"Metal sektöründe elektronik ticaret"

Transkript

1 I. DEMİR-ÇELİK SEMPOZYUM BİLDİRİLERİ/ 07 tmmob makina mühendisleri odası tmmob metalürji mühendisleri odası "Metal sektöründe elektronik ticaret" Neşe M. Güven KESKİN Ereğli Demir ve Çelik Fabrikaları T.A.Ş.

2 METAL SEKTÖRÜNDE ELEKTRONİK TİCARET Neşe M. GÜVEN KESKİN Özet: Elektronik ticaret, internet ağı üzerinde firmaların veya kişilerin ticaret yapmasına denir. E-ticaret, zaman, maliyet, ulaşılabilirlik gibi konularda verimi artırmakta, tedarik zinciri yönetimi, ürün geliştirme ve buna benzer konularda çeşitli faydalar sağlamaktadır. Aracı kurumların ağırlığını azaltmış ve şeklini değiştirmiştir. Ayrıca, futures gibi finansman enstrümanlarının kullanılma zeminini yaratmıştır. Kısaca elektronik ticaret, iş yapış şekillerini değiştirmeye başlamıştır. Metal sektörü de bu trendi yakalamış, başta çelik sektörü olmak üzere bir çok metal elektronik ortamda alınıp satılır hale gelmiştir. Metal sektöründe elektronik ticaret, gelecek vaat etmektedir. Anahtar Sözcükler: Çelik Sektöründe Elektronik Ticaret, Çelik Borsası, Ticaret İvmesi, Futures Piyasaları, Verimlilik 1. ELEKTRONİK TİCARET NEDİR? Elektronik ticaret tüketicinin firmalarla (Business to consumer; B2C) veya firmaların firmalarla (business to business; B2B, işten işe) elektronik ortamda yazı, ses ve görüntü şeklindeki sayısal bilgilerinin iletimi temeline dayanan ticari işlemler gerçekleştirmelerine ve bu işlemler sonucu oluşan ödemeleri de elektronik ortam üzerinden yapmalarına denir. Elektronik ortam, açık ağ ortamı (Internet) veya kapalı ağ ortamı (Intranet) olabilir. Elektronik ticaret kavramına, ticari mal alım satımı girdiği gibi, ticari etkisi olan reklam ve kamuoyu bilgilendirme faaliyetleri de girer. Elektronik ticaret söz konusu olduğunda üç boyutlu fiziksel malların yanı sıra, bilgisayar programlan ile online sipariş ve ödeme gibi sayısal (dijital) hizmetler de gündeme gelmektedir. 1.1 E-ticaretin Gelişimi: Bir e-ticaret aracı olan internet ilk olarak 1969 yılında kullanılmasına rağmen, 1990'larda World Wide Web (WWW)'in gelişimine kadar yaygınlaşmamıştır. Telekomünikasyon sektörünün serbestleşmesi, fıber-optik kablolar, uydular gibi teknolojik gelişmeler, PC'lerin ucuzlayarak yaygınlaşması, Netscape ve Explorer gibi daha kullanıcı dostu internet erişim sistemlerinin gelişmesi ile internet kullanımı artmıştır. E-ticaretin ilk formu olan EDI (electronic data interchange-elektronik data transferi) ise, 1980'li yıllarda kullanılmaya başlanmıştır. EDI firmaların kapalı ağ ortamı üzerinden verilerini birbirleri ile paylaşması esasına dayanır ve herhangi bir interaktivite içermez. EDI için geliştirilmiş özel programlar ve ağ yapıları gereklidir. İnternetin gerekli ağ yapısını daha ucuza ve daha geniş bir kitleye sağlayabilmesi sonucu kurumlar kendi kapalı ortamlarında yaptıkları işlemleri açık ağ ortamı olan internete taşımışlardır. Daha sonra bunu geliştirerek karşılıklı alışveriş yapabilecek yazılımlar ve iş modelleri oluşturulmuş böylece B2B e-ticaret gelişmeye başlamıştır yılları e-ticaret furyasının yaşandığı ve yeni ekonomi şirket değerlerinin karlarına bakılmaksızın çok yükseklere çıktığı dönemler olmuştur yılı son çeyreğinde ise şişirilmiş beklentilerin sönmeye başladığı ve yatırımcıların karlılığa önem vermeye başladıkları gözlemlenmiştir yılından sonra birçok yeni ekonomi veya "dot.com" diye adlandırabileceğimiz firma ortadan kalkmış veya bir başka büyük yeni ekonomi şirketi tarafından satın alınmıştır. Şekil 1 'de Gartner grubun teknolojinin aşırılık eğrisinde, e-işin gelişimi gösterilmektedir. [1] Bu trende rağmen, yeni ekonomi popülerliğini sürdürmektedir. Uzmanlar doğru sorunun e-işe girip girmeme değil, ne zaman girme konusunda cevaplandırılması gerektiği konusunda uzlaşmaktadırlar. Gartner grup, %70 gerçekleşme olasılığı ile 2005 yılına gelindiğinde tüm ekonominin %70'inin sanal ortamda bütünleşmiş şirketler tarafından domine edileceğini öne sürmektedir. Şekil 2'de görüldüğü gibi 2000 yılı itibari ile 400 milyar $ olan e-ticaret hacminin 2004 yılı itibari ile 7,3 trilyon $'a ulaşılacağı tahmin edilmektedir.fi] 67

3 Beklenti Teknolojinin Aşırılık Eğrisi En Büyük E Başka Büyük Yok E-iş Bitiyor Şekil 1. Teknolojinin Aşırılık Eğrisi B2B Internet ET Tahminleri (Milyar $) İcraat Ağ Sonrası I; n'** H Kesif / 3,999 H EHranel E-Pazaryeri ET Şekil 2. B2B İnternet ET Tahminleri Zaman Tablo l.'de bölgelere göre B2B kazançları tahmin edilmiştir. Bu tabloya göre e-ticaretten en çok kazanç sağlayacak bölge ABD olurken en büyük artış Avrupa'da olacaktır.[2] ABD Avrupa Asya- Pasifık Japonya Diğer Ülkeler Tablo 1. Ülkelere göre B2B Kazançları 1999 $ E-ticaretin Getirdikleri: 2000 $ $ Büyüme yüzdesi % E-ticaretin bu kadar önemsenmesinin ve üzerinde bu kadar çalışılmasının başlıca sebebi ticaretin taraflarına getirdiği faydalardır. Bu faydalan dört grupta toplayabiliriz. a) Üretim ham maddelerinin alımı sırasında sağladığı faydalar b) b)ürünü üretirken sağladığı faydalar c) Malın satılması sırasında sağladığı faydalar d) Müşteriye ulaştırırken sağladığı faydalar. a) Satın alma sırasında sağlanan faydalar: Standart, sık kullanılan ve katma değer yaratmayan çeşitli satın alma işlemleri elektronik ortamda otomatik hale getirilerek zamandan kazanç sağlanmaktadır. GE e-ticaret sayesinde tedarikçilerini belirleme ve fiyat teklifi prosesinin tamamlanma süresini günden 9-11 güne düşürmüştür. Satın alma personelinin %60'ı daha verimli işlerde kullanılacak şekilde düzenlenen firmada personel operasyonel işlerin yerine stratejik konular üzerinde yoğunlaşabileceği 6-8 ekstra gün kazanmıştır. [4] b) Ürünü üretirken sağladığı faydalar: Müşteri ile ortak ürün tasarımı yapmaya fırsat veren e-ticaret üretim planlaması gibi daha ileri süreçlerde de kullanılabilmekte ve doğru ürünün tam zamanında üretilmesine katkıda bulunmaktadır. c)malın satışı sırasında sağladığı faydalar: Alıcılar ve satıcılar herhangi bir fiziksel kısıtlama (zaman, yer) olmaksızın birbirlerine kolayca ulaşabilmektedirler. Bu kısıtlamaların ortadan kalkması dünyanın çeşitli yerleri ile ticaret yapma fırsatını doğurmuştur ve bu fırsat o bölgelerde fiziksel bir mekan edinmekten çok daha ucuza gelmektedir. E-ticaret şirketi dünyada milyonlarca kişi tarafından erişilebilmektedir, fiziksel bir mekana oranla çok daha az değişken gideri vardır ve talebi karşılamak amacı ile ölçeklendirilebilir. Yüzlerce dükkan veya büro açmak yerine bir yerden ulaşılabilir olmak her yerde stok tutma zorunluluğunu da ortadan kaldırmıştır. E-ticaret sayesinde sipariş alma işlemindeki maliyetler alıcı tarafına geçmiştir. Elektronik ortamda ürün hakkında bilgi alan müşteri satın alma işlemini geleneksel yoldan gerçekleştirse bile, firmalar için büyük kazançlar oluşmaktadır. Otomotiv tüccarları e-ticaret ile gerçekleştirdikleri satış işlemi için $25 dolar maliyet bildirirken, yüz yüze yapılan satışların maliyetinin $100 olduğunu belirtmişlerdir. [3] E-ticaret yeni müşteri çekme maliyetini oldukça azaltmaktadır. Elektronik ortamda reklam vermek diğer medya organlarına göre daha ucuzdur. Carpoint adlı otomotiv e-ticaret şirketi satılan araba başına $200 reklam ücreti alırken, geleneksel medyada bu tutar $450'dır.[3] Ayrıca internet üzerinden çapraz satış yapma (bir ürünün yanında başka bir ürün daha satma) imkanı daha fazladır. Çapraz satış yapmak yeni bir müşteri bulmaktan 7 kere daha ucuzdur. [3] Elektronik etkileşim, siparişlerin alındı makbuzu ve fatura ile tutarlığını kontrol etme sürecindeki aksaklıkları gidermektedir. Cisco e-ticaret i; r 68

4 sayesinde sipariş doğrulama işlemini otomatikleştirmiş ve hata oranını %2'ye düşürmüştür. [3] Satış sonrası servis ve müşteri desteği konusunda e-ticaretin faydası yadsınamaz büyüklüktedir. Forrester Research'ün yaptığı çalışmaya göre, müşteri temsilcisini sahaya göndermek $ , telefonla servis $15-20, internet üzerinden servis ise $7 civarında maliyet yaratmaktadır yılında Cisco müşteri servisinin %70'ini on-line hale getirmiştir ve çeyrek milyon telefon görüşmesinden kurtularak yaklaşık $500 milyon tasarruf sağlamıştır.[3] E-ticaret sayesinde otomatikleşen bir çok fonksiyondan dolayı personel ihtiyacı da azalmış ve çalıştırılan personelin yapısı değişmiştir. Yeni ekonomi şirketlerinde daha az sayıda fakat daha kalifiye insan çalıştırılmaktadır. Geriye dönük raporlamalar hızlı, kolay ve hatasız bir şekilde yapılabilirken, ileriye dönük tahminler ve analizlere doğru ve çeşitli veri girişi temin edilebilmektedir. c) Müşteriye ulaştırırken sağladığı faydalar: E-ticaret, tedarik zinciri yönetimini kolaylaştırmakta ve maliyetlerini azaltmaktadır. Bir çok endüstride tedarik zincirinde stoklar, depolar, dağıtım kanalları ve navlun giderleri satış maliyetlerinin %10-15'i gibi bir orandadır. Bu oranın yarısının bile e-ticaret sayesinde tasarruf edilmesi büyük maliyet avantajları sağlarken müşteri hizmetlerini de belirgin ölçüde iyileştirmektedir.[5] Etkin stok yönetimi maliyetleri azaltıcı bir unsurdur. Firmaların arasındaki bağları kuvvetlendiren e-ticaret sayesinde, talep daha iyi tahmin edilebilmekte, stok yönetimi daha verimli hale gelmektedir. E-ticareti uygulayan Dell Bilgisayar'da ürün stokta ortalama 6 gün kalmakta, geleneksel kanalları kullanan Compaq'ta ise ürün ortalama 20 gün stokta beklemektedir.[3] E-ticaret fiziki olmayan malların (müzik, fınans servisleri gibi) dağıtımında büyük avantajlar sağlarken, fiziki malların ticaretinde ve gümrük geçişlerinde %25 oranına varan tasarruf sağlayabilmektedir.[3] Ticaretin birçok kademesinde yer alan aracılar ya tamamen ortadan kalkmakta yada form değiştirerek sayıları azalmaktadır. 1.3 Amaçlarına Göre E-ticaretin Şirketleri: Elektronik ortamda ticaret yapan şirketler çeşitli amaçlara hizmet etmektedir. Bu amaçlan şöyle sıralayabiliriz: -Kazanç elde etmek: Bu amaçla kurulmuş olan elektronik ticaret şirketleri alıcı ve satıcıları birleştiren bağımsız bir pazaryeri oluşturmaktadırlar. Şirket, alıcı ve satıcıyı bir araya getirme hizmetinden dolayı yapılan işlemlerden belli bir komisyon alarak kazanç elde eder. Bu tarz pazaryerleri kullanıcılarına birçok alıcı veya satıcıya ulaşma imkanı, ihale açma veya teklif verme işlemlerini daha kısa zamanda ve hatasız yapma imkanı sağlar. Bu amaçla kurulmuş olan firmalara örnek olarak CommerceOne, E-steel, Freemarkets, Kotonline verilebilir. -Operasyonları pürüzsüzleştirmek: Bu e-ticaret şirketlerinin amacı kendi iş sistemlerini açık ağ ortamı üzerinden yürüterek genellikle tedarikçileri ve alıcıları ile entegrasyon sağlamaktır. Bu entegrasyon tedarikçilerle tedarik zinciri yönetiminde, alıcılarla ve tedarikçilerle ürün geliştirme konularında olabilmektedir. Kurulan entegrasyon sayesinde işler hatasız ve hızlı bir şekilde yürütülebilmekte ve sinerji sağlanabilmektedir. Bu şirketlerin öncelikli hedefi kar etmek değil, operasyonları pürüzsüz bir şekilde sonuca ulaştırabilmektir. Firmaların kendi müşterilerine özel olarak kurulmuş ve satış işlemlerini kapalı ağ ortamında gerçekleştirdikleri extranetler de bu gruba girerler. General Motors, Ford, Daimler/Crysler, Renault-Nissan'ın kurmakta olduğu Covisint örnek verilebilir. Başka bir örnek ise sadece kontratlı müşterilerine hizmet verecek olan Steel24-7'dır. -Talep Toplamak: Bu e-ticaret firmasının amacı alıcılarının ana faaliyetlerinin dışındaki ihtiyaçlarını (kağıt, ofis ve temizlik gibi sarf malzemeleri) bir yerde toplayıp, belli bir hacme ulaştıktan sonra satıcı ile pazarlık edip toplu alışveriş yapmaktır. Alıcıların küçük hacimli alışlardan dolayı kaybettikleri fiyat indirimlerini alıcılarla paylaşarak firma kazanç elde eder. Bu tarz sitelere örnek olarak Ortakpazar, Letsbuyit'i verebiliriz. 2. TÜRKİYE'DE E-TİCARET Türkiye e-ticaretin önemini kavrayan ülkelerden biridir fakat e-ticaret gelişmiş ülkelerdeki gibi hızlı gelişmemektir. İntel'in 2000 yılında Türkiye pazarına ilişkin yaptığı araştırmaya göre şirketlerin %22'si e-ticaret yapmaktadır, %37'si bu işe girmeyi planlamakta, geri kalan bölüm ise e-ticaret yapmayı düşünmemektedir. E-ticaret yapan %22'lik bölümün %32'si Bilişim teknolojileri ve telekom sektöründedir. Ernst & Young'ın tahminlerine göre 2005 yılında Türkiye'de e-ticaret hacmi $ 15 milyar olacak bunun $ 9 milyarını B2B e-ticaret oluşturacaktır.[6]. Türkiye'de kurulmuş olan B2B şirketlerine Kotonline, Turkecom, Chemorbis, Texyard, Ortak-pazar.net örnek verilebilir. Çelik sektöründe ise Koç grubu dış ticaret şirketi olan Ram ile Erdemir'in ortak e-ticaret firması kurma çalışmaları devam etmektedir. 3. E-TİCARET VE METAL SEKTÖRÜ Otomotiv, bankacılık, perakendecilik gibi sektörlerde hızlı bir geçişin yaşandığı e-ticaret metal sektöründe de etkisini göstermeye başlamıştır. Metal sektöründeki bir çok firma bu teknolojilere ayak uydurmanın sadece verimliliği artırmak ve işleri kolaylaştırmak için değil, artan rekabet ortamında ayakta kalabilmek için de gerekli olduğunun bilincine varmıştır. 69

5 Elektronik ortamda ticareti yapılan metaller arasında alüminyum, bakır, çinko, kurşun, nikel ve en önemlisi çelik bulunmaktadır. Çelik haricindeki diğer metaller Londra Metal Borsasında işlem görmekte ve vadeli piyasalarda dünya üretimlerinin 30 kat fazlası satılmaktadır. [2] Bütün bu metaller içinde üretimi ve tüketimi en yüksek olan ve herhangi bir borsada işlem görmeyen metal çeliktir. Bu bakımdan çelik elektronik ortamda ticareti yapılmaya en uygun metal olmaktadır. Şekil 3'de görüldüğü gibi dünyada tüketimi en fazla olan metal çeliktir. Tüketime oranla 1 ton metalin kaç kere el değiştirdiğini gösteren Şekil 4'de ise çeliğin ticaret ivmesinin diğer metallere göre oldukça düşük olduğu görünmektedir. Bu bakımdan çelik e-ticaret için en uygun metal olmaya adaydır. Dünya Tüketimi bir özelliği ise sınır ötesi ticaretin dikkate değer bir hacimde olduğudur. Uluslararası Demir ve Çelik Enstitüsünün 1999 yılı verilerine göre dünya çelik ticareti 281,6 milyon ton olarak gerçekleşmiştir.[7] Sınır ötesi ticaret on yıl önce dünya çelik satışının %25'i iken, günümüzde bu oran %40'a ulaşmıştır. [8] Günümüzde çelik sektöründe ticaretin yapılmasında bir çok olumsuzluk var olmaktadır. Bunları şöyle sıralayabiliriz.: -Dağıtım kanallarındaki verimsizlik -Pazar istihbaratının yeterli ve tam zamanında olamamasından dolayı arz ve talepteki dengesizlik ve hem alıcı hem de satıcıların stok tutmak zorunda kalmaları -Kısıtlı alıcı ve satıcı bilgileri ve pazar değerini ifade edemeyen fiyatlar -Orta ve küçük ölçekli alıcılara servis vermeye uygun bir yapıda olmayan çelik üreticileri -Sektörün küresel bazda dağınık bir yapı sergilemesi E-ticaret pazar dinamiklerini artırarak: -Daha verimli pazarlara, -Stokların daha iyi yönetilmesi sayesinde kaynakların verimli kullanılmasına ve böylece işletme sermayesi ihtiyacının azalmasına -Şeffaflaşan fiyatlar sayesinde arz talep dengesinin oluşmasına ve fiyat dalgalanmalarının minimuma inmesine yol açacaktır. Çelik Alimünyum Bakır Çinko Şekil 3. Dünya Tüketimi E-ticaretin maliyetlere etkisi üzerinde yapılan araştırmaya göre elektronik ortamda çelik alışverişi ton başına ortalama %10 bir tasarruf sağlamaktadır. [9] Ticaret İvmesi E-Ticaret ticaret marjlarını ne kadar azalttı %60 n Çelik AlimUnyum Bakır Çinko Kursun %50 %40 - %30 - %20 - %0 - ÜSül II1İİ im HHHHMH 1 <10% 10-20% 20-30% 30-50% >50% Şekil 4. Ticaret İvmesi Şekil 5. E-Ticaretin Ticaret Kar Payları Üzerinde Etkisi 3.1. E-ticaret ve Çelik Sektörü Çelik dünyanın ikinci en büyük tüketim maddesidir. Dünya üretimi 850 milyon tonlara yaklaşarak, yıllık $650 milyar ticaret hacmi yaratmaktadır. Çelik ticaretin %35-40'ı ara tüccarlar ve dağıtıcılar tarafından yapılmakta ve çok az veya hiç katma değer katılmadan satılmaktadır. Ek bir %15 daha ara prosesçiler tarafından işlenmekte ve üretici ve son kullanıcıya ulaşmadan ticareti yapılmaktadır. Çeliğin diğer Şekil 5. Metal Bulletin (MB) adlı derginin yaptığı 2000 yılı e-ticaret anketinde, e-ticaretin ticaret kar paylarını ne kadar azalttığına dair ankete katılan üreticilerin, tüccarların, çelik servis merkezi ve alıcıların verdiği cevaplan göstermektedir. Bu şekle göre, ankete katılan firmaların yaklaşık %50'si, e-ticaretin malın el değiştirmesinde eklenen kar paylarını %10 civarı azalttığını düşünmektedir. [10] 70

6 Satış Gid. %16 ~1 Dağıtım J^k Gid. i^h %7 ^ ^ Müşteri^^H Hiz. ^ H E-ticaretin Faydalan Ulaşılabilir. \ /Bilgi bul. PazargiSis 1 ^/ /o26 Şekil 6. E-ticaretin Algılanan Faydası Yine aynı anketten alınan Şekil 6. çelik sektöründe e- ticaretin hangi alanlarda fayda sağlayacağına dair katılımcıların görüşlerini içermektedir. Bu şekle göre katılımcıların %26'sı e-ticaretin bilgiye ulaşma, %22'si pazardaki müşteri ve tedarikçiler arasında ulaşilabilirlik sağladığı için faydalı olacağını düşünmektedirler.flo] %80 %70 %60 - %50 - %40 - %30 %20 -I %0 Acentalarda azalma görüyor musunuz? Toplam Çelik Üret. Çelik Servis Tüccar. Merkezi ve alıcılar D Evet O Hayır ü Cevap yok Şekil 7. Acente Sayısında Azalma Aynı anketten alınan diğer bir bulguyu içeren Şekil 7. eticaretin gelişmesinden dolayı acente sayısında azalma görülüp görülmediğini sormaktadır. Ankete katılanlar toplamda acente sayısında azalma gördüklerini belirtmişlerdir. [10] 3.2. Çelik Sektöründe E-ticaretin Geleceği: World Steel Dynamics'in 24 Mart 2000 tarihli raporuna göre 2004 yılında çelik e-ticaret rakamı 44 milyar dolar civarında olacaktır yılında ise 300 milyar dolar ticaret hacmi oluşacağını tahmin etmektedirler.fi 1] Aynı şekilde 2010 yılına kadar vadeli satış piyasaları (futures) kurulması muhtemeldir. Fiyatların şeffaflaşması ve pazarın büyümesi, bu piyasaların çelik endüstrisi için işlevsel olmasına olanak tanımaktadır yılında 152 milyon ton çelik ürünün futures piyasalarda işlem göreceği ve bu piyasanın elektronik ortamda oluşturulacağı öngörülmüştür. [2] Çelik sektöründe e-ticaretin gelişeceğine inanç sektördeki oyuncular arasında yaygındır. Şekil 8.'de MB'nin anketinde "İş önceliklerinizin arasında e-ticaret stratejisini nereye koyarsınız" şeklinde sorulan sorunun cevapları gosterilmektedir.fi 0] Bu cevaba göre çelik sektöründeki bir çok oyuncu e-ticarete önem vermektedir. %45 -, %40 %35 %30 - %25 - %20 - E-ticaret Stratejisinin Önemi %0 D En Çok Önemli Değişir Değil Önemli Önemli Şekil 8. E-ticaret Stratejisinin Önemi Çelik sektöründe e-ticaretin dünyadaki bölgeler, ürünler ve verilen hizmetler bakımından zaman içinde bir gelişme göstereceği öngörülmektedir. World Steel Dynamics'in Nisan 2000 raporuna göre, çelik sektöründe e-ticarete ABD ve Kanada başlayacak ve 2003 yılına kadar sırasıyla Avrupa, Japonya, Latin Amerika, Uzak doğu ve en son Çin bu faaliyetlere girecektir. Aynı şekilde e-ticaret karbon çeliği ile başlayacak 2010 yılına kadar paslanmaz çelik, çelik hurdası, çelik dışı metaller, hammaddeler, bakım ve operasyon malzemeleri ve 2005 yılında da entegre sistem ürünleri satılacaktır. E-ticaret şirketleri ilk işe başladıklarında açık artırma veya eksiltme modeli, daha sonra sipariş takibi, lojistik hizmetleri, stok kontrolü, kredi hizmetleri, tam servis sistemleri ve en sonunda futures hizmetlerini vereceklerdir Çelik Sektöründe E-ticaret Başarı Faktörleri Çelik sektöründe e-ticaret karlı bir alan gibi gözükse dahi gelecekte ayakta kalabilmek kolay olmayacaktır. E-ticaret firmasının varlığını sürdürebilmesi için gerekli olan başarı faktörleri şunlardır: -Firmanın çok yüksek hacimlerle iş yapması gerekmektedir. E-ticaret firmaları genellikle yapılan işlemlerden komisyon alarak kazanç elde etmektedirler ve bu komisyon oranlan günümüzde %2 ile %0,375 arasında değişmektedir. Artan rekabet ve iş hacmi yaratma baskısı ile bu oranlar daha da düşecektir. Kazanç marjlarının bu kadar düşük ve sabit 71

7 giderlerin milyon dolar civarı olduğu bir ortamda ortalama 30 milyon ton yıllık işlem hacmi firmayı kar eder hale getirebilmektedir.[2] 30 milyon ton dünya e-ticaret pazarının %27'sine denk gelmektedir. Bu da pazarın 2 veya 3 global oyuncuyu kaldırabileceğini daha fazla olması durumunda kar marjlarının eriyerek birçoğunun kapanmasına yol açacağını göstermektedir. Gelecekte global pazarda birkaç oyuncunun kalması rekabet kurumlarının soruşturmaları için zemin hazırlayacaktır. -Çelik e-ticaret firmasının her türlü müşterinin isteğini karşılayabilmesi için çok çeşit sağlayabilmesi bu yüzden de global olması gerekmektedir. -Düşen komisyon gelirlerinden dolayı alıcı ve satıcıyı aynı platformda birleştirmek şirketin kar etmesi için yetmeyecektir. Hem müşteriyi tatmin etmek hem de ek gelir elde etmek için gelecekte e-ticaret firması, katma değeri olan servisler de sunmak zorunda kalacaktır. Bu servisler, tedarik zincirindeki bilginin paylaşımı, lojistik, fınans, gözetim, ürün geliştirme gibi hizmetler olacaktır Çelik Sektöründe E-ticaretin Yapısı ve Potansiyeli: Çelik ürünlerinin ticareti kompleks ve çeşitlidir. Çok çeşitli büyüklüklerde ve kalitelerde üretim yapılabilmekte bu da ticareti zorlaştırmaktadır. Bu özellik iyi ve sofistike bir iş modeli kurabilen e-ticaret firması için avantaj yaratmaktadır çünkü bu sistem geliştikten ve kullanıcılar sisteme alıştıktan sonra diğer e-ticaret firmalarının pazara girişi zorlaşacaktır. Sıcak ve soğuk haddelenmiş saç, galvanizlenmiş çelik, çubuk ve yapı çeliği ürünleri e-ticarete en uygun ürünlerdir. Tablo 2.'de çelik ürünleri ve e-ticarete yatkınlıkları verilmiştir. [2] E-ticareti yapılan çelik ürünleri yukarda saydığımız ürünler olmakla beraber bu ürünlerin genelde ikinci kalite veya üretim fazlası olanları elektronik ortamda satılmaktadır. Şekil 9.'da ise, MB'nin yaptığı ankete katılanların, hangi ürünlerin e-ticareti yapılabileceğine dair fikirleri gösterilmiştir. Ürün Sıcak Haddelenmiş Sac Soğuk Haddelenmiş Sac Galvanizli Sac Teneke Levha Çubuk Filmaşin Yapı çelikleri Demiryolu çeliği Tüp-Boru Dünya Ticareti Az Az Tablo 1. Ürün Bazında E-ticarete Yatkınlık Ç.S.M. Pazarlık gücü Satışları* olan ana alıcılar Orta Az Orta Orta Az -orta Orta-Az Orta Az Alıcıların kalifikasyonlarını belirleme oranı Orta-Az Orta Orta Orta Az Az Az Özel maddeler Orta-Az Orta Orta Az Orta Orta Orta Az Orta Orta Y=yüksek O=orta A=az *Ç.S.M=Çelik Servis Merkezi Hangi ürünlerin E-ticareti Yapılır 1 yıllık kontratlı satışlar Orta-Az Orta Az Az Az Az E-ticaret potansiyeli -orta Az Orta Az Orta Bu tabloya göre çelik sektöründeki oyuncuların %35'i ikinci kalite ürünlerin, %30'a yakın bir kısmı da yassı ürünlerin ticaretinin yapılabileceğine inanmaktadırlar.[10] Çelik üreticisi olan firmalar e-ticareti, stoklarını ve fazla malzemelerini azaltma yolu olarak görmektedirler. LTV, elektronik pazaryerini kullanmaya başladıktan sonra ikincil ürünler için müşteri bazını %25 artırdığını belirtmiştir.[2] i K Yassı K Uzun Galv. Paslanmaz İkinci Kal. Diğer Şekil 9. E-Ticareti Yapılan Ürünler Tablo 3.'te ise çelik sektöründe e-ticaret potansiyelini belirleyen bölgesel faktörler gösterilmiştir.[2] Bu tablonun başlıklarının e-ticarete etkisini inceleyecek olursak, -Dünya ticaretine dahil olma ne kadar yüksek olursa, e- ticaret yapma potansiyeli o kadar fazladır. -Çelik servis merkezlerinin pazar payı potansiyelinin yüksek olması, e-ticaret için iyi etkenlerden biridir çünkü çelik servis merkezleri, ürünleri müşterilerine belli kar marjları ile ulaştırırken, e-ticaret firması daha az bir marj koyarak onların yerini alacaktır. İ: 72

8 -Bölgede pazarlık gücü yüksek alıcıların olması e-ticaret açısından kötüdür çünkü bu alıcılar geleneksel yoldan fiyat indirimi alabiliyorken, e-ticaret ortamında küçük alıcılarla aynı hizmete ve fiyatlara maruz kalacaklardır, bu bakımdan da e-ticareti tercih etmeyeceklerdir. - katma değerli ürünler genellikle spot bazda satılmadığından, e-ticaret ise daha çok spot satışa yönelik olduğundan dolayı bu faktörün yüksek olduğu bölgeler e- ticaret için uygun değildir. -Aynı mantıkla, 1 yıl veya daha uzun kontratlı satışların yüksek olması şimdilik e-ticaretin yapısına uygun değildir. Gelecekte e-ticaret iş yapış şeklini aldığında, uzun vadeli kontratların alımı ve satımı olan fonvard ve futures işlemleri yapılabilecektir. ABD ve Kanada e-ticaret bakımından önde giden ülkelerdir. Bunun sebebi, teknolojik gelişmelerin ilk başta bu ülkelerde kabul görmesidir. Ayrıca bu ülkelerde, çelik üreticileri çelik servis merkezlerine sahip değildir ve e-ticaret kanalı ile çelik servis merkezi pazarından pay alabileceklerini düşünmektedirler. Avrupa e-ticarete adaptasyonda ikinci sırada yer alacaktır çünkü ABD'den farklı olarak hem çelik ithalatçısı hem ihracatçısıdır. Japonya'da çelik üreticilerinin bir çoğu alıcıların hissedarıdır. Bu spot pazarın oldukça kısıtlı olmasına dolayısıyla, e-ticarete pek uygun bir yapı sergilememesine sebep olmaktadır. Yine de, büyük bir ihracatçı olması e- ticareti geliştirebilir. Çin, e-ticaret açısından en uygun ülke olarak göze çarpmaktadır. Satışların çoğu spot bazdadır, çelik servis merkezi endüstrisi çok cılızdır, ithalatları yüksektir ve çelik üreticilerinin ihracat yapmak için kendi dış ticaret firmaları mevcut değildir. Ürün Faktörlerin E-ticaret açısından durumu Kuzey Amerika Avrupa Japonya Çin Latin Amerika BDT Ortadoğu ve Afrika Diğer Pasifik Bölgesi Dünya Ticaretine Dahil olma olması iyi Tablo 3. Çelik E-ticaret Potansiyelini Belirleyen Bölgesel Faktörler Ç.S.M için Pazarlık Gücü Pazar Payı Alıcılar olması iyi Orta Az Orta Az Orta Orta olması kötü Orta-Az Orta Orta Az Orta Katma Değerli Ürün Ticareti olması kötü Az Az Az Az Orta 1 Yıllık Kontratlı Satışların Toplam İçindeki Payı olması kötü Orta Orta Az Orta-Az Az Az Az Çelik Pazarının Büyüklüğü olması iyi Büyük Büyük Büyük Büyük Büyük Orta Orta-Küçük Orta-Küçük E-ticaret yapısı gereği kontratlı satışlardan çok spot satış dediğimiz herhangi bir uzun vadeli bağlantı olmadan yapılan satışlara uygundur. Tablo 4.'te bölgeler için 2010 yılı spot ve kontratlı satış tahminleri yer almaktadır.[2] Bölge ABD/Kanada G. Amerika/Meksika Avrupa BDT Orta Doğu ve Afrika Japonya/G.Kore Avustralya/Tayvan Çin/K. Kore Diğer Pasifik ülkeleri TOPLAM Tablo 4. Çelik E-ticaretinde Spot ve Kontratlı Satışların Paylaşımı 2010 Çelik 1-yıllık Kontrat Spot Satış E-ticaret yapılabilecek Tüketimi Hacmi (ton) hacmi(ton) yüzde* *1 yıllık kontratlı satışların %5'i ile spot satışların %70'i alınmıştır E-ticaret hacmi (ton)

9 3.4. E-ticaretin Çelik Sektörüne Etkileri Üreticiler açısından E-ticaret E-ticaretin çok hızlı olmasa da, önümüzdeki yüzyılda çelik sektörü üzerinde önemli bir etkisi olacağı muhtemeldir. E- ticaret, bir iş yapış şekli olarak diğer kanalların yerini aldığında, çelik sektöründeki bir çok oyuncu kazanan ve kaybeden konumuna düşecektir. Şekil lo.'da e-ticaretin çelik sektöründeki oyunculara hangi alanda tasarruf sağladığı gösterilmektedir.[2] Dufük \ NAÛ» Üretiri Tesisler Satıcılu ^ (MabyetUsarnıfU) \Mini tesisler \ \ Oitavt Küçük Alcılu / ÇelkSctTuMnknKii Büyük Aolai / Prûietçilet / \ S -J Ahcdu (Fiyat tasarrufa) Şekil 10. E-ticaretten Potansiyel Kazançlar Şe E-ticaret fiyatların şeffaflaşmasını, daha doğru arz-talep tahmini yapılmasını, daha büyük pazarlara ulaşılmasını sağlayacaktır. Bu da daha fazla rekabet demektir. Küçük ve özel pazarlara (niche markets) satış yapan üreticiler için durum daha da zor olabilir çünkü bu pazarlara başka oyuncular da girebilecektir ve eski oyuncuların fiyat avantajını eriteceklerdir. Bu olumsuz durumu kendi lehlerine çevirmek isteyen birçok üretici firma, e-ticaret firması kurmuş veya ortak olmuştur. Tablo 5. dünyanın en büyük 10 üreticisinin e-ticaretteki konumunu göstermektedir. Büyük üreticiler, e-ticaretin sağlayacağı maliyet tasarrufundan faydalanacaklardır. World Steel Dynamics 2000 ile 2005 yılları arasında fabrika işletme giderlerinin %15, satış ve genel giderlerin %20 oranında düşeceğini tahmin etmektedir. Özellikle Çin ve Rusya'daki düşük maliyetlerle üretim yapan tesislerin e-ticaretten daha avantajlı çıkacağını iddia etmekte, ton başına sabit giderleri dolar arasında olan tesislerin e-ticaret yüzünden zor durumda kalabileceğini ifade etmektedir. [2] Firma Nippon Steel POSCO Arbed ispat Usinor Corus Thyssen Krupp Baosteel NKK Riva Ülkesi Japonya Kore Lüksemburg ingiltere Fransa İngiltere Almanya Çin Japonya italya Tablo 5. Dünya ilk 10 Üreticisinin E-ticaret Faaliyetleri 2000 Üretim E-ticarete yönelik faaliyetleri rakamı 28,4 27,7 24,1 22, ,7 17, ,6 Kendi ticaret firması tarafından kurulan LiveSteel.com adlı e-ticaret şirketinde hissesi var. Müşteri ve tedarikçileri ile iş yapabileceği Steel-n adlı portalını haziran ayında faaliyete geçirdi. Steel24-7 ve BuyforMetals'i kurma çalışmaları devam ediyor. E-Arbed adlı extraneti mevcut. E-steel ve Ferrousexchange'de hisseleri mevcut. Ayrıca CommerceOne ile Metique adlı metal e-ticaret şirketi kurma çalışmaları devam ediyor. Steel24-7 ve BuyforMetals'i kurma çalışmaları devam ediyor. Steel 24-7 açılana kadar SteelUser adlı extraneti faaliyete devam edecek. Steel24-7 ve BuyforMetals'i kurma çalışmaları devam ediyor. Ayrıca sadece kendi müşterilerine satış yaptığı extraneti mevcut. Steel24-7 ve BuyforMetals'i kurma çalışmaları devam ediyor. Kendi extraneti mevcut Oriental Steel online ile birlikte geliştirdiği satın alma e-ticaret platformu bulunmaktadır. Kendi extraneti mevcut. Orta vadeli planlarında çelik sektöründe çevre ile ilgili e-ticaret yapmak var. Bu amaçla NKKeconet'i kuruyorlar. VAI ve Rautaruuki ile kurmayı planladıkları e-ticaret şirketi projesini askıya aldılar. Kendi extraneti mevcut Çelik Servis Merkezleri açısından Büyük servis merkezleri fiyatlarını indirerek e-ticaret arenasında yer edinebilirken, küçük ve orta ölçekli servis merkezleri daha az rekabet avantajına sahip olmalarından dolayı e-ticaretin yarattığı kızgın rekabet ortamında zor durumda kalacaklardır. Küçük servis merkezleri sabit giderlerini büyükler kadar kesemeyeceklerdir. Dünyanın en büyük çelik servis merkezi Ryerson Tull, Metalsite'a katalogunu koyarak e-ticaret konusunda konum almıştır Tüccarlar açısından E-ticaret bir bakıma müşteri ve satıcı arasındaki aracıları ortadan kaldırmaya yönelik olduğundan dolayı, en fazla tüccarlar etkileneceklerdir. Yerel tüccarların, uluslararası tüccarların sahip olduğu özel ilişkilere sahip olmaması, 74

10 halihazırda e-ticaret firmalarının sunduğu hizmetleri daha pahalıya sunuyor durumda olmaları, tüccarları tehlikeli bir duruma sokmaktadır. Bu durumu gören birçok ticaret firması e-ticarette yerlerini almak üzere şimdiden hazırlıklarını yapmaya başlamışlardır. Tablo 6'da en yüksek ticaret hacmine ulaşmış ilk 5 uluslararası ticaret firmasının e-ticaret faaliyetleri gösterilmektedir. Uluslararası Tüccar Duferco Stemcor Thyssen Mitsui Mitsubishi Yıllık Ticareti (Milyon ton) ,8 3,7 Tablo 6. Uluslararası Tüccarların E-Ticaret Faaliyetleri E-ticaret Faaliyeti Cargil, Samsung ve TradeArbed'le beraber GSX adlı e-ticaret firmasını kurdu. Bu dört tüccar uluslararası dünya çelik ticaret hacminin %30'unu elinde tutuyor. E-ticaret stratejisi bilinmemektedir. Thyssen-Kruppun ticaret kuruluşu. Herhangi bir e-ticaret kuruluşuna ortak değildir. E-steel'e ortak. Ayrıca %80 Mitsui ve Mitsubishi, %20 E-steel'in ortak olduğu ve Japonya pazarına hitap edecek e-ticaret firması kurma çalışmaları devam ediyor. E-steel'e ortak. Ayrıca %80 Mitsui ve Mitsubishi, %20 E-steel'in ortak olduğu ve Japonya pazarına hitap edecek e-ticaret firması kurma çalışmaları devam ediyor Alıcılar Açısından: Büyük alıcılar, küçük ve orta ölçeklilere karşı elde etmiş oldukları fiyat avantajını e-ticarette bulamayacaklardır. Küçük alıcılar ise, açık eksilteme tarzı satış yöntemlerinin e-ticarette kullanılması ve kısmen taleplerin birleştirilerek, fiyat indirimleri sağlanabilmesinden faydalanacaklardır Çelik Sektöründe E-ticaret Firmaları: Çelik sektöründe, elektronik ticaret fırsatını gören bir çok şirket bu alana girmiştir. Halihazırda, yaklaşık 80 tane çelik e-ticaret şirketi bulunmaktadır ve üreticilerin kurmuş olduğu extranetler haricinde çoğu alıcı ve satıcıları aynı platformda birleştiren pazaryeri niteliğindedir. Bu 80 firmanın arasında, en büyükleri ve küresel bazda pazar hedefi olanları E-steel, GSX, Ferrousexchange, İ-steel-Asia ve Metalsite'dır. Avrupa'nın dört büyük üreticisi olan Thyssen Krupp, Usinor, Corus ve Arbed tarafından oluşturulan Steel24-7 ve BuyforMetals ise kurulma aşamasında olup Avrupa Birliği Rekabet Komisyonundan onay çıkmasını beklemektedir. Çelik sektöründe e-ticaret firmalarının yapılarına bakıldığında, iki farklı yaklaşım karşımıza çıkmaktadır. Birinci yaklaşımı benimseyerek kurulan firmalar, herhangi bir üretici firmaya bağlı olmayan bağımsız e-ticaret firmalarıdır. İkinci yaklaşım ise, elektronik ortamda kurulmuş olan firmanın bir endüstri desteği olması yani kurucularının belli bir kesiminin çelik üreticisi firmalar olmasıdır. Bağımsız yaklaşımı benimseyen e-ticaret firmaları, herhangi bir üretici yanında olmamayı kullanıcılara daha güven verici bir durum olarak düşünmektedirler. Endüstri desteği alan e-ticaret firmaları ise, şirketlerinin yaşaması ve belli bir likiditeyi sağlayabilmek için kurucu firmalarından minimum tonaj sözü almalarının kullanıcılar için avantaj sağlayacağını savunmaktadırlar. Bağımsız kurulan e-ticaret firmalarına örnek e-steel, faaliyetlerini durdurmuş olan Steelscreen ve Metalspectrum, Türkiye'de henüz faaliyete geçmemiş olan SteelOrbis verilebilir. Endüstri destekli e-ticaret firmalarına ise Cargil, Samsung, Duferco ve TradeArbed gibi üretici ve dünyanın en büyük tüccarlarından oluşan GSX, Arbed, Thyssen-Krupp, Usinor ve Corus gibi Avrupa'nın en büyük üreticilerinin oluşturduğu Steel24-7, aynı şekilde birkaç çelik tüccarı tarafından kurulan ve 5 milyon ton işlem garantileyen Ferrous Exchange örnek oluşturmaktadır. Bağımsız olarak kurulan e-ticaret firmalarının karşısındaki en büyük zorluk, arkalarında işlem hacmi yaratacak herhangi bir endüstri desteğinin olmaması ve yeterli çeşit ve likiditeyi sağlayamamalarından dolayı tercih edilmeyişleridir. Endüstri destekli e-ticaret firmalarında problem ise, bu tarz firmaların genellikle birkaç rakip firmanın ortak girişimi olması sonucu, kullanıcılarda fiyat konusunda tereddütlerin oluşması ve rekabet kurulu mekanizmalarına takılmalarıdır. E-ticaret kavramı e-tröst kavramını da beraberinde getirmiştir. Bu konudaki çalışmalar, çeşitli kurumlarca açıklığa kavuşturulmaya çalışılmaktadır. Çelik sektöründeki e-ticaret firmaları, e-ticaretin genel gidişinden etkilenmişlerdir. Yaşanan e-ticaret patlaması sonucu bir çoğunun hisse değerleri çok yüksek noktalara çıkmış, onun ve hatta yüzün katlan milyon dolarlık yatırımlar yapılmış, fakat beklenilen hacimlere ulaşılmamasının sonucu bir çoğu kapanmış veya faaliyetlerini durdurmak zorunda kalmıştır. Bazıları ise çelik ticareti işini kısmen bırakıp, APS (Application Servis Provider) adı altında, yüklü miktarlarda yatırım yaptıkları iş modelleri ve yazılımlarını başka firmalara sağlayan bir yapıya dönmüşlerdir. E-ticaretteki trendin devam etmesi halinde, bir çoğunun kapanacağı veya şekil değiştireceği ve piyasada birkaç tane küresel oyuncunun kalacağı öngörülebilir. Küresel oyuncuların yanı sıra, bölgesel pazarların iç dinamiklerini iyi özümseyerek o pazarlara özgü çözüm üreten birkaç bölgesel firmanın da gelecekte varlığını sürdürmesi muhtemeldir. 4. SONUÇ E-ticaret günümüzde yükselen bir trend içindedir. Başta çelik olmak üzere, metal sektörü de bu trend içinde yerini almıştır. Çelik sektörü de, e-ticaretteki genel trende paralel olarak yükseliş ve duraklama dönemlerinden geçmiştir. Her 75

11 ne kadar, e-ticaret trendinde dalgalanmalar olsa da, sağladığı avantajlardan dolayı e-ticaret gelecekte sadece satış kanalı olmaktan çıkıp, bir iş yapış şekli haline gelecektir ve bu trende uyum sağlayabilen firmalar geleceği belirleyenler olacaktır. Gelecek 101u yıllar, hem genel olarak hem de çelik sektöründe, e-ticaret sayesinde müşterilerine değer yaratan ve kendini pazarında farklılaştırabilen firmaların olacaktır. Ünlü deyiş şöyle değişmiştir: "it is B2B or not to be". 4. KAYNAKLAR [1] C.Rozwell, A.Drobik "E'nin Gerçekleri" Gartner Group Sunumu, 2000, s 15,36 [2] P.Marcus, K. Kirsis "E-Commerce in Steel" World Steel Dynamics, 2000, 10 böl s-5, 2 böl s-31, 4 böl s-7, 2 böl s-5, 4 böl s-12, 2 böl s-7 ve 8, 4 böl s-10, 1 böl s-41 ve 15,2böls-21 [3] pdf [4] R. Schenosky, "How to B2B: Using web to Improve The Business Model", MerillLynch Sunumu, 2000, s 5 [5] M.K. Agrawal, M.H. Pak "Getting Smart About Supply Chain Management", McKinseyQuarterly, Special Edition, 2001, s 23 [6] N. Balcı, N. Küçükyıldırım, "Yeni Ekonomi", Power, Sayı 4, 2000, s 59 [7] [8] "Çelik sektöründe e-ticaret artış gösteriyor" Metal Maden Dergisi,Sayı 55, 2000, s 13 [9] E-Steel "E-commerce and Steel: The New Industry Advantage" E-Steel sunumu, 2000, s 2 [10] Neil Buxton "The e-volution of steel trading- December 2000" Metal Bulletin Research» 2000, s 7,10, 12, 17,18 [11] P.Marcus, K. Kirsis "Steel in 2001: Constraints Unparalleled. Opportunities Unmatched" World Steel Dynamics, 2001, 3 böl s 20 76

12 I. DEMİR-ÇELİK SEMPOZYUM BİLDİRİLERİ / 08 tmmob makina mühendisleri odası tmmob metalürji mühendisleri odası "Türkiye demir-çelik sektörü yapısal sorunları ve öneriler 99 Prof. Dr. Veli AYTEKIN İ.T.Ü. Kimya-Metalurji Fakültesi Metalürji ve Malzeme Mühendisliği Bölümü

13 TÜRKİYE DEMİR-ÇELİK SEKTÖRÜ YAPISAL SORUNLARİ VE ÖNERİLER VeliAYTEKİN Özet: Türkiye Demir-Çelik Sanayisine ait yapısal sorunlar ve öneriler konusu Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı hazırlık çalışraalannı içeren Özel İhtisas Komisyonu Raporundan faydalanılarak incelenmiştir. Erdemir İşletmelerinin öncelikle tevsiatma önem verilmesi, İsdemirin Erdenıire bağlanarak yassı ürün üretimine dönüştürülmesi. Elektrik Ark Ocakları grubunun da lehine bir gelişme olarak önem arzeimektedir. Entegre tesislerin yassı ürün üretimi teşvik edilirken Elektrik Ark Ocakları grubunun kaliteli çelik üretimine yönlendirilmesi ve elektrik ark ocaktan ürünlerin»! ihracatı konusuna da yardımcı olunması tavsiye olunur. I.TURKİYEDENÎN HAM ÇELİK ÜRETİMİ 1999 Yılında Türkiye'nin ham çelik üretimi kapasitesi ve bu kapasitenin kullanım oranlan Tablo 1 ve Tablo 2 "de verilmiştir. Tablo 1. Türkiyenin I999*da Ham Çelik Üretimi Kapasitesi (Ton/Yıl) i Ürün! U/un ürün Entegre tesis 190(0)00 Elektrik ark ocaktan "I4X)35İKK)'"' Toplam rroplamt5.90o.ooo , ,000 Tablo 2Türiciyenın 1999 da Yıllık Ham Çelik üretim Miktarları j Kapasite t/y üretim t/y Entegre Tesisler Elektrik ark ^ ocakları TOPLAM_ Kapasite kullanımı 0/ /o 87 Elektrik ark ocakları yıllık üretiminin 482,000 ton kısmı kaliteli çelik einsindendir MİLLİ GELİR. SANAYİLEŞME VE ÇELİK TÜKETİMİ İLİŞKİLERİ Bir memleketin çelik iiielim-tüketim miktarları ve urun cinsleri ile sanayileşme aşaması ve kışı başına miilı gelir seviyesi arasında çok önemli bağıntılar vardır. Uzun ürünler en fazla bina yapımı, çelik konstrüksıyonu, demiryolu rayı, yol-köprü inşaatı gibi konularda kullanılmaktadır. Yassı çelik ürünleri ise gemi, vagon inşaatı, otomotiv sanayi, konserve sanayi. kalaylı teneke vb. çelik tüketim alanlarında kullanılmaktadır. Ülkelerin sanayileşme aşaması ile milli gelirleri ve kışı başına çelik tüketimi arasında aşağıdaki bağıntılar tespit edilmiştir: Milli gelir Çelik tüketimi S/kışı kgâia_ a) Sanayileşmiş zengin 4.000'den fazla 300 ; dcn az ülkeler b) Sanayileşmekte olan ülkeler c) Sanayide geri yoksul İ.000 den az 100 den a? ülkeler Sanayileşme durumu bakımından geride olan yoksul ülkelerin öncelikle uzun hadde ürünlerine ihtivaa 79

14 vardır. Sanayide gelişmiş ülkelerin ise % yassı hadde ürünlerine ve % UZUB hadde ürünlerine ihtiyacı vardır. Bu kriterler ışığında Türkiye'nin dununu incelenirse ilginç sonuçlar ve en uygun Öneriler ortaya çıkmaktadır. 3.TÜRKİYENİN SORUNLARİ VEÖRENİLER Türkiye'nin durumu kişi başına milli gelir itibariyle sanayileşmeye müsait olmasına rağmen, çelik üretimi % \assı ürünlerden % uzun hadde ürünlerinden oluşmaktadır. O hakle, Türkiye uzun hadde ürünü ihtiyacını karşılamakta ve fa/iasını ihraç etmesi gcrtkıikkîe ><ı > lı» ( >o M ı< karşilanarrndıu rçm >'».< gerekmektedir Sanavtk^K * ı»ur t Jtyür mevcut tlsislcuıı t^^s \ı!> >*u I H > ı önlemlerin ue burtdı <>ı,.'fi ı«. yıu, u saptanması ^nınlndıı ı* ' ı <o u. Erdemirin >'V'ıM» 'tm ' üretimine o >c ı I isabetli kantıl» kklni! 1 * M tın \urldışına ihracı iç m rukvjerin J.^i'i»-> i ı>ı piyasalarında ıckabci {.ikonu.»*<l. nd~ t oı 'i tcşvıiki ıı/vrtnck. düiin.l- ^^ '»' ıh.üi ı 80

15 I. DEMİR-ÇELİK SEMPOZYUM BİLDİRİLERİ / 09 tmmob makina mühendisleri odası tmmob metalürji mühendisleri odası "Özel istihdam bürolarının istihdam piyasası içindeki yeri" Yrd. Doç. Dr. Mustafa YÜCE ZKÜ Zonguldak Meslek okulu

16 ÖZEL İSTİHDAM BÜROLARININ İSTİHDAM PİYASASI İÇİNDEKİ YERİ Mustafa YÜCE ÖZET Batı Avrupa'da sanayi devriminin gerçekleşmesi ile işçi sayısı hızla artmış ve bunun sonucunda işsizlik problemleri de boy göstermeye başlamıştır. Sanayi devriminden önce de işçi olarak çalışıp hayatını sürdürenler bulunmaktaydı. Ancak bunlar sayı olarak önemli bir miktarda olmadıkları için sosyal bir sınıfı oluşturmuyorlardı. Üretimin pazara yapılması nedeniyle seri üretim ve iş bölümü hem üretimin artmasına hem de işçilerin çoğalmasına neden olmuştur. Şehirdeki zanaatkarların işlerini, kırsal kesimdeki köylülerin topraklarını kaybetmeleri sonucu oluşan işsiz kitlesi şehirlerde toplanmaya başlamıştır. Sanayi devriminden beri sosyal bir sorun haline gelen işsizlik, günümüzde gelişmiş ülkeler dahil olmak üzere bütün ülkelerin problemi olmaya devam etmektedir. Hiç şüphesiz bu problem az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde daha sancılı bir şekilde sürmektedir. İş piyasasının iyi örgütlenememesi sonucu iş arayanlar ve işçi arayanlar karşı karşıya gelememektedir. İş piyasalarının iyi örgütlenmesi sadece bu işlevi yerine getirmemektedir. Ayrıca işsizlere ve işini değiştirmek isteyenlere eğitim verilmesi de bu işin önemli bir parçasını oluşturmaktadır. Buna geniş kitlelerin niteliğini ve hacmini tespit ve bu kitlelere verimli iş olanaklarının sağlanmasını da ilave edebiliriz. Bu çerçeve içinde ülkemizde yasal düzenlemesi henüz çok yeni olan Özel İstihdam Büroları tebliğ konusu seçilmiş ve istihdama etkileri incelenmeye çalışılmıştır. Anahtar Sözcükler: Çalışma Ekonomisi, İş Piyasası, İşkur Yasası, Özel İstihdam Büroları 83

17 1. GİRİŞ Globalleşme istihdam politikalarının yeniden ele alınmasını zorunlu hale getirmiştir. Klasik istihdam politikaları, hızla gelişen teknoloji ve yok edici rekabet koşullan karşısında artık yetersiz kalmaktadır. Bu nedenle, işletmelerin yeni istihdam politikaları üretmeleri kaçınılmaz bir hal almıştır. Artık süresi belirsiz hizmet akdiyle çalışan, belli vakitte işe giden, işi tamamlanınca evine dönen, hafta tatili ve yıllık izni olan ve bunları ne zaman kullanacağı belirlenmiş işçi tipi tarihe karışmaktadır. Bunun yerine çalışma ve dinlenme zamanını kendi belirleyen, günde birkaç saat, haftada birkaç gün, yılda birkaç ay çalışan yeni işçi tipi ortaya çıkmaktadır. Atipik hizmet ilişkisi olarak adlandırılan bu istihdam türlerinin ülkemizde gerçekleşmesi için yasal düzenlemelere ihtiyaç vardır. Çünkü Türk İş Hukuku katı düzen içerisinde bu tür hizmet ilişkilerine müsaade etmemektedir. Globalleşme ile ortaya çıkan rekabet sadece işletmeler arasında meydana gelmemekte, çalışanlarda bundan nasibini almaktadır. İş aramaya çıkan kişi, çalışanlar arasındaki rekabetin ilk hamlesini yapmış olmaktadır. Bu dinamik yapının artık tek elden idaresi mümkün değildir. Bu gerçeği gören başta ABD ve Batı Avrupa Ülkeleri olmak üzere bir çok gelişmiş ülke, özel istihdam bürolarının kurulması için hukuki düzenlemelerini tamamlamışlardır. Ülkemizde son on yıldır tartışılan bu konu İşkur yasası ile hayata geçirilmeye çalışılmıştır. Fakat, kanun çıkarılarak yapılması gereken düzenleme alel acele kanun hükmünde kararname ile halledilmeye çalışıldığından, Anayasa mahkemesi tarafından iptal edilmiştir. Yeni düzenleme yapılana kadar yürürlükte kalacak olan (2001 Eylül'üne kadar) 617 sayılı kanun hükmünde kararname, bu haliyle kanunlaşacağı düşünülerek çalışma kaleme alınmıştır. 2. İŞ PİYASASI İş piyasası kavramı iki şekilde ortaya konulabilir. Birincisi fiziki ortam olarak işverenlerin ve iş arayanların karşı karşıya geldiği bir yer olarak kabul edilir. İkincisini ise arz ve talebin karşılandığı sosyal bir organizasyon olarak belirtebiliriz. Burada fiziki bir ortamdan değil sanal bir ortamdan bahs ediyoruz [1]. İş piyasaları ekonomik anlamda iş arayanlara nitelikleri çerçevesinde iş temin etme, işverenlere de aradıkları özelliklere sahip işçi sağlama imkanı tanımaktadır. Bunun yanında işçi ücretlerinin oluşması ve dengelenmesi de iş piyasasının temel fonksiyonları arasındadır. Sanayi devriminden günümüze kadar ki süre içerisinde iş gücü piyasasının önemi giderek artmaktadır. 2O.Yüzyılın başlarından itibaren çalışanların sömürülmesini önlemek amacıyla bu piyasaya devlet tekeli konulmuştur. İstihdam piyasasındaki gelişmeler sonucu bu sistem sorgulanmış ve bir çok ülke bu sistemden vazgeçme yoluna gitmiştir. İşgücü piyasasında devlet tekelinin devam ettiği ülkelerden birisi de Türkiye'dir. Ülkemizde bu görevi İş ve İşçi Bulma Kurumu (İİBK) yürütmektedir. Kurumun bu güne kadar görülen başlıca çalışmaları yurt içinde iş bulma ve yabancı ülkelere işçi gönderilmesine aracılık etmekten ibarettir. Genel olarak dünyada özel olarak da ülkemizde meydana gelen siyasal ve sosyo-ekonomik gelişmelere ayak uyduramayan İİBK bu alanda yetersiz kalmıştır. Dünyadaki gelişmeler ve yeni ihtiyaçlar İİBK'nu daha doğrusu işgücü piyasasını yeniden düzenleme ihtiyacını doğurmuştur. 3. GLOBALLEŞME SÜRECİNDE İŞ PİYASASI Globalleşme süresi içerisinde iş piyasaları ile ilgili yeni düzenlemelerin getirilmesi kaçınılmaz bir durum olarak ortaya çıkmıştır. Bu yeni gelişmeleri çalışma yaşamında esneklik kavramı için de görebiliriz. Esnek işletme kavramindan esnek işgücü piyasasına uzanan bu çizgi üzerinde globalleşme sonucu meydana gelen değişim ve gelişmeleri takip edebiliriz. Bu çerçeve içerisinde istihdam türlerinde esnekleşme kavramı geliştirilmeye çalışılmıştır. Bunun sonucunda da iş paylaşımı, çağrı üzerine çalışma, uzaktan çalışma, evde çalışma, ödünç iş ilişkisi vb. yeni istihdam türleri ortaya çıkmış bulunmaktadır. Bu kadar çeşitlilik gösteren iş piyasasını devletin tekel olduğu bir zihniyetle yönetmek tabii ki mümkün olmayacaktır. Hatta işletmeler dahi çoğu zaman işçiyi temin etme işini doğrudan yapmak yerine bu konuda ihtisaslaşmış özel istihdam büroları aracılığıyla yapmayı yeğlemektedir. 4. ÖZEL İSTİHDAM BÜROLARI 4. 1 Önemi Globalleşme ve onun getirdiği öldürücü rekabet sonucu istihdam konusunda da yeni arayışlara girilmiş olup, bu konuda Özel İstihdam Büroları (ÖİB) bir çok ülkede yapısal değişimi kolaylaştıran önemli bir rol üstlenmiştir. Ayrıca ÖİB iş piyasasında meydana gelen dalgalanmalara karşı da denge unsuru olmaktadırlar [2]. Bu fonksiyonları icra eden ÖİB'ni genel kabul gören bir şekilde şöyle tanımlayabiliriz. "Hükümetlerden ve her türlü kamu kuruluşlarından bağımsız, dolaylı yada doğrudan istihdam hizmeti sağlamak amacı güden kuruluşlardır" [3]. Uluslararası ticaretin önemli aktörleri olan gelişmiş ülkelerin kendi aralarındaki rekabete gelişmekte 84

18 olan ülkeler de ortak olmaya başlamıştır. Bu nedenle işletmelerin daha verimli üretim yöntemleri bulması gerekmektedir. Bu da ancak esnekliğin artırılması ile mümkün olmaktadır. Bu çerçevede işletmeler insan kaynakları ile ilgili faaliyetlerini diğer işletmelere yaptırmaya, araştırma-geliştirme konularında iş birliğine gitme ihtiyacı duymaya başlamışlardır. Bunun anlamı işletmelerin ÖİB ile daha çok işbirliği yapma zorunluluğunun doğmuş olmasıdır. İşsizliğin bir çeşidi de iş piyasasının iyi örgütlenmemesinden doğan işsizliktir. İş arayanları ve işçi arayanları karşı karşıya getirmek, nitelikleri eksik olan elemanları eğitmek, geliştirmek yada bu kişilere talebi yüksek olan meslekleri öğretmek için etkin önlemler alınması halinde işsizlik bir derece daha azalacaktır [4]. Tüm sektörlerde tam istihdam ekonomik gelişmenin amacıdır. Bir toplumda istikrar ve toplumsal barış istihdamın artışı ile doğru orantılıdır. Bunun yanında ekonomik büyüme işçi sayısının çoğunluğu ile değil verimli çalışma ile gerçekleştirilir. Tam istihdama ulaşma işsizliğin azalması ile mümkün olacağına göre bu konuda resmi kurumlarla işbirliği içene girecek, sermayesi bilgi birikimi olan ÖİB'larına önemli görevler düşmektedir Hukuki Yapısı ÖİB'nı kamu istihdam kurumlarından ayıran unsur özel hukuk hükümlerine tabi olmalarıdır. ÖİB'nin finansmanına kamu, özel yada tüzel kişiliklerin katılmasının herhangi bir önemi yoktur. Önemli olan işleyişi ile ilgili tabi olduğu hükümlerdir. Yani özel hukuk hükümlerine tabi olarak tam bir serbestlik içinde çalışmalarıdır. Uluslararası Çalışma Örgütü ÖİB'nı şu şekilde tanımlamaktadır. "Bir sözleşme ile ve bir bedel karşılığında özel yada tüzel kişiler adına bir istihdam boşluğunun doldurulmasını veya mesleki ilerlemeyi yada istihdama girişi kolaylaştırmak yada hızlandırmak amacıyla faaliyet göstermeyi üstlenen özel hukuk hükümlerine tabi hizmet kuruluşlarıdır" 4. 3 Çeşitleri Ücret Karşılığı Hizmet Verenler Bu çeşit hizmet veren istihdam büroları iş arayan ile işçi arayan kişilere aracılık yapmakta, yapılan hizmet sözleşmelerinde taraf olarak yer almamaktadır. Büro, işle ilgili ücreti sadece işverenden alır. İşlevlerini bu şekilde meydana getiren bürolar en eski ve en çok bilinenlerdir Yurt Dışında İstihdam Sağlayan Bürolar Bu bürolar yurt dışında çalışmak isteyenlere hizmet vermektedir. Bir kısmı, işçi gönderdiği ülkelere şube açmak suretiyle gönderdiği işçileri izleme imkanı da bulunmaktadır. Çalışma Bakanlığının denetiminde faaliyet gösterirler, ücretlerini de işçi gönderdikleri yabancı ülkenin iş verenlerinden temin ederler. Hindistan ve Güneydoğu Asya'da yaygın bir durumda bulunurlar Yurt Dışından İstihdam Sağlayan Bürolar Yurt dışından yurt içindeki işverenlere eleman temin etmek üzere kurulan bu bürolar genel olarak faaliyetlerini eleman sağladıkları yabancı ülkelerde şube açarak sürdürmektedirler. Çalışma Bakanlığının denetimi altında çalışmaktadırlar Üst Düzey Yönetici Temin Eden Bürolar Başarılı elemanlar bu büroların ilgilendikleri kişilerdir. İşletmelerde yöneticilik ve danışmanlık görevleri üstlenen bu kişilere nadir olmaları nedeniyle yüksek ücretler ödenmektedir. Bürolar bu kişilere ya doğrudan doğruya veya dergi ve gazetelere ilan vererek ulaşırlar. Ücret, adayın yeni işinde elde edeceği yıllık gelirin belli bir yüzdesi olarak saptanır Nitelik Kazandırarak İş Temin Eden Bürolar Bu bürolar, iş piyasasına sunacağı kişileri önce eğiterek onlara nitelik kazandırmakta daha sonrada bu kişileri işe yerleştirmek suretiyle asıl işlevini gerçekleştirmektedir. Ücret, eğitim hizmeti ve işe yerleştirme hizmetinden oluşmaktadır Ödünç İş İlişkisi İle Çalışan Bürolar Bünyesinde 3. Kişiler tarafından çalıştırılmak üzere eleman bulunduran ÖİB olarak nitelendirilecek bu kuruluşlarla ödünç iş ilişkisi ile işçi çalıştıran 3. Kişiler ve işçi arasında 3'lü bir sözleşme bulunmaktadır. Bu ilişkide işçi ücretini ÖİB'den almaktadır. İşçiden iş talep etme hakkı ödünç iş ilişkisi ile işçi çalıştıran işverenin olmakta, buna karşılık bu işverende işçiyi gözetme ve koruma yükümlülüğü altına girmektedir [5]. Devamlı iş bulmakta zorluk çeken kişilere iş temin etmede kolaylık sağlayan bu bürolar, işçilerin geçici çalışması nedeniyle işverenlerin bunları tanımalarına da olanak sağlamaktadır. İşveren, daha sonra bunların aralarından çalışmasını beğendiklerini daimi surette işe almaktadır Leasing Yoluyla İstihdam Sağlayan Bürolar Bu bürolar, küçük çaplı işletmelere insan kaynaklan departmanı gibi görev yapmakta ve bu kuruluşları bir kısım mali yükten kurtarmaktadır. İlk olarak 1983 yılında ABD'de faaliyet göstermeye başlamışlardır. ÖİB istihdam edilecek personeli önce işe alır sonra talep eden işletmeye leasing yoluyla devreder. 85

19 Aracı Bürolar Amaç personeli iş piyasasına hazırlamaktır. Bu bürolar kendilerine müracaat eden elemanlara çeşitli eğitim programlan uygulayarak beceri ve niteliklerini geliştirmektedir. Bu faaliyette kar amacı söz unsuru değildir. Kamu fonları ile sübvanse edilirler. 5. TÜKİYE'DE İŞ PİYASASINDA GELİŞMELER, İŞKUR YASASI VE ÖZEL İSTİHDAM BÜROLARI 5. 1 İşkur Yasasından Önceki Durum İş ve İşçi Bulma Kurumu (İİBK) kurulduğu tarihten (1946), İşkur yasasının yürürlüğe girdiği 4 Ekim 2000 tarihine kadar devlet tekeli ilkesi ile iş piyasasını düzenlemeye çalışmıştır. Bu kurumun çok başarılı olduğu söylenemez. Yurt dışına işçi gönderme konusunda gerçekleştirdiği önemli işlevi burada belirtmek gerekir. Dünyada ve ülkemizde meydana gelen siyasal ve sosyo-ekonomik değişimler karşısında İİBK'nun yetersizliği belirgin bir biçimde ortaya çıkmıştır. İİBK verdiği hizmetler bakımından yetersiz kalması bu kurumun ve Türkiye iş piyasasının yeni arayışlara yönelmesi gerektiğini ortaya koymuştur dönemini kapsayan 8. Beş yıllık Kalkınma Planında bu konu ele alınmış ve İİBK'nin yeniden yapılandırılması üzerinde önemle durulmuştur Özel İstihdam Bürolarının Durumu Türkiye Uluslararası Çalışma Örgütü'nün "Ücretli İş Bulma Kurumlan" ile ilgili 96 nolu sözleşmesini (1949 tarihli) 1951 tarihinde 5835 sayılı yasa ile kabul etmiştir. Sözleşmenin ikinci maddesi üye ülkelere iç hukuklarında uygulayacakları iş aracılığı sistemi konusunda kamu istihdam kurumları yanında özel istihdam kurumlarına da yer verileceğini belirtmektedir. Yürürlükteki mevzuat ise devlet tekeli sistemini kabul etmektedir. Bu hükümler karşısında doktrinde iki görüş bulunmaktadır. Birinci görüş 1475 sayılı yasa dahil konuyla ilgili yasaklama getiren mevzuat hükümlerinin geçersiz olduğunu belirtmektedir. İkinci görüş ise ILO sözleşmelerinin iç hukuk hükümleri haline getirilmeden uygulanamayacağı doğrultusundadır. Çoğunluğun benimsediği bu görüş yargıtayın tutumu ile uyumludur. Tahmini olarak Türkiye'de 120 civarında danışmanlık hizmetleri çerçevesinde faaliyetlerini yürüten ÖİB, iş piyasasını düzenleyecek bir yasayı beklemektedir [6] İşkur Yasasının Yürürlüğe Girmesi ILO'nun 96 nplu sözleşmesine imza atan Türkiye, bu sözleşmenin uygulanabilmesi için iş piyasasının düzenleyen bir yasayı hazırlayıp yürürlüğe koymak zorundadır. Son on yıldır Türkiye'nin gündeminde olan bu konu 617 sayılı kanun hükmünde kararname ile (4 Ekim 2000 tarihli, sayılı mükerrer Resmi Gazetede yayınlanan) halledilmeye çalışılmıştır. Bu kararname ile istihdamın korunması, geliştirilmesi, yaygınlaştırılması ve işsizliğin önlenmesi faaliyetlerinde bulunmak üzere İİBK'nun yerini alacak olan Türkiye İş Kurumu (İşkur) kurulmuştur. İşkur teşkilatı içinde yer alan "Özel İstihdam Daire Başkanlığı" da ÖİB'na izin verilmesi, izinlerin uzatılması ve iptali vb. konularda yetkilendirilmiştir. İşkur'un kuruluş ve görevlerini belirleyen 617 sayılı KHK hakkında, ana muhalefet partisi şekil bakımından Anayasa'ya aykırılık iddiası ile Anayasa Mahkemesinde dava açmıştır. Ana muhalefet partisinin iddiası incelenmiş ve haklı görülerek 617 sayılı KHK iptal edilmiştir. Fakat yeni düzenleme yapılıncaya kadar hukuksal boşluk doğmaması için iptal kararının yürürlük tarihi 9 ay ileri atılmıştır Özel İstihdam Bürolarının İş Piyasasına Yapacağı Etkiler İş ve İşçi Bulma Kurumu'nun yerini alan İşkur resmi istihdam kurumunu temsil ederken ÖİB'da özel sektör anlayışı ile faaliyette bulunacaklardır. Bu düzenleme istihdam kurumlan arasındaki rekabeti artıracak rekabet kendiliğinden kaliteyi getirecektir. Resmi istihdam kurumu (İşkur) kendine çeki düzen verecek ve yeniden yapılanmasını gerçekleştirecektir. Teknolojinin ilerlemesi ve dünyada yaşanan rekabet savaşı, işçi ve işveren ilişkilerinde değişimi zorunlu hale getirmektedir. İşletmeler bu amansız yarışta yeni istihdam yöntemleri geliştirmeye çalışmakta rakibinden her zaman bir adım önde olmayı istemektedir. Bu oluşumda ÖİB'nin rolü giderek artacaktır. İş piyasasında bu tür hizmet kurumlarının artışı daha çok kişiye ulaşılması ve daha çok bilgi temin edilmesi demektir. Giderek ÖİB birer ihtisas kurumu haline gelecek ve işletmelerin insan kaynakları departmanlarının yerini alacaktır. İş arayanların veya iş değiştirmek isteyenlerin bilgi ve becerilerini artırmak üzere faaliyette bulunacak olan resmi ve özel istihdam kurumları bir nevi okul görevi yaparak eğitime önemli katkıda bulunan kurumlar haline gelecektir. ÖİB'larının artması bu kurumların daha çok sayıda bilgi toplaması demektir. Bu toplanan bilgilerle oluşturulacak havuz ilgililerin hizmetine sunularak iş piyasası ile ilgili zengin bir kaynak meydana gelecektir. 6. SONUÇ Sanayi devriminden itibaren başlayan işsizlik sorunu günümüzde hükümetlerin en çok uğraştığı bir konu halini almıştır. Ülkelerin gelişmişlik düzeyleri ile eşdeğer 86

20 kabul edilen bu problemin biriside iş piyasasının iyi işlememesidir. İş piyasasına işlerlik kazandırmanın bir yolu da esnek iş piyasasına geçiştir. Esnek işgücü piyasası içinde Özel İstihdam Bürolarının (ÖİB) Önemli rolü bulunmaktadır. Bu bürolar resmi istihdam kurumlarının klasik görevlerinin çok ötesinde görevler üstlenmektedir. ÖİB'nin bir kısmı sadece emek arz ve talebini buluştururken, bir kısmı da taşaron sistemi ile işçilerini üçüncü şahıs niteliğindeki işletmelerde istihdam etmektedir. Çok çeşitli istihdam türlerini gerçekleştiren ÖİB bu hizmetlerinin yanında eğitim ve bilgi toplama gibi hizmetleri de yürütmektedir. İşverenlerin, çalışanların ve iş arayanların kısaca iş piyasasının aktörlerinin istismar edilmemesi için, kamunun bu konuda düzenleyici ve denetleyici rol alması mutlaka gereklidir. Hukuki çerçevesi iyi çizilen ÖİB'nin gelişip yararlı hizmetler sunması hükümet-işçi-işveren kesiminin karşılıklı diyalogları ile yakından ilgilidir. 7. KAYNAKLAR [1] Mete Törüner - Kuvvet Lordoğlu, Çalışma Ekonomisi, Beta Yayınları, İstanbul, 1999,Sy. 32. [2] Ahmet Emin Özkan, Mercek, Mess Yayınları, İstanbul, Nisan 1997, Sayı :6, Sy [3] Ahmet Emin Özkan, agd, Sy [4] Cahit Talaş, Sosyal Ekonomi, S Yayınları, Ankara, 1983, Sy [5] A. Can Tuncay Çalışma Hayatında Yeni Gelişmeler, Esneklik, Çimento Müstahsilleri İşvererrleri Send., Ankara, 1995, Sy. 74. [6] İsmail Biran, Türkiye'de İstihdam Sorunu- İşkur Yasası ve Özel İstihdam Büroları, İşveren Dergisi, Ankara, Sayi:7, Nisan 2000.