç genelde hastaların bir bakım evine yerleştirilmesiyle sona erer. FORM 1.4. (bakım verenler için) 6

7 HASTALIĞIN EVRELERİ 1. EVRE Hastalık ilk semptomlarını göstermeye başlar. Hastanın yetilerinin çoğu yerindedir. Temel semptomlar hafıza kaybı ve zaman ve mekan yönelimindeki kafa karışıklığıdır. Hasta yalnızca çevresine karşı olan tam farkındalığını değil -daha büyük bir problem olarak- etrafında olan olaylara karşı farkındalığını da kaybeder. Aslında bu aşamada yaşanan en kötü sorun hastanın kendisine olanların fark etmelerinden kaynaklanan kişilik değişimleridir. Hastalar daha melankolik, depresif, asabi, endişeli ve kaygılı vb. olurlar. Bu aşamada hem hastalar hem de aileleri ciddi derecede sıkıntı çekerler. 2.EVRE Hastalığın semptomları daha kötü hale gelir ve zekanın birçok alanına yayılır (hafıza, zaman-mekan duygusu, yargılama, lisan, motor aktiviteler, vb.). Henüz en kötü aşamaya gelmemesine rağmen davranış bozuklukları sorun olmaya başlar. Hastanın bilinci -arada gidip gelse de- çevresi ve çevresindeki kişilerle iletişimlerini sürdürmesine izin verecek seviyededir. Davranış bozuklukları arttıkça duygusal semptomlar azalma gösterir. 3. EVRE Bu evredeki temel özellik hastaların çevrelerini ve hatta kendilerini tanıma yetilerini kaybetmeleridir. Bu aşamada hafızalarındaki bozulmaya ve anlama ve iletişim kurma kabiliyetlerini kaybetmelerinden kaynaklanan tamamen içe yönelim gösterdikleri bir durumda bulunurlar. Tamamen kendilerine ait dünyalarında yaşarlar ve sadece birincil derecede uyaranlara tepki verirler. 7

8 2.2. İKİNCİ SEANS. Kaygı I. Kaygı tanımı ve kaygı duyguları nasıl etkiler? Amaçlar Bakım verenlere, kaygıya olan tepkilerini fark edebilmelerini ve yönetebilmelerini öğretebilmek. Bakım verenlerin seans sonunda, seansın başında geldikleri durumlarına göre daha rahat olmalarını sağlamak Seans görevleri Görev 1: Alzheimer hastalığı konusunda edindikleri bilgileri gözden geçirme ve ortaya çıkan şüphelerin çözümlenmesi. Görev 2: Kaygıya karşı verilen tepkinin nasıl derecelendirileceğinin anlatılması (Form 2.1.) Bakım verenlerin demanslı bir hastaya bakmanın getireceği fiziksel ve zihinsel sonuçları anlayabilmeleri çok önemlidir. Stres ölçeğinin önemi ve stresin nasıl 0 dan 10 a kadar derecelendirileceği konusunda açıklama yapılacaktır. Açıklama yapıldığı zaman, katılımcılardan kaygılarını ölçmeleri ve yazmaları istenecektir. Daha sonra bu rakamlar derin nefes alma tekniklerine dayalı rahatlama alıştırmalarının ardından yapılacak ikinci ölçümlerle karşılaştırılacaktır. Görev 3: kaygı, çevre, biliş (kognisyon), fizyolojik ve motor tepki mekanizmalarını anlatın (Form 2.2.). bakım verenlerin anksiyete hastalığı na yakalanmaya dair geliştirebilecekleri kuruntunun giderilmesi ve kaygı kavramına doğru açıdan bakılması önemlidir. Her birimiz bir seviyede kaygı yaşamaktayız ve bu kontrol altında tutulabilir. Görev 4: Derin nefes alma tekniklerinin açıklanması (Form 2.3.). Solunum ve ya kas rahatlamasının kaygı durumuyla uyumsuz olduğuna vurgu yapılması gerekmektedir. Bu nedenle rahatlama tekniklerini öğrenmek çok önemlidir. Görev 5: Seans boyunca solunum alıştırmalarını yapın. Terapist süreci anlatır. Burada alıştırmanın amacının aslında rahatlamak değil solunum işlevlerinin öğrenilmesi ve bu araştırmalar öğrenildikçe ve yapıldıkça katılımcıların teknikler üzerinde uzmanlık kazanacakları ve evde veya günlük hayatlarında karşılarına çıkacak stresli durumlarda uygulayabilecekleri üzerine odaklanılmalıdır Evde Katılımcılar günde bir kez alıştırma yapmalı (Form 2.4.) ve alıştırma öncesinde ve sonrasında kaygı seviyelerini yazmalıdır. 8

9 FORM 2.1. (bakım verenler için) STRESİ TANIMLAMA Bakım verenler benzer duygular ve tepkiler yaşamaya eğilimlidirler. Bunlardan bazıları üzgünlük, zihin karışıklığı, öfke, acıma, umutsuzluk, suçluluk, duygu karmaşası, hayal kırıklığı, yorgunluk ve benzeri tepkilerdir. Bu duygular ve tepkiler normal olmasına rağmen stresi arttırıp, iyi olma halini azaltır. Stresle baş etmeyi öğrenmek bakım verenlerin hem kendilerine hem de sevdiklerine özen göstermeleri anlamına gelir. Bu program bakım verenlere zor anlarla nasıl baş edeceklerini öğrenmelerine ve böylece hayatları üzerinde daha fazla kontrol hissine sahip olmalarına yardımcı olacaktır. Stres Alıştırma 1: Stresini derecelendir a) Kendinizi bakım veren olarak düşündüğünüzde, stresinizi aşağıdaki ölçeğe göre nasıl derecelendirirsiniz? Stres yok Ortalama stres Yüksek stres b) Stres seviyenizi bir şekil üzerinde değerlendirmek kendinizi nasıl hissettirdi? Alıştırma 2: Bakım verme işinizde yakın geçmişte yaşadığınız stresli bir durumu düşünün ve kendinize aşağıdaki soruları sorun: a) Stresli olduğunuzda kendinizi nasıl hissediyorsunuz? b) Stresli olduğunuz nasıl anlıyorsunuz? c) Stresli olduğunuzda kullandığınız pozitif stratejiler nelerdir? d) Stresli olduğunuzda kullandığınız negatif stratejiler nelerdir? 9

10 FORM 2.2. ANKSİYETE MEKANİZMALARI Öncelikle olarak hatırlamanız gereken kaygının bir hastalık veya patolojik bir durum olmadığıdır: belirli durumlarda ve belirli zamanlarda kaygılı hissetmek normaldir. Kaygı bir uyum mekanizmasıdır, türümüzün örnekleri ve bireyler olarak hayatta kalmamızı sağlayan belirli durumlara verdiğimiz fiziksel ve fizyolojik tepkidir. Korku, stres, asap kaygı için kullanılan diğer isimlerdir ve her birimiz hayatlarımızın bir bölümünde bunların tamamını hissetmişizdir. Problem, bu kaygıyla nasıl başa çıkacağımız bilemediğimiz ve sağlık için zararlı şekilde kronikleşen (bağışıklık sistemini, tansiyonu vb. etkiler) ve başa çıkılmadığında kurtulması zor olan tatsız bir duygu yarattığında ortaya çıkar. Kaygı her insanın geçmiş yaşantısının sonucu olarak nasıl davrandığına bağlı olan faktörlerle karşılıklı ilişki içerisindedir. Belirli şeyler otomatik kaygı tepkilerini tetikler. Örneğin, arkamızdan gelen yüksek ses kalbimizin hızlı çarpmasına (beyine ve kaslara daha fazla kan gitmesi), gözbebeklerinin büyümesi (görüş alanını genişletmek için) vb. tepkilere neden olur. Daha genel bir anlatımla kim olursak olalım bizi harekete geçmeye hazır hale getirir. Bunun gibi bütün insanlarda otomatik olarak aynı kaygılı tepkilerin oluşmasına neden olan durumlardan farklı olarak, insanlar öğrenme geçmişlerine bağlı olarak değişiklikler gösterirler. Herkes aynı şeyden aynı şekilde korkmaz; bazı insanlar küçük bir köpekten korkanken, arkalarına dönüp kaçmalarını beklediğiniz durumlarda ise gözlerini bile kırpmadan oldukça soğukkanlı olduklarını görebilirsiniz. Kaygı ile baş etme yollarından bazıları öğrenilebilir ve böylece belirli durumları ve bu belirli durumlarda verdiğimiz tepkileri kontrol etmede bu yolları kullanabiliriz (kaçınma/kaçma ya da yüzleşme). Hepimiz kaygıya çok değişik şekillerde tepki veririz. Kaygı çalışmalarında en fazla kabul gören modellerden biri üçlü tepki sistemidir: bilişsel, fizyolojik ve motor. Bilişsel: Tam kaygı duyulan anda görüntü ve kelimeler halinde aklımızdan geçen şeyler. Fizyolojik: DSM IV e göre kaygıya verilen fizyolojik tepkiler aşağıdakileri içerebilir: 1. Çarpıntı, kalp atışlarını duyumsama ve ya kalp atış hızında artış 2. Terleme 3. Titreme ya da sarsılma 4. Nefes kesilmesi hissi ya da nefessiz kalma 5. Boğulma hissi 6. Göğüs sıkışması ya da huzursuzluk 10

11 7. Bulantı ya da karında rahatsızlık hissi 8. Baş dönmesi, sersemlik hissi veya bayılma hissi 9. Derealizasyon (gerçek dışılık duyguları) ya da depersonalizasyon (benliğinden ayrılmış olma hissi) 10. Parasteziler (uyuşma ve karıncalanma hissi) 11. Ürperme 12. Sıcak basmaları Motor: kaslarla ilgi olan ve gözlemlenebilen her şey. Örneğin: koşma, diş gıcırdatma, kasların gerginliği vb. Hepimiz kaygıyı değişik şekillerde yaşar ve tepki veririz. Bu teoriye göre, üç tepki sisteminin bir şekilde birbirleriyle bağlantılı olduğu ve bileşenlerinin birlikte hareket eder. Her bir durum kendine özgü de olsa, kaygı tipik olarak aşağıdaki adımları izler: 1. Durum: yaşanan bir değişiklik. Örnek: eve gelince pencerelerden birinin açık olduğunu görmek. 2. Bilişsel tepki: hırsız! diye düşünürüz. 3. Fizyolojik tepki: karnımız düğümlenmiş gibi hissederiz, titremeye başlarız ve kalbimiz daha hızlı çarpmaya başlar. 4. Motor tepki: evden dışarı koşarız, polisi ararız, yardım için çığlık atarız vb. Burada birbirinden bağımsız tepkilerin ilişkili olduğunu görebiliriz. Eğer hırsız! düşüncesinin yerine pencereyi kapatmayı her zaman unutuyorum! düşüncesi aklımıza gelseydi neler olurdu? Bu durumda muhtemelen biraz önce bahsettiğimiz tepki zinciri kırılmış olurdu. 11

12 FORM 2.3. (bakım verenler için) NEFES ALMA ALIŞTIRMASI Bu teknik yalnızca derin nefes alma alıştırmasını içermektedir. Öncelikle derin bir nefes alın ve 2 3 saniye tutun. Nefesi aldığınız zamanın iki katı kadar bir sürede, yavaşça dışarı verin, bir yandan kendinize şu komutları tekrar edin gevşe, her şeyi dışarı çıkar, her şey yolunda. Nefesini dışarı verdikçe omuzlarınızın ve kollarınızın gevşediğini ve rahatladığını göreceksiniz. Örnek: 4 saniye boyunca nefes alın 2 saniye nefesinizi tutun 4 saniyede nefesinizi verin Şimdi yeniden deneyelim. Derin bir nefes alın ve birkaç saniye nefesinizi tutun. Kendinize gevşe, her şeyi dışarı çıkar, her şey yolunda komutlarını tekrarlarken yavaşça nefesinizi verin. Nefesinizi verdikçe omuzlarınızın ve kollarınızın gevşediğini ve rahatladığını göreceksiniz. Şimdi alıştırmayı tekrarlayalım, ancak bu sefer nefesinizi alırken ve tutarken omuz ve el kaslarınızı sıkın. Nefesinizi verirken, tüm stresinizden kurtulun ve yukarıdaki komutları ya da kendi seçtiğiniz kelimeleri tekrarlayın. Alıştırma 1: Alıştırmadan sonra stresini derecelendir. a) Rahatlama alıştırmasını yaptıktan sonra, şu andaki stres seviyenizi nasıl derecelendirirsiniz? Stres yok Ortalama stres Yüksek stres 12

13 FORM 2.4. (bakım verenler için) Alıştırma: Stresinizi rahatlama alıştırmasından önce ve sonra derecelendirin. 1. Gün Rahatlama alıştırmasını yapmadan önce, şu anda stresinizi nasıl derecelendirirsiniz? Peki alıştırmayı yaptıktan sonra? Lütfen ölçümünüzü aşağıdaki ölçek üzerine not edin Stres yok Ortalama stres Yüksek stres 2. Gün Rahatlama alıştırmasını yapmadan önce, şu anda stresinizi nasıl derecelendirirsiniz? Peki alıştırmayı yaptıktan sonra? Lütfen ölçümünüzü aşağıdaki ölçek üzerine not edin Stres yok Ortalama stres Yüksek stres 3. Gün Rahatlama alıştırmasını yapmadan önce, şu anda stresinizi nasıl derecelendirirsiniz? Peki alıştırmayı yaptıktan sonra? Lütfen ölçümünüzü aşağıdaki ölçek üzerine not edin Stres yok Ortalama stres Yüksek stres 4. Gün Rahatlama alıştırmasını yapmadan önce, şu anda stresinizi nasıl derecelendirirsiniz? Peki alıştırmayı yaptıktan sonra? Lütfen ölçümünüzü aşağıdaki ölçek üzerine not edin Stres yok Ortalama stres Yüksek stres 5. Gün Rahatlama alıştırmasını yapmadan önce, şu anda stresinizi nasıl derecelendirirsiniz? Peki alıştırmayı yaptıktan sonra? Lütfen ölçümünüzü aşağıdaki ölçek üzerine not edin Stres yok Ortalama stres Yüksek stres 13

14 6. Gün Rahatlama alıştırmasını yapmadan önce, şu anda stresinizi nasıl derecelendirirsiniz? Peki alıştırmayı yaptıktan sonra? Lütfen ölçümünüzü aşağıdaki ölçek üzerine not edin Stres yok Ortalama stres Yüksek stres 7. Gün Rahatlama alıştırmasını yapmadan önce, şu anda stresinizi nasıl derecelendirirsiniz? Peki alıştırmayı yaptıktan sonra? Lütfen ölçümünüzü aşağıdaki ölçek üzerine not edin Stres yok Ortalama stres Yüksek stres 8. Gün Rahatlama alıştırmasını yapmadan önce, şu anda stresinizi nasıl derecelendirirsiniz? Peki alıştırmayı yaptıktan sonra? Lütfen ölçümünüzü aşağıdaki ölçek üzerine not edin Stres yok Ortalama stres Yüksek stres 9. Gün Rahatlama alıştırmasını yapmadan önce, şu anda stresinizi nasıl derecelendirirsiniz? Peki alıştırmayı yaptıktan sonra? Lütfen ölçümünüzü aşağıdaki ölçek üzerine not edin Stres yok Ortalama stres Yüksek stres 10. Gün. Rahatlama alıştırmasını yapmadan önce, şu anda stresinizi nasıl derecelendirirsiniz? Peki alıştırmayı yaptıktan sonra? Lütfen ölçümünüzü aşağıdaki ölçek üzerine not edin Stres yok Ortalama stres Yüksek stres 14

15 2.3. ÜÇÜNCÜ SEANS. Kaygı II. Kaygı ile Nasıl Başa çıkılır? Amaçlar Seans boyunca bakım verenlere rahatlama tekniklerinin alıştırmasını yaptırmak (Jacobson ın nefes ve rahatlama tekniği). Uzun vadede amaç ise bakım verenlerin bu teknikleri kendi başlarına günlük hayatta kullanabilmelerini sağlamaktır Seans görevleri Görev 1:Görevlerin gözden geçirilmesi ve hafta boyunca nefes alma alıştırmalarında ortaya çıkan sorunların çözümlenmesi. Görev 2: Bakım verenlerin kaygısının ölçülmesi. Bakım verenlerden kaygı düzeylerini tam o anda 1 10 puanlık bir ölçek üzerinde ölçmeleri istenecektir ( Form 2.3. ortaya çıkarıldığında). Görev 4 tamamlandıktan sonra kaygılarını tekrar ölçmeleri ve alıştırmanın öncesindeki ve sonrasındaki kaygılarını kıyaslamaları istenecektir. Görev 3: rahatlamanın sinir sistemlerini nasıl etkileyebileceğini açıklamak: hiddet, öfke, korku vb. (Form 3.1.). Terapist birbiriyle uyumsuz davranışların var olduğunu ve herhangi bir duyguyu ortaya çıkaran normal bir durumda, bunların ön plana çıkarabileceğini açıkça anlatmalıdır. Bunun bir örneği aynı anda hem stresli hem rahatlamış veya aynı anda hem mutlu hem üzgün olamamamızdır. Bu alıştırmanın amacı bakım verenlerin bu alıştırmayı kaygı, öfke, stres vb. duygularla uyumsuz duyguların ortaya çıkarılmasında kullanmalarını öğretmektir. Görev 4: Önceki seanslarda öğrenilenlerin pekiştirilmesi (Form 3.2., 3.3. ve 2.3.): Seans boyunca ayırt edici rahatlama ve tüm rahatlama alıştırmalarının anlatılması (Form 3.3.). Seans boyunca nefes alma alıştırması (Form 2.3.) ve tüm nefes alma alıştırmalarının anlatılması Evde Seansta çalışılan alıştırmaların bütün hafta boyunca tekrar çalışılması: Her gün 1 rahatlama ve nefes alıştırması. Terapist üzerlerinde rahatlama (Form 3.4.) ve nefes alma (Form 3.5.) oranlarının ölçülebileceği formları dağıtacaktır. Kaygı seviyesi alıştırmadan önce ve sonra ölçülmelidir. Terapist formun nasıl doldurulacağını anlatmalı ve seansta bir örnek vermelidir. Materyalin okunması (Form 3.3.). 15

16 FORM 3.1. (bakım verenler için) STRESİN SONUÇLARI Stresin değişik sonuçları vardır. Şimdi onlardan birkaçını inceleyelim: A. Stresin fiziksel sonuçları Bir insan gergin olduğu zaman vücudu kortizol adı verilen stres-ilişkili bir hormon salgılar. Bu hormon oldukça önemlidir çünkü vücut sistemini (kalp, akciğer, dolaşım, metabolizma, savunma sistemi ve deri) harekete geçirerek stresli durumla baş etmemize yardımcı olur. Sorun stres uzadığında örneğin uzun bir zaman dilimi boyunca devam ettiğinde ortaya çıkar. Bu durumda vücut üzerinde önemli bir etkisi olabilir ve birçok sağlık sorununa neden olabilir. Hasta bir insanın uzun süren bakımını gerçekleştirmek böyle bir gerginlik ve strese, bu nedenle de aşağıdaki sağlık sorunlarına neden olabilir: Hipertansiyon Kalp sorunları Grip ve soğuk algınlığına yakalanma olasılığının yükselmesi B. Stresin psikolojik sonuçları Stres sürekli olursa kronik hale gelebilir ve depresyon, iştah kaybı, kaygı, uykusuzluk, güçsüzlük, huzursuzluk, umutsuzluk vb. gibi sorunlara neden olabilir. Bu tepkiler bakım verenlerin hayat kalitesi üzerinde olumsuz etkilere neden olabilir ve böyle hayattan zevk alma kabiliyetlerini etkileyebilir. C. Bakım verenlerin yaşadıkları sosyal değişimler Bakım verme işlerinden dolayı bakıcıların arkadaşlıkları ve sosyal ilişkileri ciddi derecede hasar görebilir. Bunun yanı sıra, bakıcıların sosyal ağlarını korumaları için çaba göstermek bakım verenlerin kendi duygu ve düşünceleri hakkında konuşmalarına fırsat vererek kaygıyı düşürmeye yardımcı olabilir. Bakım verenlerin içinde bulundukları durumu kimsenin anlamadığını düşünmeleri oldukça yaygındır. Bakım verenler ihtiyaçlarının sadece dinlenmek olduğunu düşünseler dahi arkadaşları ve aileleriyle daha fazla iletişime geçerek sosyal ağlarını geliştirmeye çalışmalıdırlar. Bir Alzheimer hastasına bakmak bir insan için oldukça yorucu bir iştir. 16

17 FORM 3.2. (bakım verenler için) Rahatlamanın önemini anlamak: NEFES ALMA VE RAHATLAMA Daha önce gördüğümüz gibi, stres üreten durumlarla karşılan insanlar birçok değişik tepki verebilirler. Örneğin, vücut stresinde artış veya huzursuz davranışlar yaşayabilirler. Bu işaretler bize diğer insanların stres yaşadıklarını kendilerinden önce fark etmemizde yardımcı olurlar. Bu stresi azaltmak için, bakım verenlerin yalnızca kendileri gergin olamaya başladıklarını hissettiklerini uygulayabilecekleri çeşitli kısa rahatlama tekniklerini anlatacağız. Bu rahatlama teknikleri rahatlamak için tek yol değildir; bazı insanlar müzik dinleyerek bazılarıysa kitap okuyarak rahatlayabilir. Bu seansın amacı bakım verenlere rahatlamalarında yardımcı olacak basit kısa teknikleri göstermektir. Seansta öğrenilen tekniğin daha iyi anlaşılabilmesi ve stres seviyelerini düşürmesi için evde de tekrar çalışılması gerekir. Alıştırmaya başlamadan önce bakım verenlerin şimdiki stres seviyelerini ölçmeleri istenecektir. Terapist 1 puanın çok rahat 9 puanın ise aşırı stresli olduğunu gösterecektir Stres yok Orta derece stres Yüksek stres 17

18 FORM 3.3. (terapist için) AYIRT EDİCİ RAHATLAMA ALIŞTIRMASI Stresli veya sinirli olduğumuzda vücudumuzdaki kaslar gergin hale gelirler. Eğer bu kasları tanımlayabilirsek, bunları rahatlatabiliriz ve stresin tam zıddı bir duygu yaşayabiliriz çünkü kaslarımız gevşemiş olur. Eğer belirtildiği gibi rahatlayabilirsek ve teknikleri öğretildiği gibi yapabilirsek belirli bir süre sonra kaygı yaratan herhangi bir durumda rahatlayabileceğiz. Rahatlama tekniğini hayatınızın geri kalanı boyunca bir oto-kontrol tekniği olarak kullanabileceksiniz, kaygı duymanıza neden olacak bir durumdan önce, kaygılı olduğunuz durum boyunca ve kaygılı durumdan sonra kaygı hali devam ediyorsa. İki günde bir veya ihtiyaç duyuldukça yapılan rahatlama alıştırması, kaygınızı düşük seviyede tutmanıza, yeni şeylere ve belirli durumlara karşı duyduğunuz korkudan kurtulmanıza yardımcı olacaktır. Rahatlama pozisyonu Bir sandalyede mümkün olduğunca rahat oturun. Başınızı omuzlarınızın üzerinde düz bir şekilde tutun, öne veya arkaya eğmeyin. Sırtınız sandalyenin arkasına dokunmalıdır. Bacaklarınızı doğru pozisyonda tutun, çapraz yapmayın ve ayaklarınız yere tamamıyla dokunsun. Ellerinizi bacaklarınızın üzerine koyun. Şu anda rahatlama pozisyonundasınız ve alıştırmaya başlayabilirsiniz. Kas gruplarının kasılması ve rahatlaması Rahat bir biçimde oturduktan sonra kas gruplarını kasmaya ve gevşetmeye başlayın. Bir kası kastığınız zaman özellikle hangi bölgede kasılmayı hissettiğinize dikkat edin. Her bir kas grubunda mümkün olduğunca fazla kasılmayı elde edebilmek oldukça önemlidir. Şimdi kaslarınız gevşediğinde ne hissettiğiniz üzerine yoğunlaşın. Rahatlama dizisi şöyledir: (1) kaslarınızı mümkün olduğunca fazla kasın (2) bütün kaslardaki kasılmayı hissedin (3) gevşeyin ve (4) gevşemiş olmanın getirdiği hoş duygunun tadını çıkarın. 18

19 FORM 3.3. (terapist için) (devam) AYIRT EDİCİ RAHATLAMA ALIŞTIRMASI Aşağıda değişik kas gruplarını nasıl kasıp gevşeteceğiniz tanımlanmaktadır. Vücudunuzun her bir parçasındaki kasları aşağı yukarı 5 saniye boyunca kasmanız gerektiğini hatırlayın ve daha sonra gevşemiş olmanın getirdiği hoşnutluk duygusuna minimum 10 saniye yoğunlaşmalısınız. ALIN: Alnınıza kırıştırmak için kaşlarınızı yukarı kaldırın. Özellikle hangi bölgese gerginlik hissettiğinizi not edin (burnun bitim noktasında, her bir kaşta). Şimdi çok yavaş bir biçimde gevşeyin özellikle en fazla gerginlik hissettiğiniz bölgelere odaklanın. Şimdi bu kaslarda gerginlik olmamasının getirdiği rahatlamayı birkaç saniye boyunca hissedin. GÖZLER: Gözlerinizi sıkıca kapatın ve döndürün. Gerginliği gözlerin etrafında, her bir göz kapağında ve gözlerin alt ve üst sınırlarında iyice hissedin. BURUN: Burnunuzu kırıştırın. Burun kemiğinizin üstü ve delikleri gergin olmalı. GÜLÜMSEME: Yüz ifadenizi ve ağzınızı zoraki bir gülümseme ile gerin. Üst ve alt dudak, yanaklar katı ve gergin olmalıdır. Yanaklarınızı dereceli olarak gevşetin. DİL: Dilinizi damağınıza kuvvetli bir şekilde bastırın. Hangi alanlarda gerginliği hissettiğiniz üzerine yoğunlaşın ( ağzınızın içi, diliniz ya da çenenizin altındaki kaslar). ÇENE: Dişlerinizi sıkın (bu durumda gerginleşen kaslar yüzün her iki yanından aşağı inenler ve şakaklardakilerdir.). DUDAKLAR: Dudaklarınızı güçlü biçimde büzün. Üst ve alt dudaktaki ve etrafındaki gerginliğe dikkat edin. BOYUN: Boynunuzu sıkın ve gerginleştirin. Gerginliği hissedin ( Adem elması ndaki, boynunuzun diğer yanlarındaki ve arkasındaki). Bunu yapmanın diğer yolu çenenizle göğsünüze dokunana kadar boynunuz öne eğmek ve sonra arkaya doğru bükmektir ya da boynunuza sağa ve sola eğmektir. 19

20 FORM 3.3.(terapist için) (devam) AYIRT EDİCİ RAHATLAMA ALIŞTIRMASI KOLLAR: sağ elinizi mümkün olduğunca sıkı şekilde yumruk yapıp kolunuzu dışarı doğru gerin. Bütün kolunuzu elden omza kadar- mümkün olduğunca gerginleştirin. Pazılarınızdaki, önkolunuzdaki, bileğinizin çevresindeki ve parmaklarınızdaki gerginliği hissedin. Lütfen aynı şeyi sağ kolunuzla da yapın. BACAKLAR: Sağ bacağınızı yere yatay bir şekilde kaldırın, dizinizden itibaren ayak tabanınızı öne ve arkaya doğru kıvırın. Gerilimi hissedin (kalça, baldır, oyluk, diz ve ayak). Aynı alıştırmayı sol bacağınızda da tekrarlayın. SIRT: Sandalyede vücudunuzu öne doğru eğin. Vücudunuzu öne doğru kıvırırken kollarınızı kaldırın, dirseklerinizi sırtınıza doğru öne ve arkaya doğru hareket ettirin. Özellikle hangi bölgelerde gerilimi hissettiğinize dikkat edin (omuzlar ve sırtınızın orta kısmının biraz aşağısı). GÖĞÜS: Göğsünüzü kasın ve kaskatı yapın. Akciğerlerinize vurmak istermiş gibi göğsünüzü içeri doğru itin. Özellikle gerilimi hissettiğiniz alanları not edin (göğsünüzün orta kısmı ve göğsün üst ve al kısımları). KARIN: karın kaslarınızı mümkün olduğunca fazla kasın. En çok nerede gerginliği hissettiğinizi not edin (göbek deliği ve çevresi, 10 cm. çapında bir alan). BELİN AŞAĞISI: Kalçanız ve baldırınız da dâhil olmak üzere belinizin aşağısındaki tüm kasları kasın. Sandalyeden yükseliyormuş gibi hissetmelisiniz. Bacaklarınız da biraz gerginleşmelidir. En fazla gerginliği nerede hissettiğinizi not edin (kalça, baldırlar ve sandalyeye temas eden tüm kaslar). 20

21 FORM 3.3.(terapist için) (devam) AYIRT EDİCİ RAHATLAMA ALIŞTIRMASI Alıştırma seansı bütün alanlardaki kasların kasılması, en fazla gerginliğin hissedildiği alanların not edilmesi, kasların dereceli olarak rahatlatılması ve kaslar rahatladığında hissedilen duyguların belirlenmesini içerir. Bütün bunlar yapıldığında bütün vücudunuzu rahatlatın ve bu sefer kasları germek yerine vücudunuzun tüm kısımlarını gevşetmeye yoğunlaşın. Bu alıştırmadan sonra 10 veya daha fazla sayıda derin nefes alma alıştırmasıyla devam edin, bu alıştırma sırasına G-E-V-Ş-E kelimesini söyleyin. Başlarda bunu yapmak günde dakikanızı alacaktır. Zamanla artık kaslarınız kasmadan rahatlamaya ve gevşemeye başlayacaksınız. Her bir nefes alma alıştırmasını G-E-V-Ş-E kelimesiyle bitirin. Prosedüre hâkim olduktan sonra 2 hafta süresince stres seviyenizi kaydedin. Günlük tutulan bu kayıtların iki tane ana avantajı vardır: (1) deneyimlerimize göre bireyler yaptıklarını yazıya döktüklerinde alıştırma yapmaya daha gönüllü oluyorlar; (2) bu kayıtlar sizin programla birlikle ne kadar ilerlediğinizin önemli bir göstergesidir. Kasları kasmadan rahatlamayı öğrendiğiniz zaman diğer pozisyonlar da rahatlama alıştırmaları yapın: ayakta dururken, yürürken, yatarken vb. Son olarak, rahatlama ve nefes alma alıştırmalarını kullanarak kaygı yaratan bir durumun öncesinde, durum süresince ve sonrasında rahatlayabileceğinizi vurgulamamız gerekir. Eğer aşırı derecede kaygılıysanız, alıştırmaları yaparak kaygınızı tamamen yok edemeyebilirsiniz ama dayanabileceğiniz seviyelere indirebilirsiniz. 21

22 FORM 3.4. (bakım verenler için) Bakım verenlerin rahatlama alıştırmalarını kayıt etmeleri için Gün Zaman Rahatlama alıştırmasını yaptığınız durum Yapmadan önceki kaygı (1-9) Yaptıktan sonraki kaygı (1-9) Notlar, sorunlar, açıklamaları 22

23 FORM 3.4. (bakım verenler için) Bakım verenlerin rahatlama alıştırmalarını kayıt etmeleri için Gün Zaman Rahatlama alıştırmasını yaptığınız durum Yapmadan önceki kaygı (1-9) Yaptıktan sonraki kaygı (1-9) Notlar, sorunlar, açıklamaları 23

24 2.4. DÖRDÜNCÜ SEANS. Duygular I. Duyguların tanımı ve duygularımızı nasıl kontrol ederiz? Amaçlar Katılımcılara duygular, duyguların işlevlerini nasıl yerine getirdiği ve nasıl uyarlanacağı konusunda ulaşmak. Seans sonunda negatif duyguların azalmasını sağlamak Seans görevleri Görev 1: Önceki seansın görevlerinin ve ortaya çıkan sorunların gözden geçirilmesi. Görev 2: Terapist seansta katılımcılardan rahatlama ve nefes alma alıştırmalarını yapmalarını isteyecektir. Amaç, katılımcıların her nefes verdiğinde kaslarını gevşetmesini ve böyle nefes vermekle kas rahatlaması arasında bağlantı kurmalarını öğrenmeleridir (Form 4.1.). Görev 3: Duygular nelerdir? Terapist katılımcılara duygu denince ne anladıklarını sorar ve bakım süreci boyunca hissettikleri duyguları belirtmelerini ister: üzgünlük, suçluluk, öfke, hınç, endişe, korku, kendine acıma vb. grubun tamamını göreve katılması istenecek böylece böylece bir sonraki görevde terapist duyguların psikolojik açılarını açıklayabilecektir. Görev 4: Terapist katılımcılara duygulara psikolojik modelin anlattığı bakış açısıyla bakmayı önerir. Bu bakış açısına göre duygular bir dizi hareketin uygulanmasıyla kontrol edilebilen oğal faktörler olarak kabul edilirler (Form 4.2. ve 4.3.). Duyguların nasıl işlevlerini yerine getirdiğini öğrenirler. Değişik olası tepkilerin (bilişsel, fizyolojik ve motor) ve bu tepkilerin birbirleriyle olan ilişkisinin oynadığı rolün yanı sıra duygusal dizi de anlatılacaktır. Görev 5: Duyguları tanımlamayı ve ölçmeyi öğrenme Form 4.4.). Kendilerinin içinde bulundukları durumlar gibi durumlarda negatif duygularının ve hoş olmayan düşüncelerinin olmasının ve kötü hissetmelerinin normal olduğunu ancak her zaman bu negatif duyguları azaltmak için yapılabilecek bir şeyler olduğu anlatılmalıdır Evde Verilen materyalin okunması (Form 4.2. ve 4.3.). Rahatlama ve nefes alıştırmalarını yapmaya devam etmek, birbirleriyle birleştirerek yapmaya ve alıştırmaların öncesindeki ve sonrasındaki kaygı seviyelerini kaydetmeye çalışmak (Form 3.4.). Duygusal olayları kaydetmek (Form 4.5.). 24

25 FORM 4.1. (bakım verenler için) BİRLEŞTİRİLMİŞ RAHATLAMA VE NEFES ALIŞTIRMASI Bakım verenlere ayırt edici rahatlama ve her nefes verdiklerinde kaslarındaki rahatlamayla stresin nasıl giderileceği öğretilecektir. Her iki tekniğin pozitif özelliklerini birleştiren bir bakış açısı gösterilecektir. FORM 4.2. (bakım verenler için) DUYGULAR NASIL İŞLEVLERİNİ YERİNE GETİRİR /ÇALIŞIR? Duygular belirli durumlara tepki vermenin bir yoludur. Bu durumlar dış (çevremizden) ya iç (kendi içimizde) kaynaklı olabilir. Duygular davranışlarımızın değişik kısımlarını içeren tepki tutumlarımızdır. Daha önce bahsedilen üçlü tepki sistemine göre bilişsel, fizyolojik ya da motor alanlarda tepki verebiliriz. Hepimizin verdiği ortak belirli tepkiler de vardır ve bu tepkiler de çeşitli kelimelerle ifade edilirler: mutluluk, üzgünlük, öfke,gurur vb. bu duygulardan bazıları üçlü sistemde birbirine benzer tepkiler doğururken bazıları farklı tepkilere neden olabilir. Örneğin korku ve mutluluk birbirine benzer tepkiler doğurabilir çünkü kalpte çarpıntıya, gözbebeklerinin büyümesine ve değişik çeşitlerde coşkuya neden olabilirken (?) öte yandan bize düşündürdükleri ve bazı birkaç fiziksel algılar açısından birbirlerinden farklıdır. Öfke ve kızgınlık zihinsel seviyede benzer duygulardır ancak birinin fiziksel seviyesi diğerinden daha şiddetlidir vb. İçinde bulunduğumuz bağlama ve kendimize karşı doğru tepki vermek, duygularımızı bizim kontrol ettiğimizi onların bizi kontrol etmediği anlamına gelir. FORM 4.3. (bakım verenler için) İŞLEVSEL OLMAYAN DÜŞÜNCELER Stresliyken ne düşündüğümüze dikkat etmemiz iyi bir fikirdir. Genellikle duygular düşüncelerle ilişkilidir. Ne düşündüğümüz nasıl hissettiğimizi etkiler. Düşüncelerimiz genellikle hoş ve hoş olmayan duygularımızla ilişkilidir. Stresli insan düşünceleri üzerine yoğunlaşamaz. Bu düşünceler genellikle otomatik, gerçekçi olmayan düşüncelerdir ve hoş olmayan duyguları körükler. İyi olma halini geliştirmenin ilk adımı durup bu düşünceler üzerine yoğunlaşmaktır. Kendinizi stresli hissettiğiniz bir dahaki sefere, bir an için duygularınız ve düşünceleriniz üzerine yoğunlaşın. Örneğin Linda Alzheimer hastası olan kocasına bakım veriyordu. David temel ihtiyaçlarını kendisi karşılayabiliyordu ama Linda nın kendisine yapmasını söylediği şeyleri yapamıyordu. Bu durumda Linda nın düşünceleri şöyleydi: David beni dinleyebileceği halde dinlemeyi reddediyor. David bana karşı. Kendisinden istediğim şeyleri yapmayacak. David beni sevmiyor, bunları kasıtlı olarak yapıyor, benim onun için yaptıklarımı takdir etmiyor. 25

26 FORM 4.4. (bakım verenler için) Duygu durumu günlüğü: DUYGULARIN TANIMLANMASI VE ÖLÇÜLMESİ Alıştırma 1: Duygu kayıt formunda (form 4.5.), lütfen duygu durumunuzu her gün 9 puanlık ölçek üzerinde değerlendirin. Eğer kendinizi çok iyi hissediyorsanız yüksek bir seviyeyi işaretleyin (örneğin 9). Eğer kendinizi normal hissediyorsanız, ortalama bir seviye işaretleyin (örneğin 5). Eğer kendinizi kötü veya üzgün hissediyorsanız düşük bir seviye işaretleyin (örneğin 1) Çok üzgün Normal Çok mutlu Çok öfkeli Normal Çok mutlu Çok stresli Normal Çok rahat 26

27 FORM 4.5. (bakım verenler için) Bakım verenler tarafından doldurulacak duygu kayıt formu Gün / Zaman Durum Hoş olmayan bir duygudan önce yaşadığınız olayları anlatın Düşünceler Ne düşünüyorum? Kendime ne söylüyorum? Duygular Nasıl hissediyorsunuz? (üzgün, stresli, kaygılı, öfkeli vb.) Seviye (1-9) 27

28 2.5. BEŞİNCİ SEANS. Duygular II. Gerçekçi olmayan düşünceler ve bunların duygularla ilişkisi Amaçlar Duyguları ve bilişsel hataları / önyargıları tanımlamayı öğrenmek. Duyguların nasıl değiştirileceğini öğrenmek Seans görevleri Görev 1: Alıştırmaların doğru bir şekilde yapıldığını ve katılımcıların ne yaptıklarını bildiklerinden emin olmak ve ortaya çıkan sorunları çözmek için verilen ev ödevlerini gözden geçirin. Duygu kayıt formu (form 4.5.) Görev 4 te verilen gerçekçi olmayan düşüncelerin tanımlanması için hafta boyunca kullanılmalıdır. Görev 2: Dilin duygular üzerindeki etkileri (form 5.1.). Bu seans ortam, düşünceler ve duygular arasındaki ilişkiyi açıklamaya odaklanacaktır. Terapist, Beck in modeline göre, düşüncelerin nasıl gerçekçi olmayabileceğini; hoş olmayan, yersiz duygulara neden olabileceğini anlatacaktır. Görev 3: Bilişsel hatalar (form 5.2.). Form 5.2. yi okumaya hazırlık. Terapist çeşitli bilişsel hataları anlatır (seçici soyutlama, polarizasyon, genelleme, vb.), bu düşüncelerin neden gerçekçi olmadığını bakım verenlerin daha iyi kavraması için en fazla kullanılan düşüncelerden örnekler verir (form 5.4.). Görev 4: Bir sonraki aşamada, bakım verenler bir önceki hafta doldurdukları duygu kayıt formunda yaptıkları bilişsel hataları tanımlamaya çalışmalıdır (form 4.5.). Daha sonra bakım verenler bilişsel hatalara örnekler vereceklerdir ve bunların neden hata olduğunu ve neye karşılık geldiğini anlatacaklardır. Örneğin terapist bir düşünce söyleyecek bakım verenler de bu düşünceyi sınıflandıracaklardır. Aynı zamanda bu gerçekçi olmayan düşünce ya da fikir üzerinde çalışırken ne hissettiklerine de dikkat etmeleri önemlidir. Görev 5: Duygusal değişim. Seans boyunca terapist bakım verenler tarafından söylenen bazı gerçekçi olmayan düşüncelerin yanlışlığını kanıtlamaya çalışacaktır (bilişsel yeniden yapılandırma). Terapist bu düşüncelerin gerçekte neye karşılık geldiğini, kendimizi inandırdığımız kadar acı verici ve korkunç olup olmadığını sorgular ve son olarak bu düşünceleri yansıtabilecekleri değişik yollar ve konu üzerinde kafa yormalarını önerir. Terapist her katılımcının kendi düşüncelerinin yanlışlığını kanıtlamaya çalışmasına yönelik uğraşır, onları kendi ikna etmeye çalışmaz, bu beceriyi kullanmalarını teşvik eder. 28

29 Evde Hafta boyunca oluşan gerçekçi olmayan düşünceleri tanımlayın ve kaydedin (form 5.3.). Terapist katılımcıların alıştırmayı anladıklarından emin olmak için formu adım adım doldurmalarını sağlayacaktır. Seans dışındaki zamanlarda nefes ve rahatlama alıştırmalarına devam edin. Terapist bu zamana kadar yaptıkları gibi doldurmaları için katılımcılara rahatlama alıştırmaları formundan dağıtacaktır (form 3.4.). Rahatlama tekniklerini doğal, stresli olmayan durumlarda da kullanın (alış verişe gittiğinizde, kuyrukta beklerken vb.) FORM 5.1. (bakım verenler için) DÜŞÜNCE, DİL VE DUYGU ARASINDAKİ İLİŞKİ Düşünceler ve duygular arasında doğal bir ilişki vardır. Bizim bir duyguyu veya diğerini hissetmemize çevremizde olan olayların neden olduğu söylense de bu tam olarak doğru değildir. İki insan aynı olayı değişik şekillerde yorumlayabilirler. Örneğin: eğer bir araba size çok yakın bir şekilde yanınızdan geçerse ya da olası bir erkek/kız arkadaş sizden uzak durursa vereceğiniz tepkiler başka bir insandan çok farklı olabilir. Bazı insanlar sinirlenir: ne kadar yakın geçti, aptal adam! ya da ikinci durumda üzgün hissedebilirsiniz beni reddetti, bu çok kötü bir daha onun gibi biriyle tanışamam!. Bunun yanı sıra diğer insanlar başka türlü hissedebilirler direksiyondaki deli gibi kullanıyor, en iyisi hiç bulaşmamak ya da ikinci durumu eğlendirici bulabilirler bu insan beni reddetmiş olabilir ama daha çok kişi var dışarıda. Burada sorulacak soru bizin kendimizi iyi ya da kötü hissetmemize nende olan durumun kendisi mi?. Her zaman değil. Genellikle tepkilerimizi vermemize neden olan şey nasıl düşündüğümüzdür. Gerçekliğe daha yakın mantıklı ve gerçekçi düşünceler daha dengeli bir şekilde duygular ve hisler yaşamamıza ve böylece daha tatmin edici bir hayat sürmemize neden olurlar. Günlük hayatımızda yaşadığımız durumlarda gerçekliği sınıflandırırken ve tanımlarken kullandığımız dil hisler, duygular ve algılarla ilişkilidir. Bardağın yarısının dolu olduğunu, yarısının boş olduğunu görmek veya boş olan yarımın asla doldurulamayacağını düşünmek her birinde bardak aynı derece de dolu da olsa birbirinden çok farklı 3 düşüncedir. 29

30 FORM 5.1 (devam) GERÇEKÇİ DÜŞÜNCELER VE GERÇEKÇİ OLMAYAN DÜŞÜNCELER Gerçekçi bir düşünce tutumu geliştirmek genel olarak üzerinde pek durmadığımız ancak önemli bir şeydir. Gerçekçi düşünce: Kanıtlanabilen şeylere dayanır ve abartma içermez. Gerçekliğe uygundur. Mutlakıyetçi değildir. Tahminlere dayanmaz. Zihin okumaz. FORM 5.2. (bakım verenler için) BİLİŞSEL HATALAR 1- SEÇİCİ SOYUTLAMA ( buna dayanamıyorum, bu korkunç ) A. Diğer durumlarda ne oldu? Gerçekten o kadar kötü müydü? B. Eğer tekrar olursa bir şey yapılabilir mi? 2. KUTUPLAŞTIRMA ( iyi-kötü, siyah-beyaz, her zaman asla, her şey hiçbir şey ) A. Bu iki uç arasında orta puanlar var olabilir mi? B. Bu durumda hangi boyutta ve ya hangi yüzdede olabilir? C. Bunu ölçmek için hangi kriteri ya da kuralları kullanıyorsunuz? 3. AŞIRI GENELLEŞTİRME (Her şey, hiçbir şey, her zaman, asla ) A. Bu olay gerçekte kaç kere oldu? B. Düşüncelerinizi hangi kanıta dayandırıyorsunuz? C. Bu durumun her zaman aynı olacağına dair hangi kanıtlanırınız var? 4. KEYFİ ÇIKARSAMA YA DA DÜŞÜNCELERİN YORUMLANMASI (Bence ) A. Düşüncelerinizi hangi kanıta dayandırıyorsunuz? B. Bunun doğru olup olmadığını kanıtlayabilir miyiz? 5. FELAKET GÖRME (Ya. olsaydı?) A. Başka zamanları düşünüyorsunuz ve gerçekte ne oldu? B. Gerçekte olma şansı ne kadardı? 30

31 6. KİŞİSELLEŞTİRME ( benden bahsediyorlar, kendiniz başkalarıyla kıyaslamak ) A. Kendinizi kaybedeceğiniz alanlarda başkalarıyla kıyaslamanın sonuçları nelerdir? Bunun size herhangi bir faydası var mı? B. Bu düşüncelerinizi hangi kanıta dayandırıyorsunuz? C. Hangi kriterleri kullanıyorsunuz? Bu kriterler makul mü? D. Bunun doğru olup olmadığını kanıtlayabilir miyiz? 7. KONTROL HATALARI ( bu konuda hiçbir şey yapamam, bundan tamamen ben sorumluyum) A. Düşüncelerinizi hangi kanıtlara dayandırıyorsunuz? B. Bunları diğer faktörler etkilemiş olabilir mi? 8. ADALET HATALARI ( bu adil değil ) A. Düşüncelerinizi hangi kanıtlara dayandırıyorsunuz? B. Sizin düşüncenizden başka bir bakış açısı var mı? C. Gerçekten istediğiniz şey olanların diğer türlü olması mı? FORM 5.2. (bakım verenler için) (devam) BİLİŞSEL HATALAR 9. DEĞİŞİM HATALARI (eğer bu insan ya da bu durum değişseydi, o zaman ben ) A. Bu durumu hangi kanıtlara dayandırıyorsunuz? B. Eğer hiçbir değişiklik olmasaydı dahi bir şeyler yapılabilir miydi? 10. DUYGUSAL MANTIK YÜRÜTME ( eğer kendimi kötü hissediyorsam, nevrotik birisiyim demektir. ) A. Ne düşündünüz de böyle hissediyorsunuz? Hatalı bir yorumlamanın sonucu olarak böyle hissediyor olabilir misiniz? B. Böyle hissetmek X olduğunuzu nasıl kanıtlar? 11. ETİKETLEME (ben X im, o bir X ) A. Bu nitelik sizin veya o insanın ne olduğunu tamamen kanıtlar mı? B. Bu etiketi bir davranışı değerlendirmek için kullanıyor musunuz? Bir davranış bir insanı tamamen tanımlamak için yeterli olur mu? C. Bu insanın bu etiketle değerlendirilemeyecek başka davranışları ya da bakış açıları olabilir mi? 12. SUÇLULUK ( bu benim suçum, bu onun suçu ) A. Bu konuda kanıtınız nedir? B. Bu oluşuma diğer faktörlerin katkısı var mıdır? C. Kendinizin suçlu olduğunu düşünmek veya suçlu hissetmek durumu ne kadar değiştirir? 31

32 14. MELİ, -MALI TİPİ DÜŞÜNCE (ben şöyle yapmalıyım, o şöyle yapmalı) A. Durumun kesinlikle böyle olması gerektiğine dair kanıtınız nedir? B. Durumun olması gerektiği olmaması gerçekten büyük bir sorun mu? Bunu kanıtlayabilir miyiz? C. Acaba arzularınızla temennilerinizi karıştırıyor olabilir misiniz? Bu arzularınız size nasıl zarar veriyor? 15. KUTSAL KARŞILIK HATALARI ( bugün acı çekiyor olabilirim ama yarın tüm acılarım son bulacak ve hak ettiğim ödülü alacağım) A. Bu durumun şu anda çözülemeyeceğine dair kanıtlarınız nelerdir? Şu anda ne yapılabilir? B. Böyle düşünmek gerçekten size yardımcı oluyor mu yoksa sadece bir teselli düşüncesi mi? 32

33 FORM 5.3. (bakım verenler için) Bakım verenler tarafından doldurulacak bilişsel hatalar kayıt formu Gün / Zaman Durum Hoş olmayan bir duygudan önce yaşadığınız olayları anlatın Düşünceler Ne düşünüyorum? Kendime ne söylüyorum? Duygular Nasıl hissediyorsunuz? (üzgün, stresli, kaygılı, öfkeli vb.) Gerçekçi olmayan düşünceler Ne tür bilişsel hatalar yapıyor olabilirsiniz? Seviye (1-9) 33

34 2.6. ALTINCI SEANS. Sorunlu davranışı nasıl başa çıkarız? Amaçlar Bakım verenlere sorunlu davranışlarla başa çıkmak için beceriler kazandırmak Seans görevleri Görev 1: Önceki görevlerin gözden geçirilmesi. Görev 2: bakım verdiğiniz kişilerin davranışları bazen ciddi derecede sinir bozucu olabilir ama bunlar genellikle değiştirilebilirler. Terapist bu davranışın neden oluştuğunu ve bakım verilen kişinin bunu yapmaya neden devam ettiğini açıklayacaktır (Form 6.1.). terapist bu tarz davranışların daha iyi anlaşılabilmesi için birkaç örnek verir. Bakım verenlerin kendi hastalarında buna benzer davranışları tanımlamaya çalışmalarını ister. Görev 3: bu davranışlar bakım verenle tarafından tanımlandıktan sonra, bakım verenlerin bu davranışları nedensel analiz neden-sonuç yöntemine göre tanımlamaları istenir (Form 6.2.). Öncelikle, sorunlu bir davranış ve bakım verenin bu davranışa karşı tepkisine örnek verin (Form 6.3). Terapist örneği açıklamalı ve bakım verenleri u soruna değişik çözümler bulmaları yönünde teşvik etmelidir. Daha sonra bakım verenlerden 1. alıştırmayı yapmaları istenecektir, bu alıştırmada örnekte öğrendikleri teoriyi uygulamaları gerekmektedir (Form 6.3.). Görev 4: Sorunlu davranışı ele alma. Tekniğin prensiplerinin ve bu tekniğin daha uygun bir bakış açısı kullanılarak nasıl değiştirileceğinin bir açıklaması yapılacaktır. Bu formda (Form 6.4.), verdiğimiz örneğe de dayanarak, bakım verenlerin Alzheimer hastasının devam eden sorunlu davranışıyla mücadele ederken yaratıcı düşünmeleri gerektiğini öne sürüyoruz. Bakım verenlerin bu sorunu çözmeye yönelik bütün fikirlerini öne sürmeleri desteklenecektir. Terapist bakım verenleri, akıllarından geçen yaratıcı cevapları, uygun olmadıklarını düşünseler bile öne sürmelerinde teşvik edecektir. Görev 5: Bu form (Form 6.4.) tekrarlanmasını istemediğimiz bir davranışı ve tekrarlanmasını istediğimiz bir davranışı ödüllendirdiğimizde neler olacağını gösterecektir. Bu nedenle, davranışın nasıl ödüllendirileceği (teşvik) ve söndürüleceği (teşvikin geri çekilmesi) mekanizmalarını anlatırken oldukça sade bir dil kullanacağız Evde Rahatlama alıştırmalarını yapmaya devam etmek. Bakım verenlere hastalarının sorunlu davranışlarını ve kendilerinin bu davranışlara karşı geliştirdikleri stratejileri kaydetmeleri için form dağıtın (Form 6.3.). FORM 6.1. (bakım verenler için) SORUNLU DAVRANIŞ Sorunlu davranışın neden olur? Sorunlu davranış teriminden anladığımız bir hastaya bakım verirken oluşabilen ve herhangi bir sebepten dolayı hem bakım veren hem hasta hem de bakım sürecinde yer alan üçüncü kişiler için sorunlara, risklere ve tehlikeli durumlara neden olan tüm davranış değişiklikleridir. Bu kategoride asosyal davranışlar da bulunmaktadır. Sorunlu davranış örnekleri: 34

35 Günlük yapılan aktiviteler (banyo yapma, giyinme, yatma vb.) sırasında bakım verene karşı engelleyici ve saldırgan (itme, hakaret etme, direnç gösterme vb.) tepkiler. Üzgün ya da donul görünmek. İdrar tutmada güçlükler. Aynı soruları ve ya yorumları defalarca tekrarlamak. Kaybolmuş ve amaçsız şekilde sürekli dolaşmak (gezinmek). Önemsiz görünen konulara aşırı tepki verme (sinirlilik, huzursuzluk vb.). Ciddi uyku problemleri. Günlük durumlarda diğer insanlara karşı saldırgan davranışlar sergilemek. SORUNLU DAVRANIŞIN GENEL NEDENLERİ Hastalık veya ağrı Algısal sorunlar (zayıf görme işitme kabiliyeti) İlaç kullanımı (yan etkiler) Psikopatolojik problemler (anksiyete, depresyon) Kızgınlık ve ya hayal kırıklığı algısı Ortam (eksik ve ya aşırı uyarım) Sosyal etkenler: insanların sanki çocuk, sağır ya da engellilermiş gibi konuşmaları. Uygun dillendirememekten kaynaklanan ihtiyaçları ve duyguları ifade etmekte zorluk Kapasite eksikliği. FORM 6.2. (bakım verenler için) OKUMA. DAVRANIŞTAN ÖNCE VE SONRA NE OLUR? Bir davranışın nedenini tanımlamada atılacak ilk adım davranışın öncesinde ve sonrasında neler olduğuna odaklanmaktır. Her zaman öncesinde ve sonrasında olan bir şeyler vardır. Davranıştan önce olan şey davranışa neden olandır ve davranıştan sonra olan şey de davranışa verilen tepkidir (bu bakım verenin hissettikleri veya bakım verenin hastanın yaptıkları olabilir). A. DAVRANIŞI TANIMLAYIN Hasta ne yaptı? Nerede oldu? Ne kadar sürdü? Ne kadar yoğundu? 35

36 Bu davranış kimin için sorun? B. ÖNCESİNİ TANIMLAYIN Ne oluyordu? Orada kim vardı? Hastaya ne olmuş olabilir? Hasta ne yapıyordu? Yakın zamanda değişen bir şey var mıydı? C. SONRASINI TANIMLAYIN Hasta nasıl tepki verdi? Daha sonra ne yaptı? Diğerleri nasıl tepki verdiler? Hasta durumdan ne çıkardı? FORM 6.3. (bakım verenler için) Örnek: Pazartesi sabahı saat 10 da Carmen sevdiği sandalyesinde oturuyordu, kızı Juana geldi ve şöyle dedi: Doktora gitme vakti geldi. Carmen Ben doktora gitmeyeceğim dedi. Juana Carmen den ayağa kalkmasını rica ettiğinde ise Carmen bağırmaya başladı. Juana doktor randevusunu iptal etti ve Carmen i sandalyesinde oturmaya bıraktı. Carmen bağırmayı durdurdu. 36

37 Juana aşağıdaki günlüğü doldurdu: Gün / zaman Saat Orada olan kişi NEDEN: SORUNLU DAVRANIŞ ETKİ: Başlamasına neden olan şey Cevap Pazartesi Juana (kızı) Annem sandalyesinde sessizce oturuyordu Ona doktora gitme vaktinin geldiğini söyledim. Annem bağırmaya başladı. Onu olduğu yerde bıraktım ve doktor randevusunu iptal ettim. FORM 6.3. (bakım verenler için) (devam) ALIŞTIRMA 1 Yukarıdaki örneğe bakarak sizin karşılaştığınız sorunlu davranışlardan bazıları üzerine yoğunlaşın ve aşağıdaki günlüğü doldurun. Gün / zaman Saat Orada olan kişi NEDEN: SORUNLU DAVRANIŞ ETKİ: Başlamasına neden olan şey Cevap Pazartesi Juana (kızı) Annem sandalyesinde sessizce oturuyordu Ona doktora gitme vaktinin geldiğini söyledim. Annem bağırmaya başladı. Onu olduğu yerde bıraktım ve doktor randevusunu iptal ettim. Tabloyu doldurmak için bakım verenlerin formunu (Form 6.2.) kullanabilirsiniz. 37

38 ISTITUTO OSPEDALIERO DI SOSPIRO 1 RING TransferRING Supports for Caregivers LLP-LDV-TOI-09-IT