T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI TELİF HAKLARI VE SİNEMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

Transkript

1 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI TELİF HAKLARI VE SİNEMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ FİKRİ HAKLARIN REKABET HUKUKU İLE ETKİLEŞİMİ: FİKRİ HAKLARA İLİŞKİN REKABET HUKUKU UYGULAMASININ ESASLARI UZMANLIK TEZİ Serpil ÇINAR ŞUBAT-2009 ANKARA

2

3 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI TELİF HAKLARI VE SİNEMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ FİKRİ HAKLARIN REKABET HUKUKU İLE ETKİLEŞİMİ: FİKRİ HAKLARA İLİŞKİN REKABET HUKUKU UYGULAMASININ ESASLARI UZMANLIK TEZİ Serpil ÇINAR Tez Danışmanı Hüseyin DARÇIN ŞUBAT-2009 ANKARA

4 Serpil ÇINAR tarafından hazırlanan FİKRİ HAKLARIN REKABET HUKUKU İLE ETKİLEŞİMİ: FİKRİ HAKLARA REKABET HUKUKU UYGULAMASININ ESASLARI adlı bu tezin Uzmanlık Tezi olarak uygun olduğunu onaylarım... (Danışman) Bu çalışma, jürimiz tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Kültür ve Turizm Uzmanı Tezi olarak kabul edilmiştir. Adı ve Soyadı İmzası Başkan : Üye : Üye : Üye : Üye : Tarih :.../. / Bu tez, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür ve Turizm Uzman Yardımcılarının Uzmanlık Tezlerini Hazırlarken Uyacakları Yazım Kuralları Yönergesiyle belirlenen tez yazım kurallarına uygundur.

5 SINAV YETERLİK KOMİSYONUNA BEYAN Bu belge ile bu uzmanlık tezindeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunduğumu; ayrıca, bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi beyan ederim. / /2009 Serpil ÇINAR Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı

6 ÖNSÖZ Fikri haklar, inhisari nitelikte yani herkese karşı ileri sürülebilecek haklardır ve sahibine çeşitli açılardan koruma sağlamaktadır. Bunun yanı sıra ortaya çıkardığı toplumsal faydanın yaratıcılığı ve yenilikçiliği teşvik ederek teknolojik ilerleme ve ekonomik büyümeye katkılarının yanında fikir ve sanat eserleri aracılığıyla kültür hayatına da önemli katkıları bulunmaktadır. Bu ise fikri mülkiyet sistemini disiplinler arası bir yapıya kavuşturmuştur. Bu nedenle gerek ulusal gerekse de uluslararası alanda ortaya çıkan toplumsal faydanın rekabet edilebilirlik süreçleri içinde topluma maksimum faydayı sağlayacak şekilde geliştirilmesi gerekmektedir. Rekabet alanındaki uygulamaların fikri hak sahibinin bu hakkından yararlanmasını haksız bir şekilde engellemesi hem fikri mülkiyet sistemine zarar vererek yaratıcı yeteneğin ortaya çıkmasını engelleyecek hem de rekabet kanunlarına aykırı düşecektir. Ancak hak sahibine tanınan ayrıcalıklı yetkiler ise ulusal ve uluslararası alanda rekabeti sekteye uğratacaktır. Bu nedenle bu iki alan arasındaki ilişkinin niteliğinin ortaya konularak hem hak sahiplerinin haklarının korunması hem de kültürel, ekonomik ve teknolojik gelişmeye etkileri nedeniyle bunları etkileyen unsurların belirlenmesi gerekmektedir. Bu çalışmamızda birbiriyle çatışır gibi görünen; ancak temelde aynı amaca hizmet eden fikri hakların özelde telif haklarının ve rekabet hukukunun birbirleriyle ilişkili olan yönleri ortaya konularak yaratıcılığın ve yenilikçiliğin teşvik edilmesi suretiyle toplumsal gelişme üzerindeki etkilerine değinilecektir. Tez çalışmamızda bu iki alanın tarihsel süreç içindeki gelişimleri ve arz ettikleri önem üzerinde durulacaktır. Bu ilişki eser üzerindeki haklar bağlamında tüm yaratıcı sanayileri de içerek biçimde başta bilgisayar programlarını, edebiyat eserlerini, müzik eserlerini, güzel sanat eserlerini ve işlenmeleri içerecektir. Konunun TRIPS, AB ve Türk mevzuatında düzenlenişi hakkın tüketilmesi ilkesi ve buna bağlı olarak paralel ithalat ve lisans sözleşmeleri çerçevesinde incelenerek bu iki alan arasındaki bağlantı üzerinde durulacaktır. i

7 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... i KISALTMALAR DİZİNİ... vi TABLO ve ŞEKİLLER CETVELİ... vii GİRİŞ GENEL BİLGİLER FİKRİ MÜLKİYET KAVRAMI Fikir ve Sanat Eserleri Hukukunda Temel Kavramlar Eser Kavramı ve Eser Türleri Eser Eser Türleri İlim ve Edebiyat Eserleri Musiki Eserleri Güzel Sanat Eserleri Sinema Eserleri İşlenme ve Derlemeler Eser Sahibi Eser Sahibinin Hakları Manevi Haklar Umuma Arz Etme Yetkisi Adın Belirtilmesi Yetkisi Eserde Değişiklik Yapılmasını Menetme Hakkı Eser Sahibinin Zilyet ve Malike Karşı Hakları Mali Haklar İşleme Hakkı Çoğaltma Hakkı Yayma Hakkı Temsil Hakkı İşaret, Ses Ve/Veya Görüntü Nakline Yarayan Araçlarla Umuma İletim Hakkı Pay ve Takip Hakkı İKİNCİ BÖLÜM FİKRİ HAKLARA İLİŞKİN REKABET HUKUKU UYGULAMASININ ESASLARI FİKRİ MÜLKİYET HUKUKU İLE REKABET HUKUKU Fikri Mülkiyet Hukukunun Sağladığı Koruma Rekabet Unsurunun Temel Amacı ve Önemi Fikri Mülkiyet Hukuku ile Rekabet Hukuku Arasındaki İlişki ii

8 2.2 Avrupa Topluluğu ve Türk Mevzuatında Rekabet Hukuku ve Fikri Mülkiyet Hakları Avrupa Topluluğu Rekabet Hukuku Avrupa Topluluğu Rekabet Hukukunun Amaçları AT Rekabet Hukukunda Fikri Mülkiyet Hakları Malların Serbest Dolaşımına İlişkin Kuralların Fikri Hukuka Etkisi Fikri Mülkiyet Haklarının Varlığı ve Kullanımı Türk Hukuk Düzeninde Rekabetin Korunması Türk Rekabet Hukukunun Temelleri Türk Rekabet Sistemi ve Fikri Mülkiyet İlişkisi Fikri Mülkiyet Haklarıyla İlgili Anlaşma, Uyumlu Eylem ve Kararlar Muafiyet Yatay Anlaşmalar Dikey Anlaşmalar Fikri Mülkiyet Haklarıyla İlgili Hakim Durumun Kötüye Kullanılması Halleri Pazara Girişi Engelleme Lisans Taleplerinin Reddi Yolu ile Kötüye Kullanma Fiyatlar Yolu ile Kötüye Kullanma Ayırımcılık ve İlave Yükümlülükler Sınırlandırmalara Riayet Etmeme Fikri Mülkiyet Haklarıyla İlgili Birleşme ve Devralmalar ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜKENME İLKESİ ve PARALEL İTHALAT Tükenme İlkesi Tükenme ilkesinin Uygulanmadığı Haklar Tükenmenin Coğrafi Sınırı Bakımından Sistemler Ülkesel (Ulusal) Tükenme Bölgesel Tükenme Uluslararası Tükenme Paralel İthalat Paralel İthalatın Yarar ve Sakıncaları Paralel İthalatın Yararları Paralel İthalatın Sakıncaları Paralel İthalatı Önleyici Tedbirler ve Ait Oldukları Disiplinler Uluslararası Düzenlemeler Uluslar Arası Ticaretle İlgili Çok Taraflı Antlaşmaların ve Diğer Ticaret Anlaşmalarının Konuya Yaklaşımı Ticaret ve Tarifeler Konusunda Genel Antlaşma (GATT) ile Dünya Ticaret Örgütünü (DTÖ) Kuran Antlaşma ve Ekleri Ticaretle Bağlantılı Fikri ve Sınai Haklar Anlaşması (TRIPS) TRIPS ve Temel İlkeler Ulusal Muamele İlkesi iii

9 En Çok Kayrılan Ülke Kaydı Halk Sağlığının ve Bazı Hayati Sektörlerin Korunması ilkesi Ticaretin ve Teknoloji Transferinin Korunması İlkesi Rekabetin Korunması İlkesi TRIPS, Hakların Tüketilmesi İlkesi ve Paralel İthalat Avrupa Birliği nde Fikri Haklar, Hakların Tükenmesi ve Paralel İthalat Temel Amaçlar Temel ilkeler Malların Serbest Dolaşımı Rekabetin Korunması Fikri-Sınai Hakkın "Topluluk İçinde" Tükenmesi ve Bağlantılı İlkeler Hakkın Tükenmesine İlişkin Adalet Divanı Kararları Fikri Haklarla İlgili İkincil Mevzuatta Konunun Düzenleniş Şekli /250 sayılı ve 14 Mayıs 1991 Tarihli Bilgisayar Programlarının Hukuki Korunmasına Dair Konsey Direktifi /100 sayılı ve 19 Kasım 1992 Tarihli Fikir ve Sanat Eserleri Haklarının Kiralanması, Ödünç Verilmesi ve Bağlantılı Haklara Dair Konsey Direktifi /83 sayılı ve 27 Eylül 1993 Tarihli Uydu Yayınlarında ve Kablolu Yayınlarda Uygulanan Eser Sahibinin Hakları ve Bağlantılı Haklara İlişkin Kuralların Koordinasyonu Hakkında Konsey Direktifi /98 sayılı ve 29 Ekim 1993 Tarihli Eser Sahibinin Hakları ile Bağlantılı Hakların Koruma Sürelerinin Uyumlaştırılmasına İlişkin Konsey Direktifi /9 sayılı ve 11 Mart 1996 Tarihli Veri Tabanlarının Hukuki Korunmasına İlişkin Parlamento ve Konsey Direktifi Türkiye ve Paralel İthalat Genel Olarak İlgili Türk Mevzuatı ve Paralel İthalat Fikri - Sınai Hak Mevzuatı ve Hakkın Tükenmesi İlkesi FSH Tükenme İlkesinin Rekabet Düzeni ve Uluslararası Ticaret Üzerine Etkisi ve Değerlendirme DÖRDÜNCÜ BÖLÜM LİSANS SÖZLEŞMELERİ Genel Olarak Lisans Sözleşmeleri Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu Kapsamındaki Lisans SözleşmelERİ Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki Lisans Türleri Münhasır Lisans Basit Lisans Zorunlu Lisans Kanuni Lisans Lisans Hakkının Devri ve Alt Lisans iv

10 4.3.1 Lisans Hakkının Devri Alt Lisans Rekabet Kuralları Karşısında Lisans Sözleşmelerinin Durumu Genel Olarak Lisans Sözleşmelerinin Rekabeti Sınırlama Niteliği Lisans Sözleşmeleri İle Rekabet Kuralları Arasındaki İlişki Lisans Anlaşmalarında Yer Alan Rekabeti Kısıtlayıcı Nitelikteki Bazı Hükümler Genel Olarak Münhasırlık Kullanım Alanı ve Kullanım Miktarı Sınırlamaları Rekabet Etme Yasağı Lisanslı Ürünün Fiyatının Belirlenmesi (Yeniden Satış Fiyatı Sınırlamaları) Bağlama ve Paket Lisans Uygulaması Geriye Lisans Verme Yükümlülüğü Lisanslı Ürünün Pazarlanabileceği Alıcıların Sınırlanması Sözleşme Süresinin Sınırlandırılması Bölgesel Nitelikteki Sınırlandırmalar Dava Etmemeye İlişkin Sınırlandırmalar Lisans Alanın Üçüncü Kişilerle İş Görmesinin Engellenmesi Lisans Alana Ek Alım Yükümlülükleri Getirilmesi Asgari Bir Lisans Payı Ödeme veya Asgari Miktarda Üretim Yapma Yükümlülüğü Lisans Sözleşmelerinin Muafiyet Kapsamında Ele Alınıp Alınmaması Muafiyet Kavramı Muafiyet Şartlarının Lisans Sözleşmeleri Açısından İncelenmesi Yararlı Olma Tüketicinin Yarar Sağlaması İlgili Pazarın Önemli Bir bölümünde Rekabetin Ortadan Kalkmaması Rekabetin (a) ve (b) bentlerindeki amaçların elde edilmesi için zorunlu olandan fazla sınırlanmaması Rekabet kurallarına aykırılığın Sonuçları Kesin Hükümsüzlük Birleşme ve Devralınmaya İzin Verilmemesi Koşullu İzin İlgili Pazarlarda Rekabetin Yeniden Tesisine Yönelik Kararlar Para Cezaları SONUÇ KAYNAKÇA ÖZET v

11 SUMMARY vi

12 KISALTMALAR DİZİNİ AB ABD AEA AT ATA ATAD ATM BK DTÖ FMH FSEK FSH GATT KHK : Avrupa Birliği : Amerika Birleşik Devletleri : Avrupa Ekonomik Alanı : Avrupa Topluluğu : Avrupa Topluluğu Anlaşması : Avrupa Topluluğu Adalet Divanı : Avrupa Toplulukları Mahkemesi : Borçlar Kanunu :Dünya Ticaret Örgütü :Fikri Mülkiyet Hakları : Fikir Ve Sanat Eserleri Kanunu : Fikri Sınai Hak : Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması :Kanun Hükmünde Kararname m. : Madde OKK OTP RKHK TRIPS : Ortaklık Konseyi Kararı : Ortak Ticaret Politikası : Rekabetin Korunması Hakkında Kanun : Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Hakları Anlaşması vii

13 TABLO ve ŞEKİLLER CETVELİ Şekil 1: Parelel İthalatın Oluşum Şekli Şekil 2: Parelel İthalatın Oluşum Şekli viii

14 GİRİŞ Günümüzde fikir ve sanat eserlerinin ticarileşmesi, bu alanda üretim yapanlar ile aracıların profesyonelleşmesine yol açmış; artık müzik, sinema, edebiyat ve bilgisayar programları birer sanayi dalı haline dönüşmüştür. Bu şekilde ulusal, bölgesel ve uluslararası pazarlarda en çok ticareti yapılan ürünler arasında fikri ürünleri de yerini almıştır. Ancak, teknolojik gelişme ile birlikte kopyalama, kayıt ve taklit gibi eylemlerin kolaylaşması fikri mülkiyet haklarına tecavüzü artırmıştır. Ayrıca, bu hakların yeterince korunamaması nedeniyle ilgili sektörlerde yaşanan ciddi mali kayıplar karşısında ülkeler, bu hakların uluslararası boyutta korunması için önemli çabalar içine girmişlerdir. Bu gelişmeler sonucunda, fikri mülkiyet ve rekabet kuralları uluslararası tartışmaların merkezinde yer almaya başlamıştır. Fikri hakların ortaya çıkardığı toplumsal faydanın yaratıcılığı ve yenilikçiliği teşvik ederek teknolojik ilerleme ve ekonomik büyümeye katkı sağlamasının yanında fikir ve sanat eserleri aracılığıyla kültür hayatına da önemli katkıları bulunmaktadır. Bu ise fikri mülkiyet sisteminin disiplinler arası bir yapıya kavuşmasına neden olmuştur. Bu nedenle de fikri mülkiyet sisteminin etkileşim içinde bulunduğu kapsamlı bir politika geliştirilmesinin yanında uluslararası alanda da bu hakların sahiplerine ve ortaya çıkan toplumsal faydanın rekabet edilebilirlik süreçleri içinde topluma maksimum faydayı sağlayacak şekilde geliştirilmesi gerekmektedir. Rekabet alanındaki uygulamaların fikri hak sahibinin bu hakkından yararlanmasını haksız bir şekilde engellemesi hem fikri mülkiyet sistemine zarar vererek yaratıcı yeteneğin ortaya çıkmasını engelleyecek hem de rekabet kanunlarına aykırı düşecektir. Ancak hak sahibine tanınan ayrıcalıklı yetkiler ise ulusal ve uluslararası alanda rekabeti sekteye uğratacaktır. Bu nedenle bu iki alan arasındaki ilişkinin niteliğinin ortaya konularak hem hak sahiplerinin haklarının korunması hem de kültürel, ekonomik ve teknolojik gelişmeye etkileri nedeniyle bunları etkileyen unsurların belirlenmesi gerekmektedir Bu nedenle, çalışmamızda birbiriyle çatışır gibi görünen; ancak temelde aynı amaca hizmet eden fikri hakların özelde telif haklarının ve rekabet hukukunun 1

15 birbirleriyle ilişkili olan yönleri ve arz ettikleri önem üzerinde durulacaktır. Bu ilişki, eser üzerindeki haklar bağlamında tüm yaratıcı sanayileri de içerek biçimde başta bilgisayar programlarını, edebiyat eserlerini, müzik eserlerini, güzel sanat eserlerini ve işlenmeleri içerecektir. Bu çalışmanın birinci bölümünde, fikri mülkiyet kavramı üzerinde durularak Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki temel ilke ve kurallarına değinilmiştir. İkinci bölümde, fikri haklar ve rekabet hukuku arasındaki ilişki üzerinde durularak konunun Avrupa Topluluğu ve Türk mevzuatındaki düzenlemeler esas alınarak açıklanmaya çalışılmıştır. Üçüncü ve dördüncü bölümde ise fikri haklarla ilgili olarak rekabet hukukunun uygulama alanına giren tükenme ilkesi ve bununla bağlantılı olan paralel ithalat konusu üzerinde durulmuş ve bunlara ilişkin Avrupa topluluğu ve Türk mevzuatı hükümleri incelenmiş daha sonar da lisans sözleşmeleri üzerine durularak rekabet hukuku ile bağlantısı kurulmuştur. Fikri hakların kullanımları ve rekabet düzeni üzerindeki etkileri veya olaya rekabet açısından bakıldığında rekabet sınırlamalarının fikri mülkiyet alanı üzerindeki etkileri ve bu iki alanın birlikte bir yandan toplumun kültür ve sanat zenginliğine ve bunların korunmasına diğer yandan da teknolojik gelişmelere ve bunların ekonomi üzerindeki etkileri büyük önem kazanmaktadır. Bu ise her alanda gerek ulusal gerekse uluslararası rekabet düzeni içerisinde toplumların rekabet avantajı elde etmelerine neden olmaktadır. 2

16 BİRİNCİ BÖLÜM 1 GENEL BİLGİLER 1.1 FİKRİ MÜLKİYET KAVRAMI Fikri hak, kişilerin, zeka, düşünce ve yaratıcılık sonucu meydana getirdikleri fikir ürünleri üzerindeki gayri maddi bir haktır (Erel, 1998: 4). Fikri haklar terimi dar ve geniş olmak üzere iki anlamda kullanılmaktadır. Geniş anlamda fikri haklar, her türlü fikri faaliyet sonucu meydana gelen ürünler üzerindeki hakları ifade etmekte olup, bu anlamdaki fikri hakların kapsamına Fikir ve Sanat Eserleri Kanununda (FSEK) düzenlenen fikir ve sanat eserleri üzerindeki hakların yanı sıra, markalar,teknik buluşlar, sınai resim, modeller vb. gayri maddi mallar üzerindeki haklar da girer. Dar anlamdaki fikri haklar ise 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanununda düzenlenen fikir ve sanat eserleri üzerindeki haklardır (Tüysüz, 2007: 24). Bu tez çalışmasında, fikri haklar kavramı, dar anlamda incelenmekte olup, bilim, edebiyat, müzik, güzel sanatlar ve sinema eserleri üzerindeki maddi ve manevi haklar ile bu haklara komşu hakları kapsamakta; çalışmanın boyutlarını aşırı genişletici nitelikte olan buluş, marka, endüstriyel tasarım ve modeller gibi sınai hakları kapsamamaktadır. Fikri ürün üzerindeki hak, tarihi gelişme sürecinde bazı teorilerce bir çeşit mülkiyet hakkı olarak değerlendirilmiştir. Ancak, fikri mülkiyet hakları; maddi varlığının bulunmaması, somutlaştığı eşyadan farklı ve süreyle sınırlı olması gibi özellikleriyle maddi mülkiyet haklarından ayrılır. Türk hukukunda, sadece maddi şeyler eşya olabildiklerinden fikri ürünler eşya değildir. Dolayısıyla, soyut fikri ürünler mülkiyetin ve zilyetliğin konusu olamaz. Bu ürünler üzerindeki haklar da ayni haklar olmayacaktır (Aydıncık, 2006: 5). Fikri haklar esas itibariyle mutlak haklar kategorisinde yer alırlar (Erel, 1998:5). Mutlak haklar, sahibi tarafından herkese karşı ileri sürülebilen haklardır ve herkes bu haklara uymakla yükümlüdür. Fikri mülkiyet hakları, hukukun diğer alanlarından farklı, kendine özgü niteliklere sahiptir. Fikri mülkiyet haklarının genel niteliklerine bakarsak: 1- Fikri ürünler, maddi bir varlığa sahip olmayıp,soyuttur. 3

17 2- Fikri mülkiyete konu haklar maddi mülkiyetten farklı şekilde ülkesel olarak korunur. Bir fikri mülkiyet hakkının hangi ülkede korunması isteniyorsa o ülkenin mevzuatı çerçevesinde ve sadece o ülkenin sınırları içerisinde korunur 1. Yani, kural olarak hangi ülkede koruma talep ediliyorsa, o ülke mevzuatına göre korunur ya da korunmaz. 3- Fikri mülkiyet hakları maddi mülkiyetten farklı olarak süreye tabidir. 4- Fikri ürünler eşya olmadığı gibi, somutlaştığı eşyadan da farklı bir varlığa sahiptir. Fikri haklar sahibine geniş inhisari yetkiler verir. Fikri hak sahibi, bu inhisari yetkileri sayesinde başkalarının fikri hak konusu üzerinde tasarrufta bulunmasını yasaklayabilir. Bu yetkilerin üçüncü kişilerce ihlali halinde de hukuki yollara başvurabilir. 5- Fikri mülkiyet hakları kullanmakla tükenmez. 6- Fikri mülkiyet hakları kural olarak devir, lisans, rehin ve haciz gibi hukuki işlemlere konu olabileceği gibi mirasla da intikal eder. 7- Fikri mülkiyet hakları, anti-rekabetçidir. Bu haklar sahibine tekel niteliğinde haklar sağlar (Suluk/Nal, 2007: 4-5). Toplumsal yaşamın büyük bir devinim ile gelişiminde, insanın yaratıcı düşünce gücünün rolü tartışmasızdır. Toplumsal yaşam, insanın yaratıcı ve üretken düşünce gücü ile dinamizm kazanır. İnsan fikrinin ürünü olan bilim, edebiyat ve sanat eserleri, toplumda ortak duygu ve coşkuları oluşturmak, tamamlamak, beslemek ve bütünleştirmek suretiyle toplumsal yaşamın ve birliğin temelini oluşturur 2 İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, fikri hakları temel insan hakları arasında sayarak, özel de insan, genel de ise toplumsal yaşam için önemini ve hukuk düzenince korunması gerekliliğini açıkça ortaya koymaktadır. Bildirgenin 27. maddesi; herkesin toplumun kültürel yaşamına serbestçe katılmak, güzel sanatları tatmak, bilimsel gelişmeye iştirak etmek ve bundan yararlanmak hakkına sahip 1 Ülkesellik ilkesi, yabancıların Türkiye de, Türk hukuku çerçevesinde korumadan yararlanmasına engel değildir. Benzer şekilde Türk vatandaşları da yabancı ülkelerdeki korumadan belli şartlar çerçevesinde yararlanır. 2 DPT, Fikri ve Sınai Haklar Özel İhtisas Komisyonu Raporu, DPT Yay., Ankara, 1995: 1. 4

18 olduğunu, herkesin yaratıcısı olduğu bilim, edebiyat ve sanat eserlerinden doğan maddi ve manevi menfaatlerinin korunmasını isteme hakkı olduğunu belirtmektedir. İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi geniş bir çerçevede, toplumsal yaşam içinde fikri haklara sağlanması gereken güvenceler için hukuki düzenlemeleri işaret etmektedir. Bu düzenlemelerin varlığı, toplumların yaratıcı düşünce gücüne duyduğu saygının ve eriştiği uygarlık düzeyinin en belirgin göstergesidir. Fikir ürünleri toplumun sermayesi olup toplumun ekonomik, kültürel ve sosyal açılardan kalkınması, fikir üretimine bağlıdır. Fikri üretimin, adeta diğer üretim alanlarının lokomotifi haline gelmesiyle üretemeyen, sadece tüketen toplumlar bir süre sonra üreten toplumların tutsağı haline gelecektir. Bu nedenle toplumlar, AR-GE yapanın, sanatçının, bilim adamının sanata ve bilime katkı sağlayan müzik ve sinema yapımcılarının haklarını korur ve kollar. Bugüne değin fikri mülkiyetten doğan haklar terimi sadece fikri mülkiyetin konusuna karşılık gelen hakların sınırlarını, kullanım biçimlerini ve hakların ihlalleri halinde yaptırımlarını belirleyen düzenlemelerle karşımıza çıkmıştır. Günümüzde ise hak konusu eser, ürün ve hizmetlerin toplumsal ve ekonomik gelişmenin ana dinamiği ve göstergesi haline gelmesiyle yaratıcılık, yenilikçilik ve rekabet edebilirlik süreçlerini de içine alan disiplinler arası bir yapıya kavuşmuştur. Bu kapsamda fikri mülkiyet hakları sistemi, teknoloji, ekonomi ve ticareti birbirine bağlayan bir köprü olarak görülmektedir. Bu nedenle fikri haklar sisteminin şekillendirilmesi salt bir hukuk politikası olmaktan öte ülkelerin sanayi, dış ticaret, bilim-teknoloji, araştırma geliştirme, kültür ve eğitim politikalarıyla da desteklenen ve bu alanlara ilişkin stratejilerin etkileşim halinde olduğu kapsamlı bir ulusal politikayı gerekli kılmaktadır. Fikri mülkiyet hakları, bu hakka konu ürünü üreten gerçek veya tüzel kişiye bu emeği karşılığında herkese karşı ileri sürebileceği tekel niteliğinde haklar tanımaktadır. Serbest rekabet sistemine getirilen istisnalar niteliğindeki bu tekelci hakların tanınmasının nedeni, hakka konu ürünlerden sağlanan toplumsal faydadır. Bu nedenle fikri haklar sisteminin oluşturulmasında toplumun bu haklardan en etkin şekilde yararlanması gözetilmekte ve böylece hak sahipleri ile toplumun diğer bireyleri arasında ortak bir çıkar dengesi sağlanmaktadır (Leyla Keser ve diğerleri, 5

19 Sayısal Haklar Yönetimi ( Dijital Rights Management ), Kültür ve Turizm Bakanlığı için Bilgi Üniversitesi tarafından hazırlanan Rapor, 2006: 26). Yaratıcılık ve yenilikçiliğin teşvik edilerek sürdürülebilir hale getirilmesi, ekonomik büyümenin ve buna bağlı olarak istihdamın desteklenmesi, kültürel ve teknolojik ilerlemeye katkıda bulunulması ve adil bir rekabet düzeninin kurulması temelde fikri haklarla ilgili düzenlemelerin önemli çıktılarıdır. Bu alandaki düzenlemelerin yetersizliği kişileri yeniliğe, yaratıcılığa sevk eden güdüleri zayıflatabilecek ve bundan genel olarak tüm toplum zarar görecektir. Bu nedenle fikri haklarla ilgili her düzenleme ve izlenecek strateji, hak sahiplerinin menfaatleri ile toplumsal menfaat arasındaki hassas dengenin kurulmasında önemli rol oynayacaktır. Bu çalışmaları desteklemek amacıyla uygun ölçülerde mülkiyet hakkının tanınarak bunların yeterli düzeyde korunması gerekmektedir. Fikri mülkiyet hukukuna ilişkin düzenlemelerdeki ortak amaç, fikri mülkiyet haklarının korunarak fikri üretimi özendirmek ve bunun sonucunda da ekonomik, sosyal ve kültürel ilerlemeyi sağlamaktır. Fikri mülkiyet korumasının temel amacı ise teknolojik yeniliğe ve özgünlüğe yönelik fikri çabaların ve yatırımların arttırılmasıdır. Dolayısıyla, fikri mülkiyet mevzuatımız bir bakıma rekabetçi bir anlayışla kaleme alınmıştır. Yetersiz fikri mülkiyet koruması, yeni ve özgün üretim şevkini kırar ya da daha düşük nitelikli üretime yol açar. Bu ise ilgili toplumun diğer toplumlarla sosyal, kültürel ve ekonomik rekabetini olumsuz yönde etkiler. Günümüzde fikri haklar, gerek uluslararası boyutta, gerekse ulusal boyutta, önemi gittikçe artan bir alan haline gelmiştir. Uluslararası düzeyde, özellikle ekonomik ve ticari nitelikleriyle ön plana çıkan fikri haklara, ulusal boyutta ekonomik ve ticari nitelikleri kadar, yaratıcılığa, toplumsal ve kültürel gelişime sağladığı katkı dikkate alınarak etkin koruma sağlanması gerekliliği kendini hissettirmektedir. Fikri hakların korunması, fikir ve sanat eseri sahiplerine kazanımlar sağladığı gibi, bu yolla yaratıcılığı teşvik etmek suretiyle, yeni eserlerin ortaya çıkmasına da imkan yaratır. 6

20 1.2 FİKİR VE SANAT ESERLERİ HUKUKUNDA TEMEL KAVRAMLAR Eser Kavramı ve Eser Türleri Eser Eser kavramı, fikri hukukun temel kavramlarından biridir. Hukuki koruma, sıradan fikir ürünlerini değil, sadece toplumun kültürünü zenginleştiren veya ona katkıda bulunan yaratıcı, özgün nitelikte veya sahibinin hususiyetini taşıyan fikir ürünleri için sağlanmaktadır. Hemen hemen bütün ülke kanunlarında ve uluslararası sözleşmelerde, yaratıcı nitelikte ve sahibinin hususiyetini taşıyan, özgün nitelikte olan eserler koruma kapsamına alınmıştır sayılı Kanun ile değişik 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanununun 1/B maddesine göre eser, sahibinin hususiyetini taşıyan ve ilim ve edebiyat, musiki, güzel sanatlar veya sinema eserleri olarak sayılan her türlü düşünce ve sanat ürününü ifade eder. Türk Telif Hukukuna göre bir fikri ürünün, eser niteliğini taşıyıp korunabilmesi için; esasa ilişkin bir şart olan sahibinin hususiyetini taşıması ve şekle ilişkin bir şart olan eserin Kanun da sayılmış olan eser gruplarından birisi içinde yer alması gerektiği söylenebilir. Bir eserin sahibinin hususiyetini taşıyor olması için bağımsız bir fikri çalışmanın ürünü olması ve böylece sahibinin yaratıcı gücünün özelliğini yansıtabilmesi gerekir. Herkes tarafından vücuda getirilemeyen, yani bir özelliği bulunan eserler korumaya layıktır ve ancak bunlara eser niteliği verilebilir (Hırsch, 1948: 12). Diğer şart ise kanunda sayılan eser kategorilerinden birine dahil olmasıdır 3. Hukukumuzda eser tanımı teknolojik gelişmelere paralel olarak değişim göstermiş, yeni eser türlerinin de koruma kapsamına alınmasıyla, FSEK de koruma kapsamına alınan eser türleri artmıştır tarihinde 7981 sayılı resmi gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren 5846 sayılı FSEK dört temel grup eserden bahsetmektedir. Bunlar: bilim ve edebiyat eserleri, musiki eserleri, güzel sanat 3 Kanun da bazı eser türleri bakımından ek şartlar da aranmaktadır. Örneğin güzel sanat eserlerinde estetik nitelik (FSEK m.4),bilimsel eserlerde ilmi veya teknik mahiyet (FSEK m.2/b.3) bulunmalıdır (Suluk, 2004: 47). 7

21 eserleri ve sinema eserleridir. Buna karşılık Kanunun her kategori içinde ayrıca belirttiği eser türleri sadece örnek kabilinden sayılmış olup, o kategorinin ayırıcı niteliklerini taşıyan yeni bir eser türünün bunlara ilavesi her zaman mümkündür 4 (Erel, 1998: 33-36). FSEK in eseri tanımlayan maddeleri tarihinde 2936 sayılı yasa, tarihinde 4110 sayılı yasa ve tarihinde 4630 sayılı yasa ile yapılan değişikliklerle değiştirilmiş olmasına rağmen bu dört ana kategoride değişiklik yapılmamıştır Eser Türleri Fikir ve Sanat Eserleri Kanununda eser türleri dört başlık altında, 2, 3, 4, 5 inci maddelerde ilim ve edebiyat eserleri, musiki eserleri, güzel sanat eserleri ve sinema eserleri olarak sayılmıştır. Ayrıca, diğer bir eserden yararlanmak suretiyle meydana getirilip de bu esere nispetle bağımsız olmayan fikir ve sanat ürünlerini de işleyenin özelliğini taşımak şartıyla 6. maddede işlenmeler ve derlemeler başlığı altında eser saymıştır. Kanun, bu eser gruplarını sınırlı sayıda belirtmiştir. Yani bu eser gruplarına dahil olmayan bir ürün eser olarak korunamayacaktır. Bununla beraber kanunda bu grupların altında örnek olması amacıyla sayılmış bazı eser türleri yer aldığından yeni ortaya çıkabilecek bir eser türü nitelik olarak bu dört ana eser grubundan birine dahil edilebiliyorsa, Kanunda belirtilmemiş olsa bile FSEK kapsamında korunabilecektir (Ateş, 2003: 61; Erel, 1998: 36) İlim ve Edebiyat Eserleri İlim ve edebiyat eserleri Kanunun 2. maddesinde üç bent halinde düzenlenmiştir. Buna göre herhangi bir şekilde dil ve yazı ile ifade olunan eserler ve her biçim altında ifade edilen bilgisayar programları 5 ve bir sonraki aşamada 4 Teknolojik gelişmeler sonucunda ortaya çıkabilecek olan yeni fikir ve sanat ürünleri eser sahibinin hususiyetini tasıma niteliğine sahip olmaları şartı ile koruma kapsamına alınmalıdır. Burada kanun koyucunun amacının fikri çabanın sonucu oluşan ve eser sahibinin hususiyetini taşıyan her türlü eseri koruma kapsamına almak olduğu göz ardı edilmemelidir. Ayrıca teknolojik gelişmelerle birlikte fikir ve sanat ürünlerinin çeşitlerinin her geçen gün arttığı düşünülürse, her yeni eser türü için kanunda değişiklik yapmak veya yeni eser türlerini koruma kapsamı dışında bırakmaktansa mevcut hükmü geniş yorumlamak daha uygun olacaktır. 5 Bilgisayar programlarına ilişkin ilaveler 1995 tarihli 4110 sayılı Kanun ile yapılmıştır. 8

22 program sonucu doğurması koşuluyla bunların hazırlık tasarımları [ m.2/1(1)] 6 ; her nevi rakıslar, yazılı kareografi eserleri, pandomimalar ve buna benzer sözsüz sahne eserleri [m.2/1(2)] 7 ; bedii vasfı bulunmayan her nevi teknik ve ilmi mahiyette fotoğraf eserleriyle, her nevi haritalar, planlar, projeler, krokiler, resimler, coğrafya ve topoğrofyaya ait maket ve benzerleri, her çeşit mimarlık ve şehircilik tasarım ve projeleri mimari maketler, endüstri, çevre ve sahne tasarım ve projeleri [(m.2/1(3)] ilim ve edebiyat eseri olarak nitelendirilir Musiki Eserleri FSEK madde 3 te musiki eserleri ile ilgili genel bir tanım yapılarak eser türleri ayrı ayrı belirtilmemiş her nevi sözlü ve sözsüz beste olarak tanımlanmıştır. Sözsüz musiki eserlerde sadece besteler, sözlü musiki eserlerinde ise hem beste, hem de güfteler musiki eser olarak korunabilir (Erel, 1998: 44). Müzik öğretimine yarayan kitaplar, müzik eseri olarak değil, ilim ve edebiyat eseri olarak korunurlar (Tüysüz, 2007: 39) Güzel Sanat Eserleri Güzel sanat eserleri, madde 4 te düzenlenmiş olup bu maddeye göre bir fikir ürününün güzel sanat eseri olarak kabul edilebilmesi için estetik değere sahip olması gerekir yılında 4110 sayılı Kanun ile yapılan değişiklik ile güzel sanat eserleri bu maddede sekiz bent halinde örnek kabilinden sayılmıştır. Bunlar; i. Yağlı ve sulu boya tablolar, her türlü resimler, desenler, pasteller,gravürler, güzel yazılar ve tezhipler, kazıma oyma, kakma veya benzeri usullerle maden, taş, ağaç veya diğer maddelerle çizilen veya tespit edilen eseler, kaligrafi, seligrafi, ii. Heykeller, kabartmalar ve oymalar, 6 TRIPS metni m.10 bakımından da bilgisayar yazılımları Bern Konvansiyonu ndaki edebi eserlere ilişkin düzenleme anlamında korunmaktadır. TRIPS metninin m.10/2 uyarınca verilerin veya materyallerin derlenmesi sonucu ortaya çıkan veri tabanları, bunların içinde bulunan veri ve materyale yayılmamak kaydıyla FSEK m.2 ile ilim ve edebiyat eserleri kapsamına alınmış ve işleme başlıklı m.6 ya yapılan ekle veri tabanları da TRIPS metnine uygun düzenlenmiştir (Tüysüz, 2007: 38-39). 7 Raks, pandomim ve buna benzer sözsüz sahne eserleri, 1983 tarihli 2936 sayılı Kanun ile FSEK 2. maddede yer alan eser türleri arasına dahil edilmiştir. 9

23 ile iii. iv. Mimarlık eserleri, El işleri ve küçük sanat eserleri, minyatürler ve süsleme sanatı ürünleri v. Tekstil, moda tasarımları, vi. vii. viii. ix. Fotoğrafik eserler ve slaytlar, Grafik eserler, Karikatür eserleri Her türlü tiplemelerdir. Krokiler, resimler, maketler, tasarımlar ve benzeri eserlerin endüstriyel model ve resim olarak kullanılması, düşünce ve sanat eserleri olmak sıfatlarını etkilemez (FSEK m.4/2). Kanun maddesinde örnek olarak kapsamlı şekilde sayılan eser türlerinin sınırlayıcı nitelikte olmadığı, benzer eserlerin de bu madde kapsamında değerlendirilebileceği doktrinde kabul edilmektedir Sinema Eserleri Kanunun 5 inci maddesinde, 2001 yılı değişikliğinden önce nelerin sinema eseri sayılabileceği üç bent halinde belirtilmişken, 2001 yılında 4630 sayılı Kanunla getirilen değişiklikle, eser türlerinin sayımı terk edilerek sinema eserleri genel olarak daha kapsamlı bir şekilde tanımlanmıştır. Buna göre, sinema eserleri her nevi bedii, ilmi öğretici veya teknik mahiyette olan veya günlük olayları tespit eden filmler veya sinema filmleri gibi, tespit edildiği materyale bakılmaksızın, elektronik veya mekanik veya benzeri araçlarla gösterilebilen, sesli veya sessiz birbiriyle ilişkili hareketli görüntüler dizisidir İşlenme ve Derlemeler Kanunun 1b/c maddesinde tanımlanan işlenme eser, diğer bir eserden faydalanmak suretiyle meydana getirilip de bu esere nispetle bağımsız olmayan ve işleyenin hususiyetini taşıyan fikir ve sanat eserlerini; yine aynı Kanunun 1b/d maddesinde tanımlanan şekliyle, derleme eser, özgün eser üzerindeki haklar saklı 10

24 kalmak kaydıyla, ansiklopediler ve antolojiler gibi muhtevası seçme ve düzenlemelerden bir düşünce yaratıcılığı sonucu oluşan eserlerdir. FSEK madde 6 da işlenme ve derleme eser türleri 11 başlık altında sayılmıştır Eser Sahibi 5846 sayılı Kanunun 1b maddesinde eser sahibi: Bir eserin sahibi onu meydana getirendir. şeklinde tanımlanırken, Bir işlenmenin ve derlemenin sahibi, asıl eser sahibinin hakları mahfuz kalmak şartıyla onu işleyendir. şeklinde tanımlanmıştır. FSEK e göre sahibinin hususiyetini taşıyan bir eseri meydana getiren kişi eser sahibi olarak nitelendirilmekle birlikte, eser sahiplerinin yalnızca gerçek kişi olabileceği, tüzel kişilerin ise kural olarak eser sahibi olamayacaklarını ifade etmek gerekmektedir. Çünkü tüzel kişilerin fikri faaliyetleri olmadığı ve dolayısıyla da fikri ürün vermeleri, bir eseri fiilen meydana getirmeleri mümkün değildir. Bu nedenle de hiçbir şekilde eser sahibi olamazlar. Ancak eserden ekonomik olarak yararlanma söz konusu olduğunda tüzel kişiler eser üzerindeki mali hakları kullanmaya yetkili kılınabilirler. Nitekim FSEK in 18/2. maddesinde aralarındaki özel sözleşmeden veya işin mahiyetinden aksi anlaşılmadıkça; memur, hizmetli ve işçilerin işlerini görürken meydana getirdikleri eserler üzerindeki haklar, bunları çalıştıran veya tayin edenlerce kullanılır. Tüzel kişilerin uzuvları hakkında bu kural uygulanır ifadesi hükme bağlanmıştır. Her ne kadar söz konusu hükmün gerekçesinde işverenin mali haklar yanında manevi hakları da kullanabileceği ifade edildiyse de bu durumun kanunun diğer hükümleri ile çelişki yaratması nedeniyle söz konusu ifadeyi işverenin sadece mali hakları kullanma yetkisine sahip olduğu şeklinde yorumlamak gerekir 8. Bu düzenleme ile kullanma yetkisi çalıştırana verilen hakların manevi haklar değil mali haklar olduğu açıktır. Mali haklar özleri itibarı ile eser sahibinin mal varlığında 8 FSEK in 1b/b bendi ile 8 inci maddesinde ifadesini bulan eseri meydana getiren kişinin eser sahibi olacağı temel ilkesinden hareketle bir tüzel kişinin eser sahibinin olamayacağı anlaşılmaktadır. Ancak FSEK in 18 inci maddesinin gerekçesinden söz konusu maddenin ikinci fıkrasında ifade edilmiş olan haklar ibaresinin mali hakların yanında manevi hakları da kapsadığı görülmektedir. Bununla birlikte FSEK in 27. maddesinin son fıkrasına göre ilk eser sahibi tüzel kişi ise koruma süresi aleniyet tarihinden itibaren 70 yıldır. Bu hükümler Kanun un 1b/b bendi ile 8 inci maddesinde hükme bağlanmış olan genel eser sahipliği ilkesi ile ters düşmektedir (Suluk, 2004: 69-71). 11

25 kalmakla birlikte, mali hakları kullanma yetkisi kanunen işveren veya tayin edenlere tanınmış bulunmaktadır. Benzer bir düzenleme de FSEK te 4630 sayılı Yasa ile 2001 yılında getirilen ek bir düzenleme ile birden fazla kişinin meydana getirmiş olduğu ve ayrılmaz bir bütün oluşturan eserler üzerindeki hakları kullanma yetkisinin eğer tarafların aralarındaki sözleşmede veya eserin meydana getirildiği tarihte geçerli olan kanunda aksine bir hüküm yoksa ortak eser sahiplerini bir araya getiren gerçek veya tüzel kişide olacağı hükmü getirilmiştir. Ancak her iki durumda da göz önünde bulundurulması gereken husus eser sahibi olmak ile eser üzerindeki mali hakları kullanma yetkisine sahip olmak kavramlarının karıştırılmamasıdır. Eserler üzerindeki mali haklar, eseri meydana getiren kişi veya kişileri çalıştıran veya bir araya getiren kişiye ait olmakla beraber eseri meydana getiren kişilerin eser sahibi sıfatına ve eser üzerindeki manevi haklara sahip olmaları gerekmektedir (Tekinalp, 2004: 138). Fikri hakkı sadece gerçek kişiler aslen iktisap edebilirler. Ancak, bu hakların doğumlarından önce de devri borçlanılabilir ve eserin doğumu ile birlikte bir tüzel kişi de alacak hakkı sahibi olabilir. Ancak, fikri hakkı aslen değil devren kazanmış olur (Tüysüz, 2007: 43). Eser üzerindeki haklar eserin meydana getirilmesiyle aslen kazanılırlar. Hukuk sistemimizde eser üzerindeki hakkın doğumu ve eser sahibi sayılmak için hiçbir hukuki işleme gerek olmayıp bir fikri emek ürününün meydana getirilmesi gerekli ve yeterli şarttır. Eseri meydana getiren kişi herhangi bir tescil veya tespit işlemine gerek kalmaksızın eser üzerindeki maddi ve manevi hakları kullanma yetkisine sahip olur. Eser sahipliği hukuki işlemle değil, yaratma olgusundan ibaret bir hukuki eylemle kazanılan bir statüdür. Bu nedenle küçükler ve mümeyyiz olmayanlar, sırf yaratma olayı ile eser sahibi olurlar ve eser sahipliğine ilişkin hakları iktisap ederler. Eser sahipliğinin kazanılması için herhangi bir irade açıklamasına, eserin bir mercie tevdiine veya tesciline gerek yoktur (Tüysüz, 2007: 42). FSEK in 12. maddesine göre yayımlanmış bir eserin sahibi madde 11 e göre belli olmadıkça söz konusu eseri yayımlayan; yayımlayan da belli değilse eseri 12

26 çoğaltan; eser sahibine ait hak ve yetkileri kullanabilir. Umumi yerlerde ve radyotelevizyon aracılığı ile verilen konferans ve temsillerde eser sahibi belli olmadığı taktirde eser sahibinin hak ve yetkileri konferansı verene veya temsili icra ettirene aittir. Burada yetkili kılınan kişilerle asıl hak sahibi arasındaki ilişkilere, aksi kararlaştırılmamışsa, adi vekalet hükümleri uygulanır. Birden fazla kişi müşterek veya iştirak halinde eser sahibi olabilir. Müşterek eser sahipliği 9. maddede düzenlenmiş olup, birden çok kişinin meydana getirdiği eser kısımlara ayrılabiliyorsa bu eser sahipliğinden söz edilir ve bunlardan her biri meydana getirdiği kısmın sahibi sayılır. FSEK madde 10 da yer alan iştirak halinde eser sahipliği nde ise birden çok kişinin meydan getirdiği eser ayrılmaz bir bütün teşkil eder ve eserin sahibi onu meydana getirenlerin birliğidir. Bu eser sahipleri birliğine adi şirket hakkındaki hükümler uygulanır. Bu eser sahipliğine verilebilecek en güzel örnek sinema eseri sahipliğidir. Eser sahipliği hakkındaki karineler, FSEK in 11. ve 12. maddelerinde düzenlenmiştir. Madde 11/1 e göre: Yayımlanmış eser nüshalarında veya güzel sanat eserinin aslında, o eserin sahibi olarak adını veya bunun yerine tanınmış müstear adını kullanan kimse aksi sabit oluncaya kadar o eserin sahibi sayılır. Madde 11/2 de ise Umumi yerlerde veya radyo-televizyon aracılığı ile verilen konferans ve temsillerde, mutat şekilde eser sahibi olarak tanıtılan kişi o eserin sahibi sayılır. ifadeleri yer bulmuştur. 12. madde de yer alan hüküm ise, yayımlanmış bir eserin sahibi 11. maddeye göre belli değilse yayımlayanın, o da belli değilse çoğaltanın eser sahibine ait hak ve yetkileri kendi namına kullanabileceği yönündedir. Bu kişiler üçüncü kişilerle olan ilişkilerinde eser sahibi konumundadırlar. FSEK madde 12 deki bu karine eser sahibine karşı değil, sadece üçüncü kişilere karşı hüküm ifade eder Eser Sahibinin Hakları Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu, eser sahibinin, mali ve manevi yetkileri içeren tek bir hakkı olduğu yönündeki monist görüşün etkisi altında hazırlanarak fikri haklar, mali ve manevi haklar olmak üzere iki kısma ayrılmıştır. Kanunun bu düzenlemesi sınırlayıcı niteliktedir. Bu ayırım hemen hemen tüm Avrupa ülkelerinin telif hakları yasalarında yer almaktadır. 13

27 Eser üzerindeki haklar hem eserin tamamı hem de parçaları için kullanılabilecektir. Bu husus FSEK m. 13 te Eser sahibine tanınan hak ve salahiyetler eserin bütününe ve parçalarına şamildir. ifadesi ile belirtilmiştir. Manevi hakları kullanma yetkisi kişilik haklarından farklı olarak başkasına devredilebileceği gibi eser sahibinin ölümünden sonra bu hakları kullanma yetkisi FSEK madde 19 da belirtilen şahıslara da intikal edebilecektir (Tüysüz, 2007: 50). Yani, Kanun manevi hakların kendisinin değil, bu hakların kullanma yetkisinin devrine imkan tanımıştır. Mali haklar bakımından ise kullanmanın lisans sözleşmesi ile devri mümkün olduğu gibi, FSEK m.48/1 gereğince bu hakları eser sahibinin mal varlığından tamamen çıkaran devir işlemlerinin de yapılması mümkündür. Mali ve manevi hakların kullanılması genellikle birbiriyle sıkı ilişki içinde olup, birinin kullanılması diğerini de etkilemektedir. Özellikle mali hakların kullanımı, manevi hakların kullanımını zorunlu kılmaktadır (Suluk/Nal, 2004: 78) Manevi Haklar Manevi haklar eser sahibine, eseri dolayısıyla, doğrudan kişiliğine bağlı ve herkese karşı ileri sürülebilecek mutlak ve münhasır yetkiler sağlayan haklardır. Bu haklar kanunda tahditli olarak sayılmıştır ve koruma süresine de tabi değildirler. Bu haklar eser sahibinin sahsına bağlı ve eser ile ilişkisinden kaynaklanan haklardır. Manevi haklar devredilemez ve mirasçılara da geçmezler. Ancak, bu hakları kullanma yetkisi devredilebilir. Mali hakların devredilmiş olması manevi hakların da devredilmesi sonucunu doğurmaz. Ancak, bazı yazarlar, özellikle eser sahibinin ölmesi durumunda mali hakları devralan kişinin manevi hakları da kullanma yetkisine sahip olduğu fikrini savunmaktadırlar (Tekinalp, 2004: 152). Kanunda sayılan manevi hak türleri şunlardır: Umuma Arz Etme Yetkisi FSEK in 14 üncü maddesi uyarınca, bir eserin umuma arz edilip edilmemesini, yayımlanma zamanını ve tarzını münhasıran eser sahibi belirler. Fikir ve sanat eserlerinin kamuya sunulması, eserin tamamen ya da kısmen, onu meydana getirenin iradesine uygun olarak ya eserin yayımlanması ya da başka bir yoldan aleniyete kavuşmasıyla olup sadece bir kez yapılabilen bir fiildir. Eser 14

28 açıklanmakla sahibinin gizlilik alanından çıkarak, fikir ve sanat dünyasının bir parçası haline gelir (Tüysüz, 2007: 52). Eseri kamuya sunma hakkı, eserin kamuya sunulup sunulmaması, eserin sunulma zamanını ve sunulma tarzını belirleme konusunda sahibinin münhasır yetkileri mevcuttur. Ancak, FSEK m.14/2 ye göre eserin muhtevası hakkında bilgi verme konusunda eser sahibine bu yetki inhisari bir şekilde tanınmıştır. Eserin kamuya sunulması ile muhtevası hakkında bilgi verme birbirinden farklıdır. Kamuya sunulma eserin tümü için söz konusu iken muhteva hakkında bilgi verme eserin içeriği hakkındadır (Tüysüz, 2007: 53-54). FSEK m.14/3 e göre, eserin umuma arz edilmesi veya yayımlanma tarzı, sahibinin şeref ve itibarını zedeleyecek nitelikte ise eser sahibi, umuma sunma konusunda başkasına yazılı izin vermiş olsa bile eserin gerek aslının, gerekse işlenmiş şeklinin, umuma tanıtılması veya yayımlanmasını men edebilir. Menetme yetkisinden sözleşme ile vazgeçmek hükümsüz olmakla birlikte diğer tarafın tazminat hakkı saklıdır. Kamuya arz hakkı bir kez kullanmakla tükenen bir haktır. Yani, eser sahibi, eserini kamuya bir kez arz ettikten sonra eser artık alenileşmiş olur ve bu hak ortadan kalkar. Ancak, hakkın tükenmesi için kamuya arzın eser sahibinin rızası ile gerçekleşmiş olması gerektiği hususu göz ardı edilmemelidir. Bu nedenle eser sahibinin rızası dışında kamuya sunulan eserler açısından bu hakkın tükenmiş olduğu iddia edilemez Adın Belirtilmesi Yetkisi FSEK in 15 inci maddesi uyarınca eseri, sahibinin adı veya müstear ad ile veya adsız olarak, umuma arz etme veya yayımlama konusunda karar vermek yetkisi münhasıran eser sahibine aittir. Bununla birlikte bir güzel sanat eserinden çoğaltma ile elde edilen kopyalarla bir işlenmenin aslı veya çoğaltılmış nüshaları üzerinde, asıl eser sahibinin ad veya alametinin kararlaştırılan veya adet olan şekilde belirtilmesi ve vücuda getirilen eserin bir kopya veya işlenme olduğunun açıkça gösterilmesi şarttır. Bir eserin kimin tarafından vücuda getirildiği ihtilaflı veya herhangi bir kimse eserin 15

29 sahibi olduğunu iddia etmekte ise, gerçek sahibi, hakkının tespitini mahkemeden isteyebilir. Eser niteliğindeki mimari yapılarda ise yazılı istem üzerine, eserin görülen bir yerine, eser sahibinin uygun göreceği malzeme ile silinmeyecek şekilde eser sahibinin adı yazılabilir. Adın belirtilmesi yetkisinde, eser sahibinin eser üzerine adının konulmasını talep etme hakkı kadar konulmasını yasaklama hakkı da olduğu göz önünde bulundurulmalıdır. Bu yetki, bizzat eser sahibi tarafından kullanılabileceği gibi, başkasına da devredilebilir. Eser sahibinin ölümünden sonra da bu yetki FSEK madde 19 da sayılan kişiler tarafından kullanılabilir Eserde Değişiklik Yapılmasını Menetme Hakkı Eser sahibinin izni olmadıkça eserde ya da eser sahibinin adında kısaltmalar, eklemeler ve başka değiştirmeler yapılamaz (FSEK m.16/1). Kanunun veya eser sahibinin izniyle bir eseri işleyen, umuma arz eden, çoğaltan, yayımlayan, temsil eden veya başka bir suretle yayan kimse; işleme, çoğaltma, temsil veya yayım tekniği icabı zorunlu olan değişiklikleri eser sahibinin özel bir izni olmaksızın da gerçekleştirebilir (FSEK m.16/2). Ayrıca, eser sahibi, kayıtsız ve şartsız olarak yazılı izin vermiş olsa bile şeref ve itibarını zedeleyen veya eserin mahiyet ve hususiyetlerini bozan her türlü değiştirilmeyi önleyebileceği gibi bu önleme yetkisinden sözleşme ile vazgeçemez (FSEK m.16/3). Ancak, bilgisayar yazılımlarının diğer eserlerden farklı karakterde olmalarından dolayı bu hükümlerin yazılımlara uygulanması konusunda yasada önemli istisnalar bulunmaktadır. FSEK madde 38: Sözleşmede belirleyici hükümlerin yokluğu durumunda, hata düzeltme de dahil, bilgisayar programının düşünüldüğü amaca uygun kullanımı için gerekli olduğu durumda, bilgisayar programının onu hukuki yollardan edinen kişi tarafından çoğaltılması ve islenmesi serbesttir. hükmünü getirerek bilgisayar programlarının kullanım amacına uygun değişiklikler yapılabileceğini belirtmiş, ancak taraflar arasında yapılacak sözleşme ile de aksinin kararlaştırılabilmesine izin vermiştir Eser Sahibinin Zilyet ve Malike Karşı Hakları 16

30 FSEK madde 17 deki düzenleme ile eser sahibinin malik ve zilyede karşı yetkileri, eserden yararlanma yetkisi ve eserin bütünlüğünü koruma yetkisi olmak üzere iki grupta toplanmıştır. FSEK in 17 inci maddesine göre, eser sahibi,gerekli durumlarda, eserin cisimlendiği nüshanın malik ve zilyedinden, koruma şartlarını yerine getirmek şartıyla ondan geçici bir süre için yararlanmayı talep etme yetkisini verir. Eser sahibinin bu hakkı, bu eserlerin ticaretini yapanlar tarafından eseri satın alan veya elde eden kişilere müzayede ve satış katalogu veya ilgili belgeler ile açıklanır. Aslın maliki, eser sahibi ile yapmış olduğu sözleşme şartlarına göre, eser üzerinde tasarruf edebilir; fakat eseri bozamaz, yok edemez ve eser sahibinin haklarına zarar veremez (FSEK m.17/2). Eserin tek ve özgün olması durumunda eser sahibi, kendisine ait tüm dönemleri kapsayan çalışma ve sergilerde kullanmak amacıyla, koruma şartlarını yerine getirerek iade edilmek üzere eseri isteyebilir (FSEK m.17/3) Mali Haklar Mali haklar, eserden ekonomik yönden yararlanma olanağını ve bunun şeklini belirleme yetkisini münhasıran eser sahibine veren ve ona üçüncü kişilerin bu tarzda faydalanmalarına engel olma yetkilerini bahşeden mutlak haklardır (Tekinalp, 2004: 170). Mali haklar, Fikir ve Sanat Eserleri Kanununda beş grup altında sınırlı bir şekilde sayılmıştır 9. Üçüncü kişilerin bu sayılan haller dışındaki şekillerde yararlanmalarına telif hakkı kullanılarak engel olunamaz. Mali haklar, eser sahibi ile üçüncü kişiler arasında yapılacak olan anlaşmalara veya hukuki işlemlere konu olabilirler ve miras yolu ile de mirasçılara geçerler. Eser sahibi, bu hakları kendisi veya vekili aracılığı ile kullanabilir. FSEK m.20 ye göre mali haklar birbirine bağlı değildir; birinin kullanılması diğerine etki etmez. Eser sahibine eserinden ekonomik olarak yaralanma hakkı veren mali hakların Kanunda sayılan türleri ise şunlardır: 9 Bunlar, Fikir ve Sanat Eserleri Kanununun başka bir faslında düzenlenmiş, ancak henüz ülkemizde uygulama alanı bulamamış olan pay ve takip hakkı da eklenmelidir. (Tüysüz, 2007:57). 17

31 İşleme Hakkı Bir eseri işleme hakkı münhasıran eser sahibine aittir (FSEK m.21) ve bir işleme hakkının sahibi, kendisine bu sıfatla tanınan mali hakları, işleme hususunun serbest olduğu haller dışında (FSEK m.38), asıl eser sahibinin izin verdiği nispette kullanabilir (FSEK m.20/4). İşleme hakkı, eserden ekonomik olarak yararlanmanın bir türü olmakla birlikte devredilebilir bir hak niteliğindedir. İşleme hakkının devri halinde söz konusu haktan ekonomik olarak yararlanma imkanı doğrudan hakkın devredildiği kişiye geçmektedir. Bununla birlikte işleme hakkı ancak orijinal eser sahibi veya halefinden alınacak yazılı bir izin ile elde edilebilir (FSEK m.52) Çoğaltma Hakkı Bir eserin aslını veya kopyalarını herhangi bir şekil veya yöntemle, tamamen veya kısmen, doğrudan veya dolaylı, geçici veya sürekli olarak çoğaltma hakkı münhasıran eser sahibine aittir (FSEK m.22). Çoğaltma hakkı, eser sahibi tarafından bizzat kullanılabileceği gibi başkasına da devredilebilir. Eserlerin aslından ikinci bir kopyasının çıkarılması ya da eserin işaret, ses ve görüntü nakil ve tekrarına yarayan, bilinen ya da ileride geliştirilecek olan her türlü araca kayıt edilmesi, her türlü ses ve müzik kayıtları ile mimarlık eserlerine ait plan, proje krokilerin uygulanması da çoğaltma sayılır (FSEK m. 22/2). Çoğaltma hakkı, bilgisayar programının geçici çoğaltılmasını gerektirdiği ölçüde, programın yüklenmesi, görüntülenmesi, çalıştırılması, iletilmesi ve depolanması fiillerini de kapsar (FSEK m.22/2) Yayma Hakkı Yayma hakkı, bir eserin nüshalarının kamuya sunulması veya yayılması yoluyla eserden yararlanma hakkıdır. Yayma hakkının kullanılması ancak çoğaltma eylemi ile mümkündür. Bir eserin yayılması, çoğaltılmasından sonra gelen aşamadır. Yayma hakkı, eser sahibinin eserinin aslının veya çoğaltılmış nüshalarının kiralama, ödünç verme, satışa çıkarma veya diğer yollarla dağıtılması münhasır hakkıdır (FSEK m.23). 18