Akdeniz Bölgesi nde Agroforestry Uygulamaları İçin Çok Amaçlı Bitki Türleri ve Seçimi

Transkript

1 219 Akdeniz Bölgesi nde Agroforestry Uygulamaları İçin Çok Amaçlı Bitki Türleri ve Seçimi İbrahim TURNA Karadeniz Teknik Üniversitesi, Orman Fakültesi, Trabzon ÖZET: Doğal kaynakların etkin bir şekilde kullanılabilmelerindeki sıkıntılar, gelecekte dünya üzerinde yaşayacak insanoğlunun etkilenmesini ve yaşam mücadelesinde olumsuzluklarla karşılaşmasına neden olacaktır. Bu nedenle, yararlanma ve paylaşımın katılımcı bir yaklaşımla ele alınması, mevcut araziden optimum yararlanmak için sürdürülebilir kullanımlarının araştırılması zorunluluktur. Bu amaçla, ekonomik düzeyi düşük ve farklı arazi kullanımlarına sahip Akdeniz Bölgesi'nde ekolojik ve fonksiyonel özellikleri ile zengin tür ve kompozisyonlarına sahip bitki örtüsü içerisinde yer alan çok amaçlı bitki türlerinin Tarımsal ormancılık olarak ifade edilebilen Agroforestry uygulamalarında değerlendirilebilme olanakları araştırılmıştır. Burada çok amaçlı bitki türleri; ekolojik uyum yeteneği, ürün oluşturma ve fonksiyonel olma, bireysel özellikler ile farklı türlerin bir arada bulunabilmesi gibi özellikler bakımından değerlendirilmiştir. Araştırma sonucunda, bölgede çok sayıda bitki türünün agroforestry uygulamalarında geleneksel olarak kullanıldığı, daha bilimsel verilerle kullanılması durumunda gerek arazi kullanımında gerekse kırsal kalkınmaya yönelik faydaların artacağı sonucuna varılmış ve çeşitli öneriler ileri sürülmüştür. Anahtar Sözcükler: Agroforestry, Akdeniz Bölgesi, bitki örtüsü, fonksiyon Variations and Selections of Multipurpose Plants for Agroforestry Applications in Mediterranean Region ABSTRACT: Difficulties on the usage of natural resources, efficiently, will affect humans in future thus make survival harder for them. Therefore, sustainable usage becomes a must to research to benefit from land optimally. Mediterranean region has variety of land utilizations and low maintaining costs. The multipurpose plants, in Mediterranean region s flora, which is rich with plant species and compositions, make itself suitable to be researched for Agroforestry applications. Ecological compatibility, productivity, functionality, individual characteristics and relation with other species are chosen to be studied on multipurpose plants. According to the study results, many plants in the region are traditional for Agroforestry. These results show that; with more scientific research on this matter can increase efficiency of land usage in rural development. Keywords: Agroforestry, Mediterranean region, flora, function GİRİŞ Ülkemizde orman alanlarından beklendiler; hızlı nüfus artışı, orman ürünlerinin gereksiniminin çeşitlenmesi ve artışı yanında, yeni tarım alanları kazanma, otlatma gereksinimi, yakacak ve yapacak odun talebi gibi nedenlerle giderek çoğalmakta ve çeşitlenmektedir. Bu taleplerin karşılanmasında gerek orman gerekse tarım alanlarının optimal kullanımı ve sürdürülebilirliği dikkate alınmak zorundadır. Dolayısıyla yetişme ortamı özelliklerine bağlı olarak, mevcut toprağı daha akılcı kullanarak maksimum ürün elde edecek yöntemler ve politikalar geliştirme zorunluluğu ortaya çıkmaktadır. Bunların başında da agroforestry uygulamaları gelmektedir. Zira ülkemiz ekonomik, sosyal ve kültürel çeşitliliğin yanında, arazi yapısı (topoğrafya), lokal iklim farklılıkları, yerleşim şekli ve ürün çeşitliliği bakımından çok amaçlı arazi kullanımına uygun çok çeşitli bitki türlerinin kullanım potansiyeline sahiptir. Bu potansiyelin iyi değerlendirilmesi gerekir. Akdeniz bölgesi genelinde mevcut orman, tarım ve mera ( otlak) alanlarını belirgin bir şekilde birbirinden ayırmak oldukça zordur. Zira üzerinde ağaç, çalı ya da Sor. Yazar: Turna, İ., turna@ktu.edu.tr, entansif kültür ağacı olmayan az çok odunsu bitkilerin yetiştiği, bölgenin bütün alanlarını, orman alanı olarak kabul ettiğimizde, bu alanlarda yaşayan ya da bu alanlardan faydalanan topluluğa yaklaşımımız farklı olmalıdır. Ormanla bağlantılı olan halkın çoğu zaman, gerek odun ya da diğer orman ürünleri toplama, gerek hayvanlarını otlatma ve gerekse ormanda gezinti ve dinlenme, ağaçlandırmalar, açmalar, gibi bu alanların gelişimi üzerinde yoğun etkileri bulunmaktadır. Sürdürülebilir kalkınma açısından bakıldığında, doğal ekosistemin amacına uygun olarak korunması için öncelikle, ister ağaçlıklı isterse açıklık alan olsun, farklı tiplerde olan alanların mevcut durumlarının sebep ve sonuçlarını iyi tespit etmek, oluşturulacak ölçütler doğrultusunda, bu alanların olması istenen yönde gelişmeleri için eylem araçlarını ortaya koymak gerekir. Doğal bitki örtüsünün kendiliğinden yenilenme kapasitesine sahip olmasına karşın, genellikle, büyük bir tahribat sonrasında her şeyin eski düzenine dönmesi için işi doğaya bırakmak yeterli olamaz. Aksine, araziyi yapısına uygun olarak işlemek ve maksimum faydayı koruma-kullanma dengesinde sürdürmek gerekir. Akdeniz Bölgesi kendi içerisinde Doğu ve Batı Akdeniz olarak ikiye ayrılmakta,

2 yükseltiye bağlı olarak da bitki örtüsü yanında araziden beklentilerde çeşitlenmektedir. Agroforestry Agroforestry in tanımı konusunda çok çeşitli ifadeler ileri sürülmektedir. Yabancı kökenli olan bu kavram çeşitli bilim adamları tarafından özde aynı olmakla birlikte birbirinden farklı tanımlar ileri sürmüşlerdir. Kısaca tanımlamak gerekirse; daha geniş bir tanımlamayla agroforestry ; aynı arazi üzerinde aynı zamanda veya birbirini takip edecek şekilde ormancılık, ziraat ve hayvancılık birleştirilerek kombine arazi kullanımını sağlayan, arazinin verimliliğini artıran, halkın kültürel çalışmaları ile uygun planlama çalışmaları yapan, devamlı arazi kullanım şeklidir (Sağkaya 1986, Ayberk 1988). Agroforestry nin tanımına dikkat edilirse geniş anlamıyla sosyal ormancılık kapsamı içinde kalmakta olup bu kavramı bir üretim tekniği (yetiştirme tekniği) olarak kabul etmek daha doğru olur. Daha açık bir ifade ile tarım-ormancılık üretiminin ve bu üretimlerin sağladığı ürünlerin birim üretim alanında aynı anda ya da birbirini izleyen zamanlarda üretilmesini sağlayan bileşik bir üretim tekniğidir. Burada önemli olan hangi ürünlerin nasıl elde edileceği yanında aynı alandan maksimum yarar için ürün çeşitlerinin birlikte değerlendirilmesidir. Amacı: Agroforestry uygulamalarının bir ayağı olan ormancılık çalışmalarında, halkın ve ülkenin odun ihtiyacını sürekli olarak karşılamak, bunu gerçekleştirirken kırsal kesimde yer alan orman halk ilişkilerini iyileştirmek, kalkınmalarına katkı sağlamaktır. Böylece bir yandan ormanların korunması ve geliştirilmesini bir yandan da kırsal kesimin yerinde kalkındırılması gerçekleşmiş olacaktır. Doğa ile insanı bir arada düşünmek çok önemli bir sosyal ormancılık olgusu olup bunu gerçekleştirmekte o kadar önemli bir sosyal olaydır. Bu sosyal olaylar içerisinde tekniğin yanında soysaekonomik yapının dikkate alınması, tek amaçtan ziyade çok yönlü yararlanma ilkesi ön plana çıkarılmalıdır. Burada çeşitli projeler geliştirilerek halkın yerinde kalkındırılması, refah seviyesinin yükseltilmesi, vb. uygulamalarla kırsal kalkınmanın gerçekleştirilmesi sağlanır (Turna 2007). Kırsal kalkınmanın ormancılık ayağı ise sosyal ormancılık olarak karşımıza çıkmaktadır. Sosyal ormancılığın gerçekleşebilmesi için yapılacak çalışmalardan biri ve belki de en önemlisi ise ana girdi olan arazinin çok amaçlı yararlanmaya yönelik kullanım şeklidir. Bunun gerçekleştirilmesi için yapılması gerekli olan uygulamaların başında da agroforestry gelmektedir. Agroforestry uygulamalarında amaç, devlet desteğinde köylünün kendisi tarafından ve kendileri için değişik bitki yetiştirme teknikleri kullanarak devamlı orman kaynağı yaratacak, tüm köylülerin fert veya kuruluş olarak bütün faaliyetlerine katılımını sağlayacak, yaratılacak kaynaklarla ilk önce bölge 220 halkının ve ekonomisinin ihtiyaçlarına cevap verecek (yakacak odun, hayvan yemi, kereste, ziraat ürünleri, vb.) işletme ve yönetimini uzun vadede halka birlikte sağlayacak uygulama ve teknikleri bulmaya, gerçekleştirmeye çalışmaktır. Bu tür Agroforestry tekniklerinin uygulamaya konulması sonucunda, ana amaç olan, aynı alandan çok yönlü yararlanacak fakir halkın ihtiyaçlarına cevap verilmeye çalışılacak, gelir temin ederek refah seviyesi yükseltilecektir. Bu ana amacın yanında; ormanlar üzerindeki sosyal baskı azalacak, kişi kendi ihtiyacını kendi üretme yoluna gittiğinden polisiye yöntemlerle korunamayan orman kaçakçılığı minimuma inecek, arazi kullanımı düzenli ve planlı olacağından aynı alandan maksimum yarar sağlanacak, erozyon, vb. zararlar azalacak ya da ortadan kalkacaktır (Turna 2009). Kısaca yerel halkın ormancılık faaliyetlerine katkısını sağlayarak kalkındırılması amaçlanır. Bu nedenle örnek alanlar alınarak bilinçli ve tekniğine uygun çalışmalarla amaca ulaşılmalı, bu alanlar halka tanıtılarak katılım sağlanmalıdır. Arazi kullanımı ele alındığında, kısıtlı kaynak olan araziyi ekolojik, teknolojik, ekonomik ve sosyopolitik koşul ve olanakların bileşkesini bularak, kişi ve toplum yararına en uygun şekilde kullanmaktır. Bunun gerçekleşebilmesi içinde bilimsel olarak gerek tarımsal amaçlı, gerekse ormancılık amaçlı otsu ve odunsu bitkilerin eko-silvikültürel özelliklerinin iyi bilinmesi, bu özelliklere ve yetişme ortamı koşullarına göre en uygun şekilde tesis edilmeleri sağlanmalıdır. Zira bir arada veya birbirini izleyecek şekilde aynı alanda yetiştirilmesi düşünülen türlerin ekosilvikültürel özelliklerinin iyi bilinmemesi durumunda hedeflenen amacın çok daha uzağında, arazi yapısını bozan uygulamaların gerçekleştirilmesi kaçınılmaz olacaktır. Agroforestry uygulamalarında amaç; kısa ve uzun vadeli olabilir. Kısa vadeli amaçlar arasında; halkın kendi arazilerinden kısa zamanlı (idare süreli), çok çeşitli ürünler yetiştirerek öncelikle olarak kendi ihtiyaçlarının karşılanması gelir. Uzun vadeli amaçlar arasında ise, orman-halk ilişkilerini düzenleyerek ormanların çok yönlü faydalarından yararlanmak, arazi kullanımını düzenleyerek, ekolojik dengenin sağlanması amaçlanır. Ekolojik dengenin sağlanması ile yerel halkın ve toplumun doğadan beklentileri (temiz hava, bol oksijen, biyolojik zenginliğin devamı, yakacak ve yapacak ihtiyacının karşılanması, flora ve faunanın devamlılığı vb.) sürekli ve doğaya uygun olarak sağlanmış olacaktır. Kısa ve uzun vadeli amaçların karşılanması ile ormanların önemi daha iyi anlaşılacak, korunması ve özel ormancılığa (ormancılık hizmetleri dahil) geçiş hızlanacaktır. Aynı zamanda ormanların korunması da sağlanacaktır (Turna 1992). Agroforestry sistemleri Tüm dünyada agroforestry sistemleri; Agrosilviculturel sistem (tarım + ormancılık faaliyetleri), Silvopastoral sistem (tarım + hayvancılık

3 faaliyetleri) ve Agrosilvopastoral sistem (tarım + orman + hayvancılık faaliyetleri) olmak üzere üç şekilde tanımlanmaktadır. Bu sistemlerin her biri ayrı ayrı uygulama imkanı bulabildiği gibi 2 ya da 3'lü kombinasyonlar şeklinde de uygulamaları görülebilmektedir (Sağkaya 1986, Turna 2009). MATERYAL ve YÖNTEM Araştırma materyali olarak Akdeniz bölgesi ve bu bölgedeki arazi kullanım durumu ile çok amaçlı bitki türleri ele alınmıştır. Bitki türlerinin kullanım alanları ve kullanım şekli konunu işlenişinde ele alınmıştır. Araştırma yöntemi olarak öncelikle olarak bölgenin genel özellikleri tespit edilmiş, buna bağlı olarak arazi kullanım durumun ile agroforestry sistemleri karşılaştırılmıştır. Öncelikle agroforestry sistemleri tanımlanmış, ardından çok amaçlı türlerin belirlenmesi kriterleri ele alınmıştır. Arazi yapısına bağlı olarak en uygun agroforestry sistemlerinin neler olabileceği ve bunların nasıl uygulanabileceği özellikle bitki türlerinin fonksiyonel özelliklerine göre yapılmıştır. BULGULAR ve TARTIŞMA Akdeniz bölgesinde agroforestry potansiyeline sahip çok amaçlı türlerin belirlenmesi ve seçimine geçmeden önce agroforestry uygulamalarında başarı kriterleri belirlenmiştir. Daha sonra çok amaçlı türlerde aranan özellikler ile bunların bölgedeki potansiyelleri ele alınmıştır. Agroforestry uygulamalarında başarı kriterleri Agroforestry çalışmalarında başarının temelinde hem uygulayıcı (arazi sahibi) hem de uygulandığı alanın (yetişme ortamı ve çevresi) özellikleri birlikte düşünülür. Uygulayıcıların başarılı olabilmesi için bazı kriterleri dikkate alması ve gerekli teknik çalışmaları zamanında yerine getirmesi gerekir. Burada özet ve ana başlıklar halinde verilecek olan özelliklerin kısa içerikleri başarı için mutlaka dikkate alınmalıdır (Kapp 2006). - İklim: Yağış (tipi, miktarı, zamanı, süresi), sıcaklık (değeri, zamanı, süresi), ışık (zamanı, süresi) ve rüzgâr (değeri, zamanı, süresi). - Toprak: Verimlilik (N, P, K, mikro besinler, ph, katyon değişim kapasitesi), su (dinamik, dağılım, zamanı ve süresi), derinlik (değeri, dağılımı), yoğunluk (değeri, dağılımı, süresi). - Biyosfer: toprak flora ve faunası, diri örtü (tür, sıklık ve canlılık), yaban hayvanları (böcek ve yararlı canlılar), komşu ürünler ve meşcereler. - Ağaç Türleri: elde edilebilirlik, orijin, kalite, form, dikim zamanı, dikim aralık-mesafesi, dikim tekniği (gübreleme, su lama, koruma, bakım, budama ve hasat). - Çiftçi: ilgi, alternatif, kapasite, iş kalitesi, iş hızı, kaynak, geçim durumu, pazarlama. - Ürün Türleri: elde edilebilirlik, çeşitlilik, kalite, önceki ürün, dikim zamanı, dikim mesafesi, işlemler 221 (gübreleme, sulama, koruma, budama, bakım ve hasat). - Pazar: kalite ihtiyacı, satılabilir miktar, nakliye maliyeti, pazar fiyatı ve krediler. - Yasal Durum: orman ve tarım yasaları, arazi sahibi hakları. - Sosyo-Kültürel Durum: yerel müşteriler ve fırsatlar, anahtar kişiler, organizasyonlar ve projeler. - Riskler: sel, heyelan, deprem, yangın, fırtına, çatışma ve savaşlar. Yukarıda kısa hatlarıyla verilen 10 maddenin her biri agroforestry ile uğraşan bir işletmecinin başarılı olması için gerekli özelliklerdir. Bunlardan bazıları yerine göre çok önemli olabilecektir. Bu sınıflandırma, toprağa dayalı biyolojik çalışmaların hemen hepsinde geçerli bir sınıflandırmadır. Agroforestry uygulamalarında uygun koşullar (yetişme ortamı ve çevre) arasında; yeterli ve ucuz iş gücü, kıt arazi, gübreleme ve mekanizasyonda pahalılık, marjinal tarım toprakları (derin, taşlı, verimsiz), çiftçiler ya da marketlerin odun ve odun dışı orman ürünlerini karşılama, ekstrem iklim koşullarına karşı ürünleri ve hayvanların koruma ihtiyacı, kurak dönemlerde yemlik üretimi gereksinimi, vejetasyon döneminde yeterli toprak nemi sağlanmış olması sayılabilir. Bir başka değerlendirmede de agroforestry uygulamalarında; normal kuruluşa sahip ormanlarda yapılacak olan ormancılık faaliyetlerini engellememeli, aksine yardımcı olacak ürün sayısı ve çeşidini artırmaya yönelik olmalıdır. Agroforestry çalışmalarına verimli koru ormanları ile endüstriyel ağaçlandırma sahaları dışında yer verilmelidir. Genellikle orman içi açıklıklar, orman dışı alanlar ve rehabilitasyona konu alanlarda çalışmalar yoğunlaşmalıdır. Agroforestry çalışmaları tek başına tarım, yada tek başına ormancılık çalışmalarına göre çok daha karışık çalışmalar olup bilimsel esaslara göre uygulanmalıdır. Burada kullanılacak türlerin seçimi, karşılıklı büyüme istekleri, toprağı ıslah edici özellikleri gibi çok amaçlı fonksiyonları yerine getirecek türler olmalıdır. Agroforestry uygulamalarında kullanılacak türlerde aranan özellikler Agroforestry uygulamalarında, arazi kullanımı geniş ve etraflı olarak düşünülür. Zirai ürünler, hayvan yem bitkileri, ağaçlardan yenilebilir meyveler, diğer tali ürünler, yakacak ve yapacak odun, vb. ürünlerin yetiştirilmesi amaçlanır. Bu sistemde yetiştirilecek ağaç ve zirai ürünlerin, alan kullanım biçimlerine ve buna bağlı olarak uygulanacak sisteme göre bitkilerin özellikleri ve bunlardan yararlanma şekilleri farklı olmaktadır. Buna göre, bu amaçla değerlendirilebilecek bitkilerde aranacak bazı özellikler aşağıda verilmiştir (Turna ve Acar 2002). Ekolojik Uyum Yeteneği: Agroforestry sistemlerinde yer alacak bitki türlerinin ekolojik adaptasyonlara uygun olacak biçimde, öncelikle doğal türler olması başarı düzeyini yükseltir. Egzotik

4 türlerin olması durumunda tesis edileceği alanda kendisinden beklenen fonksiyonları yerine getirebilecek ölçüde silvikültürel ve ekolojik özelliklere sahip olmalıdır. Kullanılacak bitki türlerinin iklim, yükselti, bakı, toprak yapısı gibi çok önemli ekolojik kriterlerin belirleyici rol oynadıkları unutulmamalıdır. Akdeniz bölgesi bu anlamda oldukça zengin bitki örtüsüne sahip olup çok sayıda çok amaçlı türü bünyesinde doğal olarak barındırmaktadır. Bölgede uygulanacak çalışmalar için çok alternatifli bitki türlerini bulmak mümkün olup önemli olan bu türlerin birlikte nasıl değerlendirileceğine karar vermek ve uygulamaya aktarmaktır. Deniz seviyesinde başlanarak Toroslara kadar uzanan yükselti kuşağında gerek maki elemanları gerekse orman kuşağında yer alan ve daha çok ışıklı meşcereler oluşturan orman kuşağında çok sayıda alternatif bitki yetiştirme kombinasyonları uygulanabilir. Ürün Oluşturma Yeteneği ve Fonksiyonel Özellikler: Kullanılacak türler çok amaçlı fonksiyonları yerine getirebilmek için amaca yönelik ürün ve belirli fonksiyonları yerine getirmesi gerekmektedir. Buna göre, ürün oluşturma yeteneği bakımından; a) Besin maddesi olarak (meyve ve baklamsı meyveler) sebze, yaprak, yağ, b) Hayvan yemi (yaprak, meyve ve baklamsı meyve, taze sürgün) c) Bal, eterik yağ, süs bitkileri, d) Odun (yakacak odun, kömür, inşaat malzemesi, kereste, kontrplak, sunta), vb ürünlerinin yetiştirilmesi düşünülmelidir. Yukarıda belirtilen özelliklerin tümüne ait bitki türlerin Akdeniz bölgesi doğal florası içerisinde bulunmaktadır. Agroforestry de ürün oluşturma normal olarak en az iki veya daha fazla bitki türünü gerektirir. Bu da iki veya daha fazla ürün çıktısı demektir. Önemli olan bu ürünlerin uyumlu bir şekilde aynı alandan elde edilebilmesidir. Fonksiyonel olma özelikleri bakımından ise; toprak koruma ve ıslah özelliği, canlı çit oluşturma yeteneği, rüzgar perdesi tesisi, kumul önleme, havanın serbest azotunu bağlama, hayvan gübresi oluşturma gibi bazı özelliklere sahip olması gerekir. Bireysel Özellikler ve Farklı Türlerin Bir Arada Değerlendirilebilme Olanakları: Agroforestry sistemlerinde yetiştirilecek odunsu bitkiler (ağaç, ağaççık ve çalı) ve zirai ürünler kullanım yerlerine göre münferit veya gruplar halinde birbirleriyle uyumlu olarak yetiştirileceklerinden bazı özelliklere sahip olmaları gerekmektedir. Bu özellikler ve kısa açıklamaları aşağıda verilmiştir (Sağkaya ve Kamiloğlu 1987); a) Erken yaşlarda, geniş aralık ve mesafe için uygunluk; Bu çeşit türler genelde hızlı büyüme yeteneğinde olup, yıllık artımı 10 m 3 ün üzerindedir. Örnek olarak kavak, kızılağaç, okaliptüs ve söğüt türleri verilebilir. 222 b) Budanmaya mukavemet; kolay sürgün verme ve tetar işletmesine uyum sağlayabilen türler bu kapsamda ele alınır. Örnek olarak kavak, okaliptüs, söğüt, dut türleri verilebilir. c) Düşük tepe çapı/gövde çapı oranı; Tepe çatısı ışıklı olup fazla gölgeleme yapmayan, yayvan tepe tacı geliştirmeyen türler olmalıdır. Örneğin akasya, okaliptüs, demir ağacı, kısmen kızılağaç gibi türler. d) İlk yaşlarda, yan gölgeleme ve yukardan gölgelemeye dayanıklı; bu türler yaşlı ağaçlar içerisinde olabileceği için yan ve üst gölgeye dayanıklı olmalı, ışık isteği yüksek türler olmamalı. e) Işığın alt tabakaya nüfus edebilmesi için, yaprak düzeyinin uygun olması; yaprak yoğunluğu, dallardaki duruşu ve şekli ışığın geçişini tamamen engelleme özelliğinde olmamalıdır. Bazı okaliptüs türleri ile demir ağacı bu grup içerisinde yer alır. f) Yaprağını döken türler; yaprakları kolay ayrışan ve toprak ıslahına yönelik türler (kızılağaç, kavak vb.). g) Atmosferik azotu bağlayabilen; havanın serbest azotunun köklerindeki yumrular sayesinde tutabilme özelliğine sahip türler bu kapsamda değerlendirilir. Örnek olarak legümünez türleri (akasya, gülibrişim vb.), kızılağaç, demir ağacı, vb. verilebilir. h) Zirai ürünlerden daha derin kök sistemi; toprağın derinlerindeki besin elementlerinden yararlanarak üst toprağın organik maddece zenginleşmesine hizmet edebilen türler olmalıdır. ı) Zirai ürünlere baskı yapan kuş sürüleri için gösterişsiz ve uzaklaştırıcılık etkisinin olması. i) Kök yapısı bakımından yüzeysel olarak hızlı yayılma özelliğinde olmamalıdır. j) Yetiştirilecek türün yaprak ve tohum özellikleri bakımından zehir vb. yan etkisi olmamalıdır (gıda zehirlenmeleri gibi). Ağaç ve ağaççıklarda aranan özelliklere genel olarak bakıldığında, agroforestry uygulamasının yapılacağı alanın genel özellikleri ile tesis amacı bu özelliklerden biri ya da birkaçını önemli kılacaktır. Örneğin sıralar halinde karışımın uygulanacağı agroforestry sisteminde kullanılacak orman ağacı türlerinin yukarıda verilen özelliklerden birçoğuna sahip olması gerekir. Bunlar arasında kazık köklü oluşu, azmanlaşma eğiliminde olmayan, rüzgârlara dayanıklı, vb. olması zorunludur. Agroforestry uygulamalarında orman bitkilerinin sahip olması gereken özelliklerin yanı sıra, sistemde yer alacak zirai ürünlerin de bazı karakteristiklerinin olması gerekmektedir. Bunlar arasında; a) İlk tesis periyodunda, fidanların büyümesini ters yönde etkileyecek şekilde fazla gölgeleme yapmamalıdır. Burada orman bitkilerinin ilk dikimi esnasında zirai ürünler içerisinde kalarak gelişimlerinin engellenmemesi istenir. Bu yüzden yetiştirilecek ziraat ürünlerinin boğma özelliğinde olmaması gerekir. b) Tırmanıcı, sarılıcı, sarmaşık yapıda olmamalıdırlar.

5 c) Gıda istekleri, toprağın besin elemanlarını hemen tüketecek şekilde hızlı olmamalıdırlar. d) Şayet yeraltı ürünü iseler, hızlı yayılma isteğinde olmamalıdırlar (Sağkaya ve Kamiloğlu 1987). Yukarıda belirtilen özelliklerin bilinmesi yanında lokal yetişme ortamı özelliklerinin çok iyi etüt edilmesi, iyi bir planlama yapılması ve tekniğine göre uygulamaların yapılması şarttır. Unutulmaması gerekli olan ister tarım ister ormancılık uygulamaları olsun agroforestry uygulamaları tekli değil çoğul uygulamalar olup yoğun çalışmayı gerektirir. Ağaç, ağaççık ve çalıların çok amaçlı potansiyellerinin değerlendirilmesi Agroforestry uygulamalarında odunsu türler içerisinde önemli bir yer sahip olan ağaç, ağaççık ve çalı gibi çok yıllık bitki türleri sadece tek amaçlı değil birçok amaca yönelik olarak değişik şekillerde yetiştirilebilir. Akdeniz bölgesi agroforestry uygulamalarında ağaç, ağaççık ve çalıların yetiştirilmesi ve kullanımı 11 ayrı kategoride sınıflandırılmıştır. Bunlar; Doğal vejetasyonun planlanması: Öncelikli olarak doğal vejetasyonunu kullanım değeri tespit edilerek, belirli bir alanda en hızlı büyüyen ve fonksiyonel değeri en yüksek olan türleri belirlemek ve kullanım amacına göre planlamak gerekir. Doğal vejetasyonun fonksiyonel özellikleri arasında odun ve odun dışı orman ürünleri (beslenme, rekreasyon, otlatma, vb.) ile erozyon kontrolü vb. çalışmalar için uygun türleri belirlemek, planlayarak uygulamaya koymak gerekir. Kısaca vejetasyonun silvikültürel (yetiştirme) özellikleri yanında kullanım özelliklerinin de çok iyi bilinmesi gerekir. Endüstriyel plantasyonlar: Yapacak ve yakacak odun başta olmak üzere ekonomik amaçlı ağaçlandırmalardır. Burada kullanılacak türlerin hızlı gelişen türler olması yanında verimli topraklarda, yoğun kültür yöntemlerinin kullanılması kaçınılmazdır. Bu çalışmalarda endüstriyel amaçlı orman ağacı türüne hizmet edecek, aynı zamanda başka ürünlerin elde edilmesi yolları aranmalıdır. Bölge bu çeşit çalışmalara uygun potansiyele fazlasıyla sahiptir. Tüzel kişilere ait ağaç üretimi (halk için koruluk): Küçük alanlarda yapılan bitkilendirme çalışmaları olup genelde 5 10 hektarlık alanlarda uygulanır. Devlet ya da tüzel kişiler tarafından yetiştirilir. Belediye, köy-belde okulları ile camilerinin etrafında (mezarlıklar dahil) yapılan ağaçlandırılmalar bu çeşit uygulamalara örnektir. Ancak faydalanma ve korumanın planlanması-düzenlenmesi daha zordur. Çiftlik ağaçlandırmaları: 10 hektardan daha küçük alanlarda şahısların kendi arazileri üzerinde yaptıkları ağaçlandırma çalışmalarını içerir. Özellikle tarım yapılamayan eğimli-taşlıklı alanlarda uygulanır. Yemlik üretimi, yapraklı dal yararlanması ve yakacak odun üretimi önceliklidir. Akdeniz bölgesini sahil ve 223 yayla kuşağı bu anlamda önemli bir potansiyele sahiptir. Tarım ürünleri içerisinde ağaç yetiştirmek: Tarım ürünleri içerisinde odun, yakacak odun, yem, meyve, bal üretimi ve gölge yapması amacıyla ağaç yetiştirilmektedir. Örneğin tarım ürünleri için rüzgar perdeleri amaçlı dikimler, toprak ıslahına yönelik bitkilendirmeler bu çeşit uygulamalardır. Kurak ve yarı kurak bölgelerde daha çok gölgeleme amaçlı meşe, akasya, vb. türlerin yetiştirilmesi de bu çalışmalardandır. Sıra veya şerit tarımı yapmak: Tarımsal faaliyet alanlarına bir veya birden fazla sıra veya şeritler halinde ağaç dikimi yapmaktır. Bu uygulamanın en önemli yararı, tarım ürünü yanında ağaç yetiştirilmesidir. Ayrıca yetiştirilecek kazık köklü ağaçlar toprağın derin tabakalarından almış oldukları besin maddelerini yaprakları sayesinde tarım ürünlerine yararlı hale getirerek ekolojik koşulların iyileşmesini sağlarlar. Uygulamanın zararı ise ağaç türlerinin su ekonomisi ve gölge açısından tarım ürünlerinin verimini etkilemesidir. Bunun içinde uygun türlerin, uygun teknikler kullanılarak tesis gerekir. Bu çeşit uygulamalar rüzgâr perdeleri ile koruyucu orman şeritleri ve kuşaklarındaki kriterlere göre de değerlendirilebilirler. Sınır boylarına dikim yapmak: Tarla, nehir, dere ve yol kenarlarında yapılan ağaçlandırma çalışmalarıdır. Ülkemizde kavak, söğüt, çınar ve bazı bölgelerde kızılağaç türleri bu amaç için kullanılmaktadır. Rüzgâr perdeleri: Birkaç sıra ağacın rüzgâr yönüne dik olarak tesis edilmesidir. Tarımda verimi büyük ölçüde artıran, ekolojik koşulları iyileştiren bu uygulamalar daha sonra ayrıntılı olarak incelenecektir. Art arda ekim veya dikim yapmak (=dönüşümlü): Bir ürünü ekmek, hasat ettikten sonra başka bir ürüne geçmek ve bu döngüyü devam ettirmektir. Yetişme ortamı koşulları iyi olan alanlarda bu çeşit uygulamalar önemli olup bölgede Okaliptüs ağaçlandırmaları ilk akla gelen uygulamalardandır. Silvopastoral sistem: Ağaç, ağaççıklarla birlikte ot (yemlik) üretimi yapmak anlamındadır. Işık isteği yüksek ağaçlar seyrek olarak tesis edilerek altında ot (korunga, yonca vb.) üretimi yaptılar. Işıklı meşcerelerin yoğun olarak bulunduğu Akdeniz bölgesi kontrollü otlatma şeklinde bu potansiyele sahip mutlaka değerlendirilmelidir. Bölgeye özgü keçi ve diğer hayvan türleri bu anlamda ilk akla gelebilecek uygulamalardır. Gençliğin biyolojik bağımsızlığa kavuşmasından sonra kontrollü otlatmaya açılması yangın riskini de azaltacaktır. Koruma ormanları, ıslah alanları: Genellikle dik yamaçlarda erozyona açık ormanlarda gençleştirmeyi yaparken toprağın ıslahı, erozyonun durdurulması esas amacı teşkil etmektedir. Ağaç ve ağaççık türlerinden ziyade çok amaçlı çalı gibi odunsu türlerin kullanımı yaygınlaştırılmalıdır. Doğal vejetasyon içerisinde aşı, çelik gibi üretim teknikleri

6 ile ürün çeşitliliği yanında verim artışı da sağlanmalıdır. Yukarıda belirtilen genel esaslara dayalı olarak bölgenin genel özelliklerine kısaca değinecek olursak: Akdeniz kıyıları boyunca uzanan Toros dağ kuşağına kadar olan bölgeyi kapsar. Bölgenin iklimi sahil boyunca 1000 m. yükseltiye kadar kışları ılık ve yağışlı, yazları sıcak ve kurak, yüksek kesimlerde ise kışlar karlı ve soğuk, yazlar serin geçer. İklime bağlı olarak bitki örtüsüne baktığımızda, yaygın bitki örtüsünün kızılçam ormanları, bunun bozuk olduğu yerlerde ise makiler yer alır metrenin üstünde ise bitki örtüsü Karaçam, Sedir ve Göknar gibi asli orman ağacı türlerinden oluşan ormanlar şeklindedir. Bölge oldukça engebeli bir arazi yapısına sahip olup yarıklı-çatlaklı kalker ana kayasından oluşmaktadır. İklim şartlarından dolayı turfanda sebze, meyve, özellikle turunçgiller ve muz, pamuk, şeker pancarı, tahıl olmak üzere çok çeşitli bitki türlerinin yetiştiriciliğine çok müsaittir. Bölgenin iç kısımlarında gülyağı yetiştiriciliği ile elma ve kiraz gibi meyveler yaygındır. Akdeniz bölgesi ormanları kendi içerisinde ikiye ayrılır. Bunlar Akdeniz kıyı ve dağ kuşağı ormanlarıdır. Kıyı kuşağı ormanları genellikle iğne yapraklı kızılçam ağaçları ile makiliklerden oluşur. Dağ kuşağı ormanları ise Toros dağlarında Sedir, Karaçam ve Toros Göknarı hâkimiyetindeki ormanlardır. Bölgede hakim odunsu bitkiler genelde ışık istekleri yüksek türlerdir. Yarıklı çatlaklı ana kaya ve kuraklık nedeniyle de mevcut bitki örtüsü derine giden kök sistemine sahiptirler. Bu özellikler tarımsal ormancılık uygulamalarında son derece önemli özelliklerdir. Zira ışıklı meşcereler oluşturan ormanlık alanlarda agri-silvikültürel ve silvo-pastoral uygulamalar yapılabilir. Nitekim bölgede yapılan geleneksel tarımsal ormancılık uygulamaları incelendiğinde bunun yaygın olarak gerçekleştiği görülecektir. Şekil 1 de görüleceği gibi kıyı kuşağındaki ağaçlıklı alanlarda ( Antalya kızılçam meşcereleri) buğday-arpa yetiştirildiğini görülmektedir. Şekil 1. Antalya bölgesinde kızılçam altında arpabuğday tarımı Benzer şekilde yüksek kesimlerde sedir, ardıç ve karaçam gibi ışıklı meşcerelerde başta küçükbaş hayvan olmak üzere silvo-pastoral sistem uygulamaları görülebilir. Nitekim Akdeniz bölgesi dağlık kesiminde silvopastoralizm üzerine yapılan bir 224 çalışmada (Geray ve Özden, 2003), hayvan sayısı ve tarla açma nedeniyle mera alanlarının kapasitelerinin 3-4 katı otlatmaya konu olduğu tespit edilmiştir. Keçi bölge için son derece önemli bir hayvancılık çeşidi olup süt, et ve yün üretimi amacıyla yapılmaktadır. Ancak plansız ve aşırı otlatma nedeniyle hem mera alanları bozulmakta hem de doğal vejetasyon ve özellikle de ormanların tahribine neden olunmaktadır. Akdeniz ardı için geleneksel agroforestry uygulamaları verilebilecek en güzel örnekler arasında, Isparta yöresi ormanlık alanlarında doğal olarak bulunan menengiç ( Pistacia terebinthus L.) türleri ile aşılı sakız ağacı yetiştiriciliği yapılmakta, bunlar arasında ise biberiye ( Rosmarinus officinalis L.) ve kekik üretimi yapılabilmektedir. Yine hayvancılığı geliştirmek amacıyla orman ağaçları arasındaki boşluklara korunga, adi fiğ, yonca, silajlık mısır, sorgun ekimleri verilebilir. Isparta ilinde agroforestry üretim sistemleri üzerinde yapılan bir araştırmada (Filiz ve Tolunay 2003); agrisilvikültürel sistemler olarak, alley ürün yetiştirme tekniği, çok amaçlı ağaç bahçeleri, tarımsal arazide çok amaçlı ağaç yetiştirilmesi, kırsal bahçeleri, toprak koruma amaçlı ağaçlandırmalar, rüzgar perdeleri uygulanmakta, Silvopastoral sistemler olarak da mera ve otlak arazilerinde ağaç yetiştirilmesi, yemlik yaprak üretimine yönelik ağaç yetiştirilmesi, ağaçlar altında otsu bitkiler yetiştirilmesi ve otlatılması, Agrosilvopastoral sistemler olarak ise hayvancılık amaçlı kırsal ev bahçeleri, ağaç ve orman kaynaklarında arıcılık, vb. üretim tekniklerinin kullanıldığı belirlenmiştir. Benzer şekilde bu çeşit uygulamaların Isparta yöresinde olduğu gibi Akdeniz bölgesinin ve hatta ülkemizin tümünde yapılabileceği ortadadır. Zira birçok bölgemizde gerek geçmişte gerekse günümüzde geleneksel olarak böyle uygulamaların yapıldığı görülmektedir. Ancak tüm bu uygulamaların bilinçli uygulamalar şeklinde yapıldığını belirtmek mümkün değildir. Bir başka agrisilvopastoral uygulama örneği okaliptüs sahalarında gerçekleştirilebilir. Bu çeşit uygulamalar daha çok dönüşümlü kültivasyon ya da taungya sistemi örneklerinde olduğu gibidir. Okaliptüs plantasyonlarında ara tarım olanaklarının araştırıldığı bir çalışmada; değişik aralık mesafelerle dikilen okaliptüs bireyleri arasına buğday ve soya fasulyesi ekilmiş ve verim durumu değerlendirilmiştir. Buna göre de, ilk iki yıl tüm işlemlerdeki tarımsal ürün yetiştiriciliği faaliyetinin artı değer verdiği tespit edilmiştir. Üçüncü yıl sadece geniş aralıklarla (2x2x11m) yapılan buğday yetiştiriciliği faaliyeti artı değer vermiş, diğer işlemlerde negatif değerler elde edilmiştir. Sonuç olarak okaliptüs türü ile ilk iki yıl için buğday+soya üretimi ara tarım olarak ekonomiktir (Anonim 2002). Akdeniz bölgesinde önemli bir agroforestry çalışması da rüzgâr perdelerinin tesisidir. Bu uygulamalar, bölgede tarımsal amaçlı ürünlerin rüzgâr, sıcaklık, vb. etkilerden etkilenmemesi için

7 önemlidir. Bu amaçla çok sayıda bitki türü kullanılabilir ( Rüzgâr perdeleri bölümüne bakınız). Bunlar arasında önemli olan demir ağacı aynı zamanda narenciye bahçeleri ile birlikte yetiştirilmediğinde verim okaliptüs türleri ile yetiştirilenlerden çok daha yüksek olduğu ileri sürülmektedir. Hatta narenciye bahçelerinin saf olmasından çok demir ağacı ile beraber yetiştirildiklerinde daha iyi bir gelişme gösterdiği araştırma sonuçları ile ortaya koymuştur. Bu çeşit uygulamalar bölgede bilimsel olarak uygulamaya konulabilir. Bu benzeri örnekleri Akdeniz bölgesinde mikro bazda çoğaltmak ve çeşitlendirmek mümkündür. Agroforestry uygulamalarında odun ve odun dışı ürünleri insanı da dikkate alarak birlikte yetiştirmek amaçlanır. Agroforestry uygulamalarında; - İnsanlar için besin maddeleri üretimi önemlidir. Bunlar arasında; av hayvanları, yabani meyve ve sebzeler, yaban balı, mantarlar sayılabilir. Bunların bir kısmı yerel gereksinimler için bir kısmı ise ticarette önemli bir yer tutmaktadır. Meyveleri için yetiştirilen ağaçlarla ilgili olarak değişik dikim teknikleri ve aşılama çalışmaları kitlesel ürün hasadı yapılabilir. - Hayvanlar için besin maddeleri her mevsimde besin kaynakları sunan Akdeniz bitkileri, ilkbahar başlangıcında, odunsu genç sürgünler otlatılabilir. İlkbaharın sonunda ve yaz başında ise, ağaçların altındaki otlar, doğrudan güneş altında olanlardan daha uzun süre yeşil kalır. Bu dönem boyunca orman alanları da, değerli besin kaynakları sağlar. Yapraklı dallar da kesilerek hayvanlara yem olarak verilebilir. Sonbaharda, karbonhidratça zengin meyveler, özellikle meşe palamudu, kesim dönemi öncesinde hayvanların yağlanması için, ya da sadece kış gelirken yağ rezervi oluşturmaları için gerekli temel gıda maddelerini oluştururlar. Aynı meyveler, toplanarak kış aylarında hayvanların beslenmesi için depolanabilir. - Sağlık kaynakları (tıbbi bitkiler), süsleme (çiçekler, dallar), el sanatları (sepetçilik, iplik, halat yapımı...), besicilik (ahırda hayvanlar ın yatması için döşenen otlar), tarım (özellikle baklagillerden oluşan bitkilerle gübreyi karıştırarak komposto yapıp toprağı verimlileştirmek), vs. daha önce açıklanmış olan kimyasal ürünleri de unutmamak gerekir. Bu faydalanmaların büyük bir bölümü, geleneksel ekonomiyle birlikte ele alınmalıdır. SONUÇ ve ÖNERİLER Bu çalışma sonucuna göre bölgede agroforestry potansiyelinin çok yüksek olduğu, buna bağı olarak çok amaçlı türler bakımından zengin bir coğrafik bölge olduğu anlaşılmaktadır. Agroforestry uygulamalarında her üç sistemde de uygulama potansiyelinin olduğu ancak bunarlın bilinçli bir şekilde uygulayıcıya aktarılması gerektiği tespit edilmiştir. 225 Sonuç olarak bölgenin yetişme ortamı özellikleri iyi etüt edilmeli, toprak yapısı, iklim özellikleri ve sosyal yapı dikkate alınarak araziden maksimum yararlanma yolları aranmalıdır. Bu çalışmalar yapılırken mülkiyet sorununun olmaması, arazinin çok yünlü kullanıma uygun olması ve halkın katılımı mutlaka sağlanmalıdır. Ürün çeşitliliğinde ise yetiştirilecek bitkisel ürünlerin silvikültürel özellikleri (kök, ışık, iklim, toprak, vb.) iyi analiz edilmeli ve karışım şekilleri buna göre belirlenmelidir. KAYNAKLAR Anonim, Okaliptüs ( E. camaltulensis Dehn.) Plantasyonlarında Ara Tarım Olanaklarının Araştırılması, Araştırma Bülteni, Sayı:15, Ankara. Ayberk, S Agroforestry, Tanım, Kapsam, Uygulama ve Görüşler, Kavak ve Hızlı Gelişen Tür Orman Ağaçları Enstitü Dergisi, No:2, İzmit. Filiz, S. ve Tolunay, A Isparta İlinde Agroforestry Uygulamaları ve Bu Uygulamalarda Kullanılabilecek Bitki Türleri Geray, U. ve Özden, S Silvopastoralism in Turkey s Mountainous Mediterranean Region. Mountain Res. and a Development, Vol 23, No 2, P: Kamiloğlu, M.Y Hindistan da Agroforestry, Orman Mühendisliği Dergisi Sayı: 3, S.22-26, Ankara. Kapp, G.B Introductionto Farm and Agroforestry Course Module, WS 2006/07, Germany. Sağkaya, A Sosyal Ormancılık, Orman Mühendisleri Dergisi, Sayı 6, s 5-6, Ankara. Sağkaya, A. ve Kamiloğlu M. Y Ormancılıkta Karma Sistemler, Orman Mühendisleri Odası Yayın No: 10. Ankara Tolunay, A Sosyal Ormancılık Üzerine Düşünceler ve Öneriler, Orman Mühendisliği Dergisi Sayı:8, Ankara. Turna, İ Akçaabat Bölgesi nde Agroforestry Potansiyelinin Belirlenmesi, KTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Y. L. Tezi, Trabzon. Turna, İ. ve Acar, C Doğu Karadeniz Bölgesi Kırsal Ev Bahçelerinin Agroforestry Uygulamalarındaki Yeri ve Önemi. I. Ulusal Ormancılık Kongresi, Kongre Serisi No: , Ankara. Turna, İ Tarımsal Ormancılık (Agroforestry) Ders Notu, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Orman Fakültesi, Ders Notları Yayın No: 87. Trabzon.