UYGULAMALI ANAYASA HUKUKU

Transkript

1 I Doç. Dr. BERT L EMRAH ODER Koç Üniversitesi Hukuk Fakültesi Doç. Dr. OSMAN KORKUT KANADO LU stanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi UYGULAMALI ANAYASA HUKUKU Norm ve Karar ncelemeleri Metin Çözümlemeleri Güncel ve Varsay msal Olaylar

2 II Yay n No : 2057 Hukuk Dizisi : Bask - Ekim STANBUL ISBN Copyright Bu kitab n Türkiye deki yay n haklar BETA Bas m Yay m Da t m A.fi. ye aittir. Her hakk sakl d r. Hiçbir bölümü ve paragraf k smen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya baflka herhangi bir flekilde ço alt lamaz, da t lamaz. Normal ölçüyü aflan iktibaslar yap lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi : B e t a B a s m A. fi. Bask - Cilt : Kahraman Neflriyat Ofset San. Tic. Ltd. fiti. (Sertifika No: 12084) Yüzy l Mah. Matbaac lar Cad. Atahan No: 34 K: 4 Ba c lar/ stanbul (0-212) Kapak Tasar m : Gülgonca Çarp k Beta BASIM YAYIM DA ITIM A.fi. Himaye-i Etfal Sokak Talas Han No Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) Fax: (0-212)

3 III SUNUfi Uygulamal Anayasa Hukuku bafll kl bu kitap norm ve karar çözümlemelerini, ö retinin görüfllerini, varsay msal ve güncel örnek olaylar içeren bir Anayasa Hukuku ders kitab d r. Kitap, yöntem ve konu bak m ndan 2001 y l nda yay nlad m z Aktif Ö renme çin Anayasa Hukuku Pratik Çal flmalar adl çal flmay esas almaktad r. Ancak bu kez kapsam ve içerik bak m ndan daha genifl ve yo un bir çal flma ortaya konulmaktad r. Kapsam ve içeri e iliflkin bu de iflim, seçilmifl belirli alanlarda aktif ö renme yöntemine odaklanan pratik çal flma yönteminden farkl bir yaklafl m n sonucudur. Söz konusu yaklafl m, Anayasa Hukukunun Genel Esaslar ile Türk Anayasa Hukuku nun özgül konular n n tümünün norm, karar, ö reti ve örnek olaylar n derlenmesi ile ö retilmesi ve ö renilmesine dayanmaktad r. Böylece ö retme-ö renme sürecinin farkl aflamalar olan tan tma-tan ma, bilgi verme-bilgi alma, çözümletme-çözümleme ve pekifltirmenin farkl türdeki metinleri inceleyerek etkin biçimde sa lanmas hedeflenmektedir. Elinizdeki kitap, ö retiden al nt lar içermekle birlikte, klasik ders kitab ya da monografi türünde de ildir. Ö renme sürecinde, Türkiye de Anayasa Hukuku yaz n ndaki farkl ders kitaplar ve monografilerden yararlanmak kaç n lmazd r. Uygulamal Anayasa Hukuku befl farkl kategorideki materyalin derlenmesi, konu ve anlam bütünlü üne sahip bir kurgu ile sunulmas, varsay msal olaylarda olgular n hukuksal örgü içinde yarat lmas ve sorularla desteklenmesini içermektedir. Söz konusu kategoriler, (1) karfl laflt rmal anayasa hukukunu da kapsamak üzere anayasa hukuku normlar ( maddi anlamda anayasa ); (2) karfl laflt rmal hukuk ve nsan Haklar Avrupa Mahkemesi içtihad n da kapsamak üzere karar al nt lar ; (3) ö retiden al nt lar; (4) bas n taramalar na dayal güncel olaylar ve (5) varsay msal olaylard r. Karar al nt lar bak m ndan, baflta Anayasa Mahkemesi kararlar olmak üzere Federal Alman Anayasa Mahkemesi, Amerikan Yüksek Mahkemesi, Frans z Anayasa Konseyi, Belçika Temyiz Mahkemesi ve spanyol Yüksek Mahkemesi kararlar gibi karfl laflt rmal içtihat da gözetilmifltir. Bu noktada, konular n bütünlü ü ve dengesi bak m ndan seçici davran lmakla birlikte, dönüm noktas oluflturan kararlara ölçülü bir biçimde yer verilmeye çal fl lm flt r. Kararlara ilifl-

4 IV kin çözümleme sorular nda, akademik bir tart flma ortam yaratabilmek için, genel ifadelerden kaç n lm flt r. O nedenle, karardaki belirli noktalara dikkat çekecek sorular kaleme al nm flt r. Ulusal içtihattan yap lan karar al nt s say s, ayn karardan yap lan farkl al nt larla birlikte 194 tür. Bu say ya, yaln zca Anayasa Mahkemesi kararlar de il, Yarg tay ve Dan fltay kararlar ndan yap lan al nt - lar da dahildir *. Kitap, karfl laflt rmal hukuk ve nsan Haklar Avrupa Mahkemesi içtihad ndan 30 karara da yer vermektedir. Kitaptaki varsay msal olaylar, yan tlanmas beklenen sorulara göre tasarlanm fl kurgusal örneklerdir. Varsay msal olaylarda, yaflam n ola an ak fl na uygun ve afl r l klardan uzak kurgulamaya özen gösterilmifltir. Kitapta, toplam 111 varsay msal olay yer almaktad r. Güncel olaylara iliflkin sorularda, Türkiye de devlet örgütlenmesi ve temel hak ve özgürlüklere iliflkin somut olaylar izlemek ve unutmamak, yazarlar için de bir öncelik olmufltur. Güncel olaylar, yaln zca siyasal kültür ile Anayasa aras ndaki iliflkiyi de il, ayn zamanda kopuklu u da ortaya koymay hedeflemektedir. Ö reti, karar ve norm al nt lar bak m ndan, sorular n yan t, ilgili metnin anlafl lmas ve çözümlenmesine ba l d r. Bu nedenle, yan tlar zaten metnin sakl unsurudurlar. Ö reti, karar ve norm al nt lar, ö renme sürecinde çözümleme aflamas ile efl zamanda, konuyu tan tma-tan ma ve bilgi verme-bilgi edinme aflamas na hizmet etmektedir. Varsay msal ve güncel olaylarda ise yan t, edinilmifl bilginin olaya uyarlanmas gibi farkl bir biliflsel sürece karfl l k gelmektedir. Bu noktada, kitaptaki ö reti, karar ve norm çözümlemeleri yan nda, klasik ders kitaplar na ve monografilere yönelmek de gereklidir. Varsay msal ve güncel olay sorular ndaki Anayasa Hukuku sorunlar n n ay rt edilmesi, ö rencinin kuramsal bilgiyi özümsemifl olmas na ba l d r. Ancak bu halde, sorudaki olay hukuksal bak mdan anlam kazanabilir. Bunun için, bilginin y lmac bir yöntemle edinilmemesi önkofluldur. Anayasa Hukuku nda bilgi edinme sürecinin bafllang ç aflamas zorlay c ve karmafl k gibi gözükse de, befl noktaya özellikle dikkat edilmesi önem tafl maktad r: (1) Kavram içeriklerini do ru ö renmek; (2) ö renilen yeni kavramlara uygun bir bak fl aç s oluflturmak; (3) ö renilen yeni kavramlar n dili ile konuflmak; (4) bir konuda edinilen kavramsal bilginin di er konularla ba lant s n kurabilmek; (5) kavramsal bilginin kullan m nda, kavramlar n do ru içerikle kullan m yan nda, bir ad m di eriyle çeliflmeyen gerekçelendirme aflamalar oluflturmak. * Teknik nedenlerle karar dizininde ayr ca yer veremedi imiz Yarg tay ve Dan fltay içtihad için bkz. Yarg tay Ceza Genel Kurulu, E / 8-130, K / 206; Yarg tay Ceza Genel Kurulu, E / 8-201, K / 30; Yarg tay Ceza Genel Kurulu, E / 9-169, K / 184; Dan fltay Dava Daireleri Kurulu, E / 966, K / 349; Dan fltay 2. Dairesi, E / 4051, K / 3366; Dan fltay dari Dava Daireleri Kurulu, E / 2824, K / 115; Dan fltay 8. Dairesi, E / 679, K / 1461.

5 V Varsay msal ve güncel olaylara dayal sorularda, yan tlara yer verilmemifltir. Yan tlara yer vermek, yan tlar n kal plar biçiminde alg lanmas na ve araflt rmas z çal flma yöntemine zemin haz rlayabilirdi. Böyle bir yöntem, kolayc l destekleme anlam na geldi i kadar, derslerde ço ulcu bir tart flma ortam n n oluflmas - na da engeldir. An lan gerekçelerle, yan ts z soru tercihi bilinçli bir seçimi yans tmaktad r. Biçim aç s ndan, kitapta bölüm-konu-bafll k-alt bafll k temelli bir s n fland rma de il, konular n bafll k ve alt bafll klara ayr ld bir s n fland rma benimsenmifltir. Bu yöntemin, kitab n özüne ve kavranmas na daha uygun oldu u kan s nday z. Uzun ve karmafl k konularda, al nt lar n süreklili ini gösterebilmek için, birbirini izleyen paragraflar n bafl nda t rnak iflaretlerini de özellikle kulland k. Aksi halde, al nt lardaki süreklili in anlafl lmas zor olabilirdi. Ö reti al nt lar nda, al nt lar n tümü akademik kurallara uygun biçimde at flar yla yer alm flt r. Bu noktada s n rl örneklere yer verilmifl olmas, kitab n özgün niteli ini korumak içindir. Karfl laflt rmal hukuk ve nsan Haklar Avrupa Mahkemesi içtihad ndan yap lan al nt lar n çevirileri, aksi belirtilmemiflse, yazarlara aittir. Daha önce çevirileri yay nlanmam fl ya da eksik yap lm fl dört karar al nt s n Ersel Aldabak; bir karar al nt s n Saadet Yüksel ve bir kanun al nt s ile derlemeyi Aliflan Çapan Türkçe ye çevirmifltir. Bu çevirilerde, çevirmenler aç kça belirtilmektedir. Kitap içeri inin tasar m, materyalin derlenmesi, sorular n düzenlenmesi ve tüm metnin gözden geçirilmesi genifl bir zaman diliminde ve yazarlar taraf ndan tart fl larak oluflturulmufltur. Denetim ve düzeltme aflamas da, çok farkl nitelikte metnin bulundu u bu çal flmada, özenli ve sab rl olmay gerektirmifltir. Kitapta kendimize ait tüm bölümlerde, ortak anlat m n varl na ve birörnek yaz m kurallar na dikkat edilmifltir. Ancak al nt larda, düzeltme ve düzenleme yap lmamas gerekti inden, her bir al nt kendi özgün anlat m na ve yaz m kurallar na sahiptir. Bununla birlikte, al nt lanan bölümlerde anlat m bozukluklar parantezli ifadelerle giderilmeye çal fl lm flt r. Belirtmek istedi imiz nokta, Anayasa Mahkemesi kararlar n n yaz m kurallar n n do ru kullan m ve birörnek uygulanmas bak m ndan ciddi bir gözden geçirmeye gerek duydu udur. Kitap, ad ndan da anlafl laca gibi Anayasa Hukuku nun salt kuramsal de il, uygulamal bir hukuk dal oluflunu vurguluyor. Özellikle özgürlükler rejimi konusunda çok say daki örnek olay, asl nda Anayasa Hukuku nun di er hukuk dallar bak m ndan unutulmamas gereken boyutlar n da ortaya koymaktad r. Bu dal n, zengin ve devingen yönünün, öznel ve siyasal görüfllerin ötesinde, nesnel hukuksal yöntemlerle tart fl lmas, yazarlar için temel bir önceliktir. Kitap arac l yla, Anayasa Hukuku nu ö retme konusundaki deneyimimizi paylaflmay umuyoruz.

6 VII Ç NDEK LER Konu 1: Anayasa Kavram...1 I. Maddi / fiekli (Biçimsel) Anayasa...1 Kat / Esnek (Yumuflak) Anayasa...3 I Yaz l / Teamüli Anayasa...5 IV. Anayasan n Normatif Anlam ve Normlar Hiyerarflisi...6 V. Genel De erlendirme Sorular...8 Konu 2: Kurucu ktidar (Anayasan n Yap lmas ve De ifltirilmesi)...11 I. Asli / Tali (Türev) Kurucu ktidar...11 Tali (Türev) Kurucu ktidar n S n rlar...12 I Demokratik Kurucu ktidar...14 IV. Türk Anayasa Yarg s nda Anayasa De iflikliklerinin Yarg sal Denetimi...14 V. Genel De erlendirme Sorular...20 Konu 3: Yasama Yetkisi ve Kanun...23 I. Yasama Yetkisinin Özellikleri...23 Yasama Yetkisi ve Yürütmenin Düzenleme Alan...23 I Maddi Kanun...24 IV. fiekli (Biçimsel) Kanun...25 V. Genel De erlendirme Sorular...26 Konu 4: Parlamento Kararlar...33 I. Parlamento Karar ile Düzenlenmesi Gereken Konular...33 Parlamento Kararlar n n Yarg sal Denetimi...33 I çtüzük / çtüzük Niteli inde Uygulama ve Kararlar...35 IV. Güvenoylamas na liflkin TBMM Karar...37 V. Seçimlerin Yenilenmesine liflkin TBMM Karar...38 VI Anayasa De iflikli i Öncesi Cumhurbaflkan n n Seçimi Süreci: 367 Krizi...39 V Genel De erlendirme Sorular...41

7 VIII Konu 5: Kanun Hükmünde Kararnameler (KHK)...47 I. KHKlerle lgili Çal flma Sorular...47 Anayasa Mahkemesi Kararlar nda KHKler KHKlerin Hukuki Niteli i ve Yasama Yetkisinin Devredilmezli i lkesi Yetki Yasas n n Kapsam ve KHK Ç karma Yetkisinin Konu Bak m ndan S n rl Oluflu KHK Uygulamalar n n Yasama Yetkisinin Devredilmezli i lkesine Ayk r Bulunmas n n Koflullar Yetki Yasas n n Varl Aç s ndan OHAL KHKleri ile Ola an KHKler Aras ndaki Fark Anayasa ya Uygunluk Denetimi Aç s ndan Kanun ile KHK Aras ndaki Fark OHAL KHKlerinin Anayasa ya Uygunluk Denetimi...51 I KHK Uygulamalar ndan Do abilecek Hukuksal Sorunlara liflkin Örnek Olaylar...52 Konu 6: Siyasi ktidar n Kayna na liflkin Demokratik Görüfller ve Bunlara Ba l Vekalet Anlay fllar...61 I. Halk Egemenli i ve Emredici Vekalet Halk Egemenli i ya da Rousseau cu Egemenlik Anlay fl Halk Egemenli i Anlay fl n n Uzant s : Emredici Vekalet...62 Ulus / Millet Egemenli i ve Temsili Vekalet Ulus / Millet Egemenli i Ulus / Millet Egemenli i Anlay fl n n Uzant s : Temsili Vekalet...65 I Genel De erlendirme Sorular...65 IV. Karfl laflt rmal Hukuk: Ça dafl Anayasalarda Egemenlik ve Vekalet Anlay fllar Halk ve Ulus/Millet Egemenli i Aras ndaki Geçiflkenlik Emredici Vekaletin Yasaklanmas ya da Benimsenmemesi...66 V. Genel De erlendirme Sorular...66 Konu 7: Egemenli in Yap s na Göre Devlet Biçimleri ve Egemenli in Kullan lmas na Göre Yönetim (Hükümet) Biçimleri...69 I. Egemenli in Yap s na Göre Devlet Biçimleri Üniter (Tekil) Devlet Üniter (Tekil) Devlette dari Örgütlenme Federal Devlet Bölgeli Devlet...73

8 IX Egemenli in Kullan lmas na Göre Yönetim (Hükümet) Biçimleri Temsil Olgusu ve Temsili Yönetim Temsili, Yar -Temsili, Yar -Do rudan ve Do rudan Yönetim...75 I Karma Sorular...77 Konu 8: Seçim...87 I. Seçme / Seçilme Hakk ve S n rlar...87 Seçim Sistemleri ve Türk Anayasa Mahkemesi...91 I %10 luk Ülke Baraj ve nsan Haklar Avrupa Mahkemesi...95 IV. Genel De erlendirme Sorular...98 Konu 9: Demokrasi / Demokratik Toplum Düzeni / Demokratik Devlet / Ço ulcu ve Özgürlükçü Demokrasi I. Demokrasi Anayasa Mahkemesi Kararlar nda Demokratik Toplum Düzeni I Ço ulcu ve Özgürlükçü Demokrasinin Yap tafllar IV. Demokratik Devlet lkesi Konu 10: Karfl laflt rmal Hukukta Laiklik Karar incelemeleri: infosekta ; Hünenberg ; Simultanschule ; Kruzifix ; Buscarini ; Abington Township v. Schepp ; Refah Partisi ve di erleri / Türkiye ; Leyla fiahin / Türkiye ; Dahlab / sviçre Konu 11: Türk Anayasa Hukukunda Laiklik lkesi I. Laiklik lkesine liflkin Anayasal Düzenlemeler Anayasa Mahkemesi ve Laiklik lkesi I Genel De erlendirme Sorular Konu 12: Karfl laflt rmal Hukukta deolojik Ço ulculu un S n rlar Sorunu (Mücadeleci Demokrasi) I. Karfl laflt rmal Hukukta deolojik Ço ulculu un S n rlanmas na liflkin Hukuksal Düzenleme Örnekleri Alman Federal Anayasa Mahkemesi nin Almanya Komünist Partisi (KPD) Karar I Alman Federal Anayasa Mahkemesi nin Radikaller Karar IV. Alman Federal Anayasa Mahkemesi nin Almanya Ulusal Demokratik Partisi (NPD) Karar V. Belçika da Flaman Blo u nun ( Vlaams Blok ) Yarg lanmas VI. spanya da BATASUNA n n Hukuka Ayk r lan Edilmesi ve Sonuçlar...134

9 X Konu 13: Türkiye de deolojik Ço ulculu un S n rlar I. Anayasa ve Siyasi Partiler Yasas S n f ktidar / S n f Egemenli i I Devletin Ülkesi ve Milletiyle Bütünlü ü IV. Laiklik V. htar Karar VI. Genel De erlendirme Sorular Konu 14: Siyasi Partilere Mali Yard m I. Siyasi Partilere Mali Yard mda Ölçütler Sorunu Genel De erlendirme Sorular Konu 15: Anayasa n n Bafllang ç Hükümleri I. Cumhuriyetin Temel Nitelikleri Ba lam nda Bafllang ç Bafllang ç Hükümlerinin çeri i ve Niteli i Konu 16: Atatürk Milliyetçili i I. Atatürk Milliyetçili inin Unsurlar ve Etnik Milliyetçilik Atatürk Milliyetçili i, Dil ve Bayrak I Genel De erlendirme Sorular Konu 17: Hukuk Devleti I. Hukuk Devletinin Unsurlar Genel De erlendirme Sorular Konu 18: Sosyal Devlet I. Sosyal Devlet ve Politik Tercihler Sosyal Devlet lkesinin Di er Anayasa Hükümleri ile Somutlaflmas I Sosyal Devlet ve Temel Haklar Konu 19: Özgürlükler Rejimi I. Temel Hak ve Özgürlüklerin S n rlanmas na liflkin Anayasal lkelerin Uygulanmas Anayasal lkelerin Uygulanmas nda Örnek Olaylar I Anayasal çtihada Yönelik Araflt rma Sorular IV. Karfl laflt rmal Anayasa Hukukunda Temel Hak ve Özgürlüklere liflkin Anayasal lkeler V. Uluslararas nsan Haklar Hukuku...217

10 XI Konu 20: Siyasal Rejimler Baflkanl k Rejimi, Parlamenter Rejim ve Yar -Baflkanl k Rejimine liflkin Karma Sorular Konu 21: Yasama I. Yasama Organ Milletvekilli i Seçilme Yeterlili i, Kazan lmas ve Kaybedilmesi I Yasama Ba fl kl klar IV. Meclis Soruflturmas, Gensoru, Meclis Araflt rmas ve Soru Meclis Soruflturmas nda Usul Gensoru Önergesi ve Gensorunun Gündeme Al nmas : Örnek Metinler Meclis Araflt rmas, Meclis Soruflturmas, Gensoru ve Soru Konusunda Sorular Konu 22: Yürütme Yürütmenin Yap s, Cumhurbaflkan ve Bakanlar Kurulu na liflkin Karma Sorular Konu 23: Anayasa Yarg s n n Do uflu I. ABD Anayasas n n Yarg Yetkisi ve Yüksek Mahkeme nin Yetkilerine liflkin Düzenlemeleri Yasalar n Anayasaya Uygunlu unun Denetlenmesinde lk Örnek: "Amerikan Yüksek Mahkemesi nin 1803 y l nda Marbury v. Madison Davas nda Verdi i Karar" Konu 24: Anayasa Yarg s n n K ta Avrupas nda ve Türkiye de Benimsenmesi I. K ta Avrupas nda Anayasa Yarg s n n Benimsenmesi Türkiye de Anayasa Yarg s n n Benimsenmesi Konu 25: Anayasa Mahkemesi nin Kuruluflu I. Anayasa Mahkemesi nin Kurulufluna liflkin Hukuksal Çerçeve Genel De erlendirme Sorular Konu 26: Anayasa Yarg s nda fiekil Bak m ndan Denetim I. fiekil Denetiminin Hukuksal Çerçevesi Genel De erlendirme Sorular Konu 27: Anayasa Yarg s nda Esas Bak m ndan Denetim I. Anayasa ya Uygunlu un Esas Bak m ndan Denetiminin Anlam ; Yerindelik Denetimi...289

11 XII Anayasa ya Uygunlu un Esas Bak m ndan Denetiminde Neden/Sebep Unsuru I Anayasa ya Uygunlu un Esas Bak m ndan Denetiminde Amaç Unsuru IV. Anayasa ya Uygunlu un Esas Bak m ndan Denetiminde Konu Unsuru: "ÖLÇÜ NORMLAR" Konu 28: Anayasa Yarg s na Konu Olan Normlar I. Normlara liflkin nceleme Uluslararas Andlaflmalar Sorunu: Örnek Kararlar I Anayasa De iflikli i: Örnek Kararlar Konu 29: Soyut Norm Denetimi (Dava Yoluyla Denetim) I. Soyut Norm Denetiminin Anlam ve Hukuksal Çerçevesi Genel De erlendirme Sorular Konu 30: Somut Norm Denetimi ( tiraz Yoluyla Denetim) I. Somut Norm Denetiminin Hukuksal Çerçevesi Genel De erlendirme Sorular Konu 31: Anayasa Yarg s nda Kararlar n çeri i ve Özellikleri I. Anayasa Mahkemesi Kararlar n n çeri i (Çeflitleri) Ret Karar ve ptal Karar Yorumlu Ret Karar Yürürlü ün Durdurulmas Karar Karfl laflt rmal Hukuk: Alman Federal Anayasa Mahkemesi nin Türetti i Kararlar a. Anayasa ile Uyuflmazl k (Ba daflmazl k) Karar ( Unvereinbarerklaerung ) b. Ça r Karar ( Appellentscheidung ) Anayasa Mahkemesi Kararlar n n Özellikleri, Etkileri ve Sonuçlar Anayasa Mahkemesi Kararlar n n Ba lay c l ptal Kararlar n n Geriye Yürümezli i ptal Karar n n Yürürlü e Girece i Gün Sorunu flin Esas na Girilerek Verilen Ret Kararlar n n Sonuçlar Konu 32: Osmanl -Türk Anayasal Geliflmeleri Genel De erlendirme Sorular EK: fllem Örnekleri TBMM Kararlar...339

12 XIII 2. Atama ve Seçme Kararlar / Kararnamelerine Örnekler Uluslararas Andlaflman n Onaylanmas n Uygun Bulan Kanun Uluslararas Andlaflmay Onaylayan Bakanlar Kurulu Kararnamesi Cumhurbaflkan n n Af Yetkisini Kullanmas Tüzük Yönetmelik Bakanlar Kurulu Karar / Kararnamesi ile Yürürlü e Konulan Yönetmelik Genelge Tebli KARAR D Z N I. Anayasa Mahkemesi Kararlar Karfl laflt rmal Anayasa Yarg s I nsan Haklar Avrupa Mahkemesi Kararlar...370