ÖNSÖZ. NİSAN 2006 Ümit ERDOĞAN

Transkript

1 ÖNSÖZ Türkiye Cumhuriyeti Devleti nin yakın tarihindeki en önemli dönüm noktalarını, Askeri Müdahaleler oluşturmaktadır. Türk Silahlı Kuvvetleri, siyaset kurumuna; demokrasinin tıkandığı gerekçesiyle toplam üç defa müdahalede bulunmuştur. Türk Silahlı Kuvvetleri tarafından gerçekleştirilen bu müdahaleler; 27 Mayıs 1960, 12 Mart 1971 ve 12 Eylül 1980 Askeri Müdahaleleridir. Tez çalışmamızda; Türk Siyaseti nin önemli, dönüm noktalarından birisini oluşturan ve üç askeri darbeden ilki olma özelliğindeki 27 Mayıs 1960 Askeri Darbesi, öncesindeki Demokrat Parti Dönemi ile ilişkilendirilerek irdelenmiştir. Tezin hazırlanmasında döneme ilişkin kaynaklardan faydalanılmıştır. Bu kaynaklarda olaylara ilişkin yapılan farklı yorumlar, objektif olarak teze yansıtılmaya çalışılmıştır. Tezi hazırlarken büyük yardımlarını gördüğüm değerli hocam: Yar. Doç. Dr. Mehmet KAYA ya teşekkürü borç bilirim. NİSAN 2006 Ümit ERDOĞAN

2 İÇİNDEKİLER Giriş ÇOK PARTİLİ SİYASAL REJİME GEÇİŞ DENEMELERİ:... 1 A.TERAKKİPERVER HALK FIRKA:...3 B. SERBEST FIRKA:...3 BİRİNCİ BÖLÜM DP NİN KURULMASI VE ÇOK PARTİLİ SİYASAL REJİMİN BAŞLANGICI:..5 A. ÇOK PARTİLİ REJİME GEÇİŞTE İÇ VE DIŞ ETKENLER:.5 1.) İç Etkenler: ) Dış etkenler:..5 a.) İkinci Dünya Savaşı:...6 B. ÇOK PARTİLİ SİYASAL REJİME GEÇİŞ:...7 C. DP NİN KURULMA SÜRECİ:..9 1.) Parti İçi Muhalefet:...9 a.) 4 lü Takrir: D. DP NİN KURULMASI VE PROGRAMI: ) 1946 Seçimleri:...13 İKİNCİ BÖLÜM DP NİN İKTİDAR DÖNEMLERİ:. 15 A DÖNEMİ: ) DP nin 1950 Seçimlerindeki Başarısının Nedenleri:.15 2.) Türkçe Ezan: ) Kore Savaşı: ) DP nin İlk Döneminde Basın ve Muhalefet ile İlişkileri:...20 B Dönemi: ) 6-7 Eylül Olayları:.26 C DÖNEMİ: 28 1.) 9 Subay Olayı: ) Irak Devrimi: ) İlk Hedefler Beyannamesi:..31 II

3 4.) Menderes in Uçak Kazası:..32 D. İHTİLAL SÜRECİ: ) Uşak Olayları: ) Kayseri Olayları: ) Meclis Tahkikat Komisyonu nun Kurulması: ) Üniversite Olayları: ) 555 K Olayı ) Harbiyelilerin Ayaklanması:...39 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 27 MAYIS 1960 İHTİLALİ:. 41 A. HÜKÜMET DARBESİ: ) Milli Birlik Komitesinin Kurulması ve İcraatları:...43 B. 27 MAYIS 1960 İHTİLALİNİN NEDENLERİ: ) DP nin Muhalefet İle ilişkileri: ) DP nin Seçmen ve Bürokrasi ile ilişkileri: ) DP nin Üniversitelerle İlişkileri: ) DP nin Basın İle İlişkileri: ) DP nin Ordu İle ilişkileri: ) İhtilalin Ekonomik Nedenleri: ) İhtilalin Sınıfsal Nedenleri:...56 C DARBESİ NİN ÖZELLİKLERİ: D. DARBENİN GETİRDİKLERİ:...58 SONUÇ:...62 KAYNAKLAR: ÖZGEÇMİŞ:...65 III

4 Semboller ve Kısaltmalar Adı geçen eser a.g.e. Basım tarihi yok t.y. Basım yeri yok y.y. Çeviren Çev. Çok yazarlı eserlerde ilk yazardan sonrakiler vd. Sayfa/sayfalar s./ss. ve benzeri / ve benzerleri vb. Türkiye Cumhuriyeti TC Amerika Birleşik Devletleri ABD Kuzey Atlantik Paktı Nato Demokrat Parti DP Cumhuriyet Halk Partisi CHP Cumhuriyet Halk Fırkası CHF Adalet Partisi AP Milli Eğitim Bakanlığı MEB İstanbul İst. Türk Tarih Kurumu TTK Türk Silahlı Kuvvetleri TSK Bakan B. Doktor Dr. Profesör Doktor Prof. Dr. Doçent Doktor Doç. Dr. IV

5 GİRİŞ Mustafa Kemal ve silah arkadaşları önderliğindeki Türk Milleti; Birinci Dünya Savaşı ndaki hezimetin ardından, dağılan ve işgale uğrayan Osmanlı Devleti ni kurtarmak ve kaybedilen bağımsızlığı yeniden kazanmak amacı ile milli mücadele dönemini başlatmıştır. Batının emperyalist güçlerine karşı, milli mücadele dönemini başlatan Türk Milleti, büyük mücadelesi ve özverisi neticesinde, Avrupa nın emperyalist ve sömürgeci ülkelerini vatan topraklarından çıkarmayı başarmıştır. Milli mücadele döneminde toplumu oluşturan her kesimin ortak hedefi aynıydı; vatanı işgalden kurtarmak ve hak edilen bağımsızlığa kavuşmak. Bu amaç uğrunda, yaşam tarzı ve hayat görüşleri farklı olan, toplumun her kesiminden insan, ortak hedefler için işbirliği yapmıştır. Farklı düşünce yapısına sahip olan bu insanlar ilk meclisin çatısı altında da birleşmişlerdir. 1 Milli mücadele dönemindeki savaşların kazanılması neticesinde; Osmanlı İmparatorluğu nun kalıntılarından, hakim unsurunu Türk Milleti nin oluşturduğu yepyeni bir ulus devlet teşekkül ettirilmiştir.türk Milleti nin emperyalist güçlere karşı verdiği bu topyekün bağımsızlık mücadelesi, sömürgeci güçlerin işgali altında bulunan devletlere bağımsızlıklarını kazanma yolunda iyi bir örnek olmuştur. Milli mücadelenin cephe safhası büyük zaferlerle kazanıldıktan sonra, Türkiye Cumhuriyeti Devleti nde artık yepyeni bir dönem başlamıştır. Bu dönem Atatürk ün zihnindeki devrimlerin ve yeniliklerin uygulamaya sokulacağı bir dönem olmuştur. Türkiye Cumhuriyeti Devleti nde, Atatürk önderliğinde her alanda çağının modern yapısına uygun yenilikler uygulanmaya konmuştur. Atatürk devrimleri dediğimiz bu yenileşme hareketlerinin başarıya ulaşması hiç de kolay değildi. Türkiye Cumhuriyeti Devleti ni oluşturan kökler ve miras, Osmanlı Devleti ne dayanıyordu. Osmanlı Devleti nin dinsel ağırlıklı, monarşik yönetim şeklinden, Atatürk ün zihnindeki, çağının gelişmiş ülkelerinde uygulanan, liberal ağırlıklı,demokratik siyasal sistemin Türkiye de uygulanması zordu. Çünkü, altı asrı aşkın süre hakimiyet 1 Mustafa Erdoğan. (1991). Türkiye de Demokrasiye Geçiş Deneyimi. Liberal Düşünce Topluluğu, 3: , ( ).

6 göstermiş bir devletin mirasını yok saymak imkansızdı. Milli mücadeleyi yöneten, Atatürk ve silah arkadaşları da, Osmanlı Devleti nin bünyesinde çıkmışlardı. 2 Atatürk gerçekleştireceği devrimleri; gerek meşru zemine oturtmak, gerekse de rahat bir çalışma ortamı sağlamak için, 11 Eylül 1923 tarihinde, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerini, Halk Fırkası adı altında birleştirmiştir. Atatürk kurduğu bu yeni siyasi partiyi, 23 Nisan 1920 tarihinde açılan, Türkiye Cumhuriyeti Devleti nin ilk meclisi olan, kurucu meclis çatısı altında faaliyete geçirmiştir. Halk Fırkası, Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluş aşamasında yönetim alanında büyük yararlılıklar göstermiştir. Bu partinin sonradan altı oka dönüşecek dokuz umdesi, Türkiye nin ilk siyasi programı olacaktır. Ölümüne kadar Atatürk ün genel başkanlığını yaptığı HF, daha sonra Cumhuriyet Halk Partisi adını almıştır ve 1946 seçimlerine kadar Türk siyasi hayatının TBMM deki tek partisi, 1950 seçimlerine kadar da iktidardaki partisi olmuştur a kadar Türkiye Cumhuriyeti ni yönetecek siyasi kadrolar CHP bünyesinden çıkmıştır. 3 Türkiye Cumhuriyeti nin siyasal rejimi, 29 Ekim 1923 tarihinde cumhuriyetin ilanıyla belirlendi. Bundan sonra Türkiye, halkın kendi kendisini yöneteceği, kendisini yönetenleri kendisinin seçeceği Cumhuriyet rejimi ile yönetilecekti. Bu sisteme göre, halkın oyları ile seçilen milletvekilleri, parlamenter sistemin unsuru olacaklardı. Devrimci kadroların uygulamaya soktuğu parlamenter sistemin en büyük eksikliği; çok partili sistemden yoksunluktu. CHP dışındaki bir siyasi partinin kurulması ve meclis bünyesinde faaliyet göstermesi, parlamenter sistemin sağlıklı yürütülmesi açısından gerekliydi. Siyasal hayata demokrasiyi yerleştirmek için, çok partili hayata geçmek bir zorunluluk haline gelmişti. Milli mücadeleyi kazanmak ortak fikrinin bir araya getirdiği toplum kesimleri, milli mücadelenin kazanılmasından sonra fikir ayrılıklarına düştüler ve bir süre sonra, bir arada bulunamaz hale geldiler. Kemalist kadronun cumhuriyeti ilanı, hilafeti, Şeriyye ve Efkaf Vekaleti ni kaldırması ve Tevhid-i Tedrisat Kanunu nu kabul etmesi gibi reformist uygulamaları, muhafazakar çevrelerde tepkiye yol açtı. Bu anlamda Atatürk ün, yakın silah arkadaşları ile siyasi yaşamdaki yolları ayrılmaya başladı. Meclis çatısı altındaki farklı 2 Mustafa Erdoğan. (1991). Türkiye de Demokrasiye Geçiş Deneyimi. Liberal Düşünce Topluluğu, 3: , ( ). 3 Mustafa Erdoğan. (1991). Türkiye de Demokrasiye Geçiş Deneyimi. Liberal Düşünce Topluluğu, 3: , ( ). 2

7 düşünceye sahip vekiller, yeni siyasal düşünce gruplarının oluşmasına yol açtı, bu da yeni siyasal teşekküllerin alt yapısını meydana getirdi. 4 A.TERAKKİPERVER CUMHURİYET FIRKA Atatürk döneminde, çok partili siyasal rejime geçmek için atılan ilk adım, Terakki Perver Cumhuriyet Fırkası deneyimidir. Atatürk ün de teşvikleri ile; Kazım Karabekir, Ali Fuat Cebesoy, Refet Bele, Rauf Orbay ve Adnan Adıvar, Halk Fırkası ndan ayrılarak, 17 Kasım 1924 tarihinde Terakkiperver Halk Fırkası nı kurmuşlardır. Oldukça samimi duygular içerisinde kurulan bu partinin programına, liberal demokrat çizgiler hakimdir. Bu parti, geniş bir halk kitlesi tarafından, kemalist kadronun otoriter ve baskıcı yönetimine karşı alternatif olarak görülmüştür. Fakat bu parti uzun ömürlü olamamıştır. 1 Şubat 1925 tarihinde eski rejimin yeniden getirilmesi isteği ile patlak veren Şeyh Sait İsyanı nı çıkaranların, Terakkiperver Halk Fırkası ile bağlantılı oldukları şüphesi, partinin 5 Haziran 1925 tarihinde kapatılmasına neden olmuştur. Partinin önde gelen isimleri de İstiklal Mahkemesi nde yargılanmıştır. Ancak yargılama sonrasında bu isimler berat etmiştir. Şeyh Sait İsyanı ve Atatürk e, İzmir de girişilen suikast neticesinde, 4 Mart 1925 tarihinde Takrir-i Sükun Kanunu çıkarılmıştır. Böylece, yeni rejimin devamlılığı garanti altına alınmıştır. 5 A. SERBEST FIRKA Atatürk ün sağlığındaki çok partili hayata geçiş denemelerinin ikincisi ve sonuncusu, Serbest Fırka deneyimidir. Bu fırka da çok partili hayata geçiş isteği, ve Kemalist rejime karşı olan muhalif kesimin, gücünün ölçülmesi düşüncesiyle, Atatürk tarafından yakın arkadaşı Fethi Okyar a 1930 yılında kurdurulmuştur. Serbest Fırka nın programına; siyasal alanda çoğulcu demokrasi, ekonomik alanda da liberal sistemin esasları hakim olmuştur. Serbest Fırka Türkiye de geniş halk kitleleri tarafından büyük coşku ile karşılanmıştır. Bu parti kendisine büyük bir taraftar kitlesi toplamayı başarmıştır. Serbest Fırka nın kısa bir sürede kendisine büyük bir taraftar kitlesi toplamasının sebebi, halkın kemalist kadronun uygulamış olduğu ekonomik politikadan ve bu kadronun 4 Mustafa Erdoğan. (1991). Türkiye de Demokrasiye Geçiş Deneyimi. Liberal Düşünce Topluluğu, 3: , ( ). 5 Mustafa Erdoğan. (1991). Türkiye de Demokrasiye Geçiş Deneyimi. Liberal Düşünce Topluluğu, 3: , ( ). 3

8 reformist yönünden şikayetçi olmasıdır. Serbest Fırka da, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası gibi, tek parti rejiminin uygulamalarına karşı olan kesimin birleştiği, muhalefet bir kanat haline gelmiştir. Serbest Fırka nın tek parti rejimini tehdit etmesi üzerine kapatılacağını anlayan parti kurucuları, Serbest Fırka yı fesh etmiştir. Bu partinin ömrü, ancak 97 gün olabilmiştir. Atatürk döneminde Cumhuriyet Halk Partisi ne muhalefette bulunan Türk Ocakları, 10 Nisan 1931 tarihinde kapatılmıştır ve malları da CHP ye devrolmuştur. 6 Görüldüğü gibi Atatürk döneminde uygulanmaya çalışılan çok partili siyasal rejim çalışmaları, iki başarısız teşebbüs neticesinde sekteye uğramıştır. Bu iki başarısız teşebbüs neticesinde, Türkiye Cumhuriyeti Devleti nin çok partili siyasal rejime hazır olmadığı anlaşıldığından ve Atatürk döneminde bir daha böyle bir teşebbüste bulunulmamıştır. Mustafa Kemal Atatürk çok istediği çok partili siyasal rejimi hayatta iken göremeyecektir. Türkiye Cumhuriyeti nde çok partili siyasal rejime ancak; 7 Ocak 1946 tarihinde Demokrat Parti nin kurulması ve aynı yıl yapılacak genel seçimlerin sonucunda, bu partinin TBMM ye girmesi ile geçilecektir. 6 İshak Demir, (1999). Türk Demokrasi Tarihi Yürüyüş Dergisi, sayı 3. ( ). 4

9 BİRİNCİ BÖLÜM DEMOKRAT PARTİ NİN KURULMASI VE ÇOK PARTİLİ SİYASAL HAYATIN BAŞLANGICI A. ÇOK PARTİLİ HAYATA GEÇİŞTE İÇ VE DIŞ ETKENLER 1.) İç Etkenler Türkiye Cumhuriyeti Devleti nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk ün vefatı üzerine, Türk siyasi hayatında ve CHP de yeni bir dönem başlamıştır. Atatürk ten sonra Cumhurbaşkanlığı makamına, 1950 yılına kadar ayrılmamak üzere İsmet İnönü geçmiştir. Başbakanlık makamına ise, sertlik yanlısı politikalar ile Atatürk devrimlerinin gerçekleştirileceği düşüncesini benimseyen Recep Peker getirilmiştir. Artık ülke yönetiminde tek yetkili kişi, Cumhurbaşkanı İsmet İnönü dür yılına kadar devam eden bu dönem, yönetim alanındaki uygulamaların iyice sertleştiği, milli şef dönemi olmuştur. Halk, CHP nin bu baskı politikasından son derece şikayetçiydi ve tek parti yönetiminden bunalmış vaziyette idi. 7 2.) Dış Etkenler Türk siyasetinde, milli şef dönemi sürerken batı dünyasında da durum bundan farklı değildi. Dönemin Avrupa sında baskıcı ve faşist yönetimlerin hüküm sürdüğü görülmektedir. Hitler Almanya sı, Mussollini İtalya sı ve Franko İspanya sı baskıcı faşizmle yönetiliyordu. Dünya üzerindeki bu otoriter, baskıcı yönetimlerin, daha 1931 yılından beri Türkiye Cumhuriyeti ni etkilediği görülmektedir. 8 7 Mustafa Erdoğan. (1991). Türkiye de Demokrasiye Geçiş Deneyimi Liberal Düşünce Topluluğu, 3: ( ). 8 Rıfkı Salim Burçak, (1979), Türkiye de Demokrasiye Geçiş, Olgaç Yayınevi, Ankara, s. 43.

10 a-) İkinci Dünya Savaşı Türkiye Cumhuriyeti nin çok partili siyasal rejime geçtiği dönemindeki dünya konjonktürüne bakacak olursak; İkinci Dünya Savaşı nın başlamasının tüm dünya devletlerini etkileyecek sonuçlar çıkardığını görürüz. İkinci Dünya Savaşı nın patlak vermesi ve bu savaşın sonuçları Türkiye de dahil tüm dünya devletlerini etkilemiştir. Türkiye nin, İkinci Dünya Savaşı na girmemesi büyük başarıydı, ancak Türkiye nin savaşın yaydığı fikirlerden etkilenmemesi de olanaksızdı. İkinci Dünya Savaşı sırasında, Türkiye de sıkı yönetim ilan edilmiştir. Sıkı yönetim Türkiye de ancak 1947 yılında kaldırılmıştır. Savaş döneminde ülkede mal kıtlığı artmıştır ve fiyat artışları devamlı hale gelmiştir. Bozulan devlet ekonomisini düzeltmek için çıkarılan yeni vergiler yoksul halkı ezmiştir. Savaş sırasında çıkarılan, Milli Korunma Kanunu ile halkın CHP yönetimine karşı duyduğu bıkkınlık iyice artmıştır. Halk nazarında CHP, yokluğun ve baskının partisi olarak özdeşleşmiştir. 9 İkinci Dünya Savaşı neticesinde dünya devletlerindeki faşist yönetimler yıkılmış, adına demokrasi ve liberalizm denilen yeni bir akım tüm ülkelerde yayılmaya başlamıştır. İkinci Dünya Savaşı ndan galip çıkan ülkeler; sosyalizm ile yönetilen Sovyetler Birliği hariç, demokrasi ve liberalizmin savunucusu olan, ABD nin önderliğini yaptığı batılı devletlerdi. Savaş sonrası dünya; ABD nin başı çektiği batı bloğu ve Sovyetler Birliği nin önderliğindeki doğu bloğu olmak üzere iki kutuplu hale gelmiştir. Türkiye Cumhuriyeti nin dış politikası da İkinci Dünya Savaşı nın neticesi ile birlikte şekillenmeye başlamıştır. Savaş ile birlikte Türkiye, müthiş bir yalnızlığın içerisine düşmüştür. Değişen dünya dengeleri içerisinde Türkiye, iki kutuplu dünya düzeninden birisini tercih etmek zorunda kalmıştır. 10 Bu durumu İsmet İnönü nün şu sözleri iyi özetlemektedir: Cihan harbi sonunda bize karşı beliren haksız istekler ve propagandalar karşısında bir aralık, insanlık aleminin kadir bilir ve adalet tanır zihniyetinden şüphe eder bir halde idik. Yalnızlık havası, vatandaşlarımızı üzüntü içerisinde bırakıyordu Bernard Lewıs, (1984), Modern Türkiye nin Doğuşu, (çev. Metin Kıratlı), TTK Yayınevi, 2. Baskı, Ankara, s Burçak, a.g.e., s a.g.e., s

11 İki bloklu dünya düzeninde Türkiye nin tercihi, ABD önderliğindeki batı bloğuna yakınlaşmak olmuştur. Bu tercihin yapılmasında şu etkenler rol oynamıştır; Sovyet Dışişleri Bakanı Molotof, Atatürk ile Lenin arasında imzalanan ve yirmi yıldır yürürlükte olan Türk-Sovyet saldırmazlık anlaşmasının, süresi dolduğunda artık yenilenmeyeceğini bildirmiştir. Ayrıca Sovyetler Birliği Türkiye den toprak istemiş ve boğazlardan üst talebinde bulunmuştur. Bu kabul edilemez istekler Türkiye ile Sovyetler Birliği arasında gerginliğe neden olmuştur. Türkiye Cumhuriyeti ni Sovyetler Birliği nden uzaklaştıran bir başka neden ise; Türkiye ile Rusya arasındaki tarihten gelen husumettir. 12 Türkiye Cumhuriyeti, batı bloğuna bağlanabilmek için bazı yükümlülükleri yerine getirmek zorundaydı. Savaş sırasında tarafsız kalan Türkiye ye, İngiltere tarafından Yalta Konferansı nın sonuçları tebliğ edildi. Buna göre Türkiye, galip devletlerin savaş sonunda yapacakları San Fransisco Konferansı na katılabilmek için, Almanya ve Japonya ya savaş açmak zorundaydı. İngiltere nin bu isteğini yerine getiren Türkiye, San Francisco Konferansı na katılma hakkını elde etmiştir. Türkiye nin batı bloğuna katılmasının en büyük şartı ise hiç şüphesiz siyasal rejimini değiştirmesidir. Yani Türkiye tek partili, baskıcı yönetim şeklinden çok partili demokratik rejime geçmesidir. 13 B. CHP VE ÇOK PARTİLİ HAYATA GEÇİŞ Türkiye Cumhuriyeti Devleti nde 1945 yılında, çok partili siyasal rejime geçmek bir zorunluluk haline gelmiştir, çünkü iç ve dış konjonktür çok partili siyasal rejimi gerekli kılıyordu. İsmet İnönü, 1945 in iç ve dıştaki dinamiklerini iyi değerlendirmiştir. İnönü tek partili rejimi devam ettirmenin, ülkenin iç dinamikleri bakımından olduğu kadar, dünya şartları bakımından da mümkün olmayacağını düşünerek, tek partili siyasal rejimi terk etmenin tam zamanı olduğu kanaatine varmıştır. 14 Prof. Dr. Nihat Erim, İsmet İnönü nün rejim değişikliği konusunda kendisine şu sözleri söylediğini belirtmiştir: Bizim şimdiki sistemimiz baştaki şahsa dayanmaktadır. Bu türlü idareler ekseriyetle pek parlak başlar, hatta bir müddet parlak devam eder. Fakat bunun sonu yoktur. Baştaki şahıs sahneden çekildiği zaman nasıl bir akıbetle karşılaşılacağı bilinmez. Tek parti rejimleri normal demokrasi usulleri ile idare şekline intikal edemedikleri, hiç değilse bu zaruri olan intikali tam zamanında yapamadıkları için yıkılmışlardır. 12 a.g.e., s a.g.e., s a.g.e., s

12 Yıkıntının arkasından da bir çok zahmetlerle meydana getirilen eserlerin hepsi heba olmuştur. Memleketimizi böyle bir akıbetten korumalıyız. Ciddi ve esaslı murakabe sistemine süratle geçmeliyiz. Ben ömrümü tek parti rejimiyle geçirebilirim. Ama sonunu düşünüyorum, benden sonrasını düşünüyorum. Bu sebepten vakit geçirilmeksizin işe girişilmelidir. 15 İkinci Dünya Savaşı bittikten sonra San Francisco da toplanan 59 ayrı ülke heyeti San Francisco da toplanmıştır. Bu 59 ülke heyeti arasında Türk heyeti de bulunmaktadır. İsmet İnönü, Hasan Saka liderliğindeki Türk heyetine; konferansa katılan ABD li yetkililere, Türkiye de çok partili siyasal rejime en kısa zamanda geçileceği konusunda bilgi verilmesi talimatını vermiştir. San Francisco Konferansı na katılan 59 ülke temsilcisi Birleşmiş Milletlerin kuruluşuna imza atmıştır. Yine bu konferansta dünya ülkelerinde, artık demokrasi ilkelerinin egemen olması kararlaştırılmıştır. Artık dünya üzerinde baskıcı diktatörlüklerin devrinin kapandığı ilan edilmiştir. Bu gelişmelerle birlikte Türkiye siyasetinde, artık milli şef döneminin bitmesi gerekiyordu. Batı dünyasına ancak, çok partili demokrasiyle entegre olunabilirdi. İsmet İnönü 1945 yılının 19 Mayıs konuşmasında; çok partili siyasal rejime geçileceğini ilan etmiştir. 16 Nuri Demirağ adlı iş adamı; 1945 yılında, Milli Kalkınma Partisi ni kurmak amacı ile valiliğe dilekçe vermiştir. Başbakan Şükrü Saraçoğlu bu konu ile ilgili verdiği demeçte Milli Kalkınma Partisi nin kurulmasına izin verildiğini bildirmiştir. Ayrıca CHP yönetimi, tek dereceli seçim sistemine geçilmesi, üniversitelere özerklik verilmesi, anti demokratik kanunların kaldırılması gibi taleplerin, CHP hükümeti tarafından olumlu bulunduğunu bildirmiştir. Rejim değişikliği konusunda yapılan çalışmalarda bundan sonraki adım, 17 Haziran 1946 tarihinde altı milletvekilliği için yapılan ara seçimlere CHP nin katılmaması olmuştur. 17 İsmet İnönü de 1 Kasım 1945 tarihinde yaptığı meclis konuşmasında, rejim değişikliği ile ilgili olarak şu konuşmayı yapmıştır: Bizim tek eksiğimiz hükümet partisinin karşısında bir parti bulunmamasıdır.anti demokratik maddelerin iyileştirilmesinde; partiler teşkilinde, toplanma ve güvenlik haklarına karşı koyması ihtimali olan hükümler değiştirilmelidir. Tek dereceli olmasını dilediğimiz 1947 seçiminde, milletin çoklukla vereceği oylar gelecek iktidarı tayin edecektir demiştir. Ayrıca İnönü şu sözleriyle CHP den kopacak bir muhalefet partisinin kurulmasını açıkça teşvik etmiştir. Bir siyasi kurul içinde prensipte ve yürütmede arkadaşlarına taraftar olmayanların hizip şeklinde çalışmalarından fazla, bunların kanaatleri ve programları ile açıktan 15 a.g.e., s a.g.e., s Cem Eroğul, (2003). Demokrat Parti Tarihi ve İdeolojisi, İmge Kitapevi, 4. Baskı, Ankara, s

13 durum almaları, siyasi hayatımızın gelişmesi için daha doğru yol, milletin menfaati ve siyasi olgunluğu için daha yapıcı bir tutumdur. 18 İsmet İnönü nün 2 Kasım 1945 tarihli resmi gazetede, yayımlanan bu sözleri; Atatürk döneminden beri uygulanmaya çalışılan çok partili siyasal rejimin Türkiye de uygulanması için gerekli olan, ülke içerisindeki ve ülke dışındaki şartların olgunlaştığını göstermektedir. C. DEMOKRAT PARTİ NİN KURULMA SÜRECİ 1.) Parti İçi Muhalefet Demokrat Parti, CHP li dört milletvekilinin parti içerisindeki muhalefetleri neticesinde kurulmuştur. Bu muhalefet hareketi sonucunda CHP bünyesinden, yeni bir yönetici kadro siyaset sahnesine çıkmıştır. Dörtler adı verilen bu muhalif gruptan başı çeken isim; İzmir milletvekili Celal Bayar dır. Bayar, daha İttihat ve Terakki zamanından beri Atatürk ün yanında yer almıştır. Kurtuluş Savaşı nın Galip hocası lakaplı Celal Bayar, Atatürk ün son dönemlerinde başbakanlık yapmıştır. Siyasi alanda İsmet İnönü ile yıldızı hiç barışmayan Bayar ın asıl mesleği iktisatçılıktır. Türkiye İş Bankası nı kuran isim de odur. 19 Aydın milletvekili Adnan Menderes; siyasette sivrilememiş, değişik ruh halleri bulunan bir siyasetçidir. Menderes, Aydınlı bir toprak ağasıdır, milletvekilliğinin ilk yıllarında hukuk tahsili yapmıştır. Menderes siyasi hayatına Serbest Fırka da başlamış, bu partinin Aydın il başkanlığını yapmıştır. Menderes bu partinin kapanmasının akabinde, CHP ye katılmıştır ve Aydın il başkanlığından, Atatürk ün de telkinleriyle kısa bir sürede milletvekilliğine geçmiştir. Adnan Menderes, mecliste müfettişlik yapmış ve çeşitli komisyonlarda çalışmıştır. Menderes önemli görevlere CHP bünyesindeyken yükselememiştir. İdealist bir yapıya sahip olan Menderes in, CHP içerisinde sivrilemeyeceği inancı ve Serbest Fırka deneyimi sırasında CHP den gördüğü baskının onu muhalefete ittiği söylenebilir. İçel milletvekili Refik Koraltan, ilk meclis döneminden beri CHP saflarında bulunmuştur. Tecrübeli bir milletvekili olan Refik Koraltan, Celal Bayar ile yakın ilişki kurmuştur. CHP nin Kars milletvekili olan Fuat Köprülü ise, tarih alanında 18 a.g.e., s a.g.e., ss

14 yaptığı çalışmalar ile yurt içinde ve yut dışında tanınmış bir profesördür. Fuat Köprülü siyaset arenasına Adnan Menderes in telkinleri ile katılmıştır. 20 CHP yönetimine karşı muhalefete girişen ilk siyasetçi, Celal Bayar olmuştur. Meclis içerisinde 1944 yılı bütçesinin görüşüldüğü sırada Bayar, hükümetin birçok politikasını eleştirmiş ve bazı bakanlarla kürsüden tartışmaya girmiştir. Böylelikle ilk kez bir milletvekili, milli şefin politikalarına karşı çıkmaktaydı. Böylece Bayar la CHP nin yolları fiilen ayrıldı. 21 CHP nin 1944 yılı bütçesinin kabulü için yapılan oylamada, yedi ret oyu çıkmıştır, ret oyu veren bu yedi milletvekili, kurulacak olan Demokrat Parti içerisinde yerlerini alacaklardı. CHP içerisinde parti içi muhalefeti başlatan diğer bir önemli olaysa, toprak reformu yasa tasarısıydı. Bu tasarı; köylüyü topraklandırmak amacı ile büyük toprak ağalarının bir kısım topraklarının kamuya devrini öngörüyordu. 22 Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu nun, tüm itirazlara rağmen meclisten geçmesi üzerine Adnan Menderes, Cavit Oral ve Emin Sazak bu kanuna yoğun itirazlarda bulunmuşlardır. Onlara göre bu kanun, toprak ağalarının hakkını gasp ediyordu. Menderes bu kanunu, faşist ve nazist bir kanun olarak değerlendirmiştir. Ona göre bu kanunun çıkmasıyla beraber toprak mülkiyeti diye bir şey kalmayacaktır ve bu kanunla beraber tarım alnında küçük işletmeler çoğalacaktır ve en küçük emniyet kalmayacaktır. Menderes CHP hükümetinden, bu kanunun çıkarılması yerine, tarım alanında kooperatifleşmeye gidilmesinin desteklenmesini istemiştir. 23 a-) 4 lü Takrir Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu nun meclisten çıkması üzerine Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuat Köprülü, 7 Haziran 1945 tarihinde, Türk siyasi tarihine 4 lü takrir adı ile geçen, üç sayfalık önergeyi CHP meclis grubuna vermişlerdir. 4 ler adı verilen bu grup, hazırladığı takrirle, CHP genel kurulundan; devlet yönetiminde en yetkili kurum olan TBMM nin adil yasalar çıkarması, demokratik kurumların teşekküle getirilmesi ve serbest çalışma olanaklarıyla donatılması, kanunlardaki ve parti tüzüğündeki anti-demokratik maddelerin değiştirilmesi, meclise hükümeti denetleme yetkisinin 20 a.g.e., s M. A. Birand vd. (2005), Demirkırat Bir Demokrasinin Doğuşu, Doğan Kitapçılık, 10. Baskı, İst., s Ş.S., Aydemir,(1993), Menderes in Dramı, Remzi Kitapevi, 5. Basım, İst., s a.g.e., s

15 verilmesi ve seçimlerin serbestçe yapılması gibi isteklerde bulunmuşlardır. Ancak dörtlerin bu istekleri, parti grubu tarafından oybirliği ile reddedilmiştir lü takririn verilmesi ile birlikte, iyice artan parti içi muhalefete CHP hükümetinin tepkisi, 4 leri partiden uzaklaştırmak oldu. Bu gelişmeler partiden uzaklaştırılan muhaliflerin Demokrat Parti yi kurmalarıyla neticelendi. 25 D. DEMOKRAT PARTİ NİN KURULMASI VE PROGRAMI CHP nin 23 yıl süren tek parti yönetimi, İsmet İnönü nün yeni bir siyasi partinin kurulmasına izin vermesi ile bitmiştir. İsmet İnönü, o dönemdeki en büyük siyasi rakibi olan Celal Bayar a, yeni bir siyasi parti kurması için izin vermiştir. 26 İkinci Dünya Savaşı yla birlikte dünyaya yayılan demokrasi fikri ve ülke içerisinde yeni bir siyasi partinin kurulması gerekliliğinin de etkisi ile; Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuat Köprülü, 7 Ocak 1946 tarihinde DP yi kurmuşlardır. Böylelikle 1946 seçimleri ile, zaman zaman kesintiye uğrasa da Türkiye Cumhuriyeti Devleti nde çok partili siyasal rejime geçilmiştir. 27 Demokrat Parti nin programına liberalizm ve demokrasi öğeleri hakimdir. Liberalizm, özgürlükler ve ekonomik alanlarda etkisini göstermektedir. Kastedilen özgürlükler, temel hak ve özgürlüklerin kazandırılması ve dernek kurma hürriyetlerinin verilmesini öngörür. İktisadi açıdan ise liberalizm ilkesi; anayasada yer almış olan devletçiliğin özel kuruluşların teşvik edilmesi ve desteklenmesini öngörür. DP nin kuruluş amaçlarından olan demokrasi ilkesi; parti programının asıl amacını oluşturmaktadır. Parti programın ilk maddesi; DP nin, Türkiye de demokrasiyi her alanda ve tam anlamıyla uygulamaya sokmak amacıyla kurulduğudur. Bu amaç doğrultusunda parti programında, tek dereceli serbest seçim yapılması öngörülmüş ve devlet idaresine halkı dahil etmenin en büyük hedef olduğu vurgulanmıştır. Programın hükümet işleri bölümünde ise, ikinci bir yargı kademesi kurulması maddesi vardır. Vaat edilen özgürlükler kapsamında, üniversitelere bilimsel ve idari özerklik verilmesi amaçlanmış. İktisadi açıdan ise; özel teşebbüs ve sermayenin devlet tarafından desteklenmesi, devlet kuruluşlarının özel sektöre devri, piyasa faaliyetlerinde liberal sistemin ilkelerinin uygulanması, piyasalara zorunluluk 24 Eroğul, a.g.e., s a.g.e., s Burçak, a.g.e., s a.g.e., s

16 olmadıkça devletin müdahale etmemesi, ülke kalkınmasında tarım sektörüne dayanılması ve vasıtalı vergilerden ziyade vasıtasız vergilere ağırlık verilmesi yer almaktadır. 28 DP nin ortaya attığı yeni ve özgürlükçü fikirler, o güne kadar böyle bir siyasetin uygulanması bir yana, vaatlerini bile duymayan toplumun her kesiminde büyük yankı uyandırmıştır ve DP, Türkiye de ilgi odağı haline gelmiştir. DP nin beklenilmeyen bu yükselişi, CHP kanadında tedirginlik yarattı. Bu durum CHP yi yeni tedbirler almaya sevk etti. Bu amaçla halkı ezen vergiler hafifletildi, öğrencilere dernek kurma ve örgütlenme hakkı verildi, üniversitelere özerklik verildi, basit suçlara af getirildi, işçi kesimine sendikal haklar ve sigorta güvencesi verildi. Atatürk ün ölümü ile 1938 de İsmet İnönü ye verilen değişmez başkanlık payesi kaldırıldı ve İnönü yü milli şef haline getiren hak kendi isteğiyle elinden alındı. Bundan sonra CHP de liberalleşme çabaları başladı. 29 DP nin liberalleşme ve hürriyet silahlarını elinden almaya çalışan İsmet İnönü nün asıl sürprizi, CHP kurultayında yaptığı şu konuşmasıydı: Türk halk idaresinin yeni bir hamlesine karar verdiğimiz için sizi davet ettim: Bu tek dereceli seçimin yapılmasıdır. Tek dereceli milletvekili seçimini ilk defa tecrübe ediyoruz. Eğer bir iki ay içerisinde olağan üstü bir engel çıkmazsa yeni bir seçime gitme kararındayız. Şunu belirtmek isterim ki şimdiye kadar kurulmuş olan partiler, seçime parti olarak gireceklerdir. Büyük milletin her kararı yürekten makbulümüzdür 30 İsmet İnönü nün CHP kurultayında yaptığı bu konuşma, partilileri şaşkınlığa uğratmıştır. İnönü bu konuşması ile çok partili siyasal rejim döneminin başladığını belirtmiştir. DP lilere iktidara gelme yolunda büyük ümitler vaad eden bu konuşmadan sonra İnönü, ani bir kararla seçimlerin bir yıl erken yapılacağını bildirmiştir. Bu kararla İnönü nün amacı, büyük bir elektrik yakalayan DP nin daha fazla güçlenmesine engel olmaktı. Bu kararlar, DP de deprem etkisi yaratmış ve buna tepkiler çok ağır olmuştur. DP kurulalı henüz dört ay olmuştu ve ülke genelinde örgütlenmesini henüz tamamlayamamıştı. DP lilerin bu karara tepkisi; temmuz ayındaki genel seçimleri boykot edip bu seçimlere katılmamak oldu. DP nin yerel seçimleri boykotu kendisine büyük bir kamu oyu desteği sağlamıştır. DP içerisinde genel seçimlere de katılmama fikri yoğun tartışmalar sonucunda reddedilmiştir ve temmuzdaki yerel seçimlere büyük bir hızla hazırlanmaya başlanmıştır Eroğul, a.g.e., ss Birand vd., a.g.e., s a.g.e., s a.g.e., s

17 1946 yılındaki genel seçimlere hazırlık süreci, DP ve CHP arasında Türk siyasi tarihinde, o güne kadar görülmemiş bir propaganda ve mücadeleye sahne oldu. DP, hiç alışılmadık bir seçim propagandası yürütüyor, yurdun dört bir tarafında seçim mitingleri düzenliyordu. DP yöneticileri, Türk halkının 23 yıldır devam eden baskıcı tek parti iktidarından duyduğu bıkkınlığı iyi biliyordu, bunun içinde halka hitap etme yeteneği yüksek olan hatiplere halkın duymak istediği şeyleri söyletiyordu ) 1946 Seçimleri 1946 seçimlerinde CHP ve DP, meclise girecek 465 milletvekili için mücadele ettiler. Yurt çapında henüz örgütlenmesini tamamlayamayan DP, 465 milletvekilliği için ancak 273 aday çıkarabilmiş, bununsa ancak 62 si meclise girebilmiştir. Kalan 403 milletvekilliğini ise CHP kazanmıştır seçimleri DP açısından tam bir hayal kırıklığı ile sonuçlanmıştır. Seçim öncesinde İsmet İnönü nün verdiği tüm vaatler boşa çıkmış, seçimler tek parti döneminden kalma metotlarla yapılmış, oy mazbataları çalınmış, sandıklar kaçırılmış, oylar değiştirilip DP lilere baskı yapılmıştır. Kısacası 1946 seçimlerine, gücü elinde bulunduran CHP tarafından hile karıştırılmıştır. DP, 1946 seçimlerini şiddetli bir şekilde protesto etmiş o güne kadar CHP iktidarına karşı yürüttüğü sert muhalefeti daha da sertleştirme kararı almıştır. Ancak DP uygulayacağı sert muhalefeti, hiçbir şekilde hukuk kurallarından ayrılmadan yapacaktır. 34 DP nin birinci olağan kongresi, bu siyasi ortam içerisinde yapıldı. Bu kongrede DP nin muhalefetteki çizgisini belirleyecek hürriyet misakı adlı raporda mutabık kalınmıştır. Bu raporda DP liler iktidardan; seçimlerde vatandaşların oylarının güvenceye alınması, devlet başkanlığının parti başkanlığından ayrılması ve anti demokratik kanunların kaldırılması gibi isteklerde bulunuluyordu. 35 DP lilerin bu kongrede aldıkları kararlar CHP lileri tedirgin etmiştir. Çünkü DP nin, Türk siyasetindeki gücü giderek artıyordu. İsmet İnönü, DP nin kabul ettiği hürriyet misakına, karşı tedbir almıştır. İnönü nün bu tedbiri; DP lileri çok rahatlatan bu tedbiri 12 Temmuz Beyannamesini çıkarmasıdır. İsmet İnönü bu beyannameyle 32 Eroğul, a.g.e., s a.g.e., s Birand vd., a.g.e., s a.g.e., s

18 muhalefetin varlığını güvence altına alıyor ve tarafsız bir devlet başkanı kimliğine bürünüyordu. 12 Temmuz Beyannamesi, çok partili siyasal rejimin garanti belgesi niteliğindedir. Bu beyanname, muhalefet ile iktidar arasında ılıman bir hava yaratmıştır ve gergin ilerleyen ilişkilerde yumuşama eğilimleri görülmüştür. Ancak DP içerisindeki sert muhalefet yanlısı gruplar, DP nin parti yönetimini yumuşak siyasetleri gerekçesiyle şiddetle tenkit etmişlerdir. Bunun neticesinde DP içerisinde ilk ayrılık gerçekleşmiş, sertlik yanlıları, Mareşal Fevzi Çakmak önderliğinde DP den ayrılarak Millet Partisini kurmuşlardır. Ancak bu ayrılma DP ye gücünden bir şey kaybettirmemiştir a.g.e., s

19 İKİNCİ BÖLÜM DEMOKRAT PARTİ NİN İKTİDAR DÖNEMLERİ A DÖNEMİ Türkiye Cumhuriyeti nin siyasal yaşantısında, çok partili siyasal rejimin başlangıcı sayılan 1946 seçimlerinden sonra muhalefet ile iktidar arasında ilişki kah ılıman, kah sertlik içerisinde 1950 seçimlerine kadar gelmiştir seçimleri sonucunda, Türkiye ilk defa CHP dışındaki bir siyasi parti tarafından yönetilecektir. Artık yönetim kademesine demokrasi ve özgürlükler vaat eden bir parti geçecektir Mayıs 1950 seçimleri sonucunda DP nin iktidara gelmesiyle birlikte, Türk siyasi tarihinde iktidar ilk defa seçim yoluyla el değiştirmiştir. Halkın bu seçimlerde hissettikleri bundan önceki seçimlerden çok farklıydı çünkü, mevcut iktidarın artık bir alternatifi vardı. Halk, kendisinin demokratik sistemdeki önemini kavramış bir şekilde sandık başına gitmiştir Mayıs 1950 seçimde DP; oy ile 408 milletvekili çıkarırken, 27 yıllık iktidar partisi CHP; oy alarak 69 milletvekili ile TBMM ye ana muhalefet partisi olarak girmiştir. Millet Partisi ise oy ile bir milletvekili çıkarabilmiştir ) DP nin 1950 Seçimlerindeki Başarısının Nedenleri DP, 1950 seçimlerini kazanmasının ardından on yıl süreyle iktidara geçecektir. Bu iktidarı sağlayacak ilk aşama olan 1950 seçimlerini, DP büyük bir farkla kazanmıştır. DP nin bu başarısının ardında; ona iktidar yolunu açan iç ve dış konjonktürün büyük etkisi 37 a.g.e., s Ümit Özdağ, (2004). Menderes Döneminde Ordu - Siyaset İlişkileri ve 27 Mayıs İhtilali, Boyut Yayın Grubu, 2. Basım, İst., s a.g.e., s. 19.

20 vardır. Çok partili hayata geçişi ve DP yi iktidara getiren dış şartları ikinci Dünya Savaşı nın yaydığı fikirler oluşturmuştu. 40 İkinci Dünya Savaşı nın yapıldığı dönemde tüm dünya ülkelerinde olduğu gibi Türkiye de de ekonomik alanda sıkıntı yaşanmıştır. Bu dönemde iktisadi hayat üzerindeki devlet baskısı daha da artmıştır. Savaş döneminde devletin iktisadi yapısı devletçi kurallarla denetim altına alınmaya çalışılmıştır. 18 Ocak 1940 da kabul edilen < Milli Korunma Kanunu > hükümete olağan üstü geniş iktisadi yetkiler vermiştir yılında başlamış olan ikinci beş yıllık kalkınma dönemi, savaş nedeniyle artmış olan askeri harcamalar ve hammadde kıtlığı dolayısıyla iptal edilmiştir. Savaşa katılan bütün dünya devletlerinde tarım üretiminin durması nedeniyle Türk tarım ürünleri bu dönemde büyük değer kazanmıştır ve yüksek fiyatlardan satılmıştır. Türk ürünlerindeki fiyat artışı ile birlikte ekonomi alanında ülkede, önemli bir enflasyonist baskı meydana gelmiştir. Bu dönemde İstanbul da tacirler, simsarlar ve acenteler büyü servet yapmışlardır. Hükümet büyük rant elde eden bu kesimden tam anlamıyla vergi alamamıştır, bu yüzden de devlet ekonomisi sekteye uğramıştır. Bu duruma engel olabilmek amacıyla CHP Hükümeti; varlık vergisini çıkardı. Bu vergi iktisadi ve mali alanda sıkıntı yaşayan ülkede, zaten yokluk içerisinde ezilen halkın üzerine büyük bir yük daha yükledi. 11 Ekim 1942 de kabul edilen varlık vergisi, adaletli bir şekilde toplanamamıştır. 41 İkinci Dünya Savaşı ile birlikte dünya genelinde hakim olan ekonomik ve siyasal sistem, Türkiye de iki zümreyi ön plana çıkardı. Bunlar; tarım ürünlerindeki muazzam fiyat artışlarıyla büyük kazanç sağlayan toprak ağaları ile, savaş sonrasında değer kazanan Türk ihraç mallarını, elinde tutan gayr-i müslim vatandaşlardır. Savaş sonunda kötüye giden devlet ekonomisini düzeltmek için çıkarılan vergi kanunu ile hükümet; toprak ağalarından, mal sahiplerinden ve kazandıkları ücret üzerinden vergi ödeyen halktan, vergi almayı amaçlıyordu. Mevcut vergi sistemiyle; Büyük toprak ağalarından, mallarının yüzde beşinden fazla vergi alınamıyordu yılı itibari ile limitet şirketlerden alınması planlanan vergi oranı, şirket karlarının yüzde 50 si ile 70 i arasında değişen büyük rakamlardır. Toplumun diğer kesimlerinden alınacak vergilerin oranı ise, kurulacak vergi komisyonların kararlarına göre belirlenecektir. CHP nin uyguladığı bu adaletsiz vergi 40 Burçak, a.g.e., ss Lewıs, a.g.e., ss