SU ÇERÇEVE DİREKTİFİ KAPSAMINDA BİYOLOJİK İZLEME

Transkript

1 SU ÇERÇEVE DİREKTİFİ KAPSAMINDA BİYOLOJİK İZLEME Hümeyra BAHÇECİ SU YÖNETİMİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ İzleme Dairesi Başkanlığı ISPARTA

2 SU ÇERÇEVE DİREKTİFİ (2000/60/EC) Direktifin amacı su kaynaklarının korunması, geliştirilmesi ve kalitedeki kötüye gidişin engellenmesidir. Direktifin ana hedefi yüzeysel tüm su kütlelerinin statülerinde kötüye gidişin engellenmesi ve 2015 yılı itibari ile tüm su kütlelerinde iyi su durum una ulaşılabilmesidir. Yüzeysel sular için iyi durum, iyi ekolojik durum ve iyi kimyasal durum a ulaşılabilmesi ile sağlanır. Direktif yüzey ve yeraltı suları olmak üzere tüm kıtaiçi suları, geçiş sularını ve 1 deniz miline kadar olan kıyı sularını içeren tüm su kütlelerini kapsar.

3 RAPORLAMA KAMU İLE PAYLAŞMA TC. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI SU ÇERÇEVE DİREKTİFİ (2000/60/EC) NEHİR HAVZASI YÖNETİM PLANLARI (NHYP) İZLEME KARAKTERİZASYON DURUM UYGULAMA RİSKLER ÖNLEMLER PROGRAMI

4 SU ÇERÇEVE DİREKTİFİ (2000/60/EC) Üye ülkeler NHYP çerçevesinde; Direktifin gereklilikleri ile uyumlu ve havzalardaki su durumu hakkında tutarlı ve kapsamlı genel bilgi sağlayacak İzleme ağını oluşturmak, Su kütlelerinin mevcut statüsünü belirlemek ve hedefe ulaşılabilmesi için önlemler programını oluşturmak, İzleme sonuçlarına göre mevcut su kütlelerinin statüsünün gösterildiği bir harita hazırlamak zorundadır.

5 SU ÇERÇEVE DİREKTİFİ VE İZLEME MADDE 8 ve EK V

6 Yüzeysel Su Durumu Ekolojik Durum Kimyasal Durum Biyolojk İzleme Fizikokimyasal İzleme Hidromorfolojik İzleme Kimyasal İzleme

7 YÜZEYSEL SULARDA İZLENEN KALİTE ELEMENTLERİ TC. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI AKARSULAR GÖLLER GEÇİŞ SULARI KIYI SULARI BİYOLOJİK ELEMENTLER - Sucul floranın kompozisyonu ve bolluğu - Bentik omurgasız faunasının kompozisyonu ve bolluğu - Balık faunasının kompozisyonu, bolluğu ve yaş yapısı - Fitoplankton kompozisyonu, bolluğu ve biyokütlesi - Diğer sucul floranın kompozisyonu ve bolluğu - Bentik omurgasız faunasının kompozisyonu ve bolluğu - Balık faunasının kompozisyonu, bolluğu ve yaş yapısı BİYOLOJİK ELEMENTLERİ DESTEKLEYEN HİDROMORFOLOJİK ELEMENTLER - Fitoplankton kompozisyonu, bolluğu ve biyokütlesi - Diğer sucul floranın kompozisyonu ve bolluğu - Bentik omurgasız faunasının kompozisyonu ve bolluğu - Balık faunasının kompozisyonu ve bolluğu - Fitoplankton kompozisyonu, bolluğu ve biyokütlesi - Diğer sucul floranın kompozisyonu ve bolluğu - Bentik omurgasız faunasının kompozisyonu ve bolluğu Hidrolojik rejim - Su akışı miktarı ve dinamikleri - Yeraltı suyu ile bağlantısı Nehir sürekliliği Morfolojik koşullar - Nehir derinlik ve genişlik değişkenliği - Nehir yatağı yapısı ve alt katmanı - Su kıyı bölgelerinin yapısı Hidrolojik rejim - Su akışı miktarı ve dinamikleri - Alıkonma süresi - Yeraltı suyu ile bağlantısı Morfolojik koşullar - Göl derinlik değişkenliği - Göl yatağı miktarı, yapısı ve alt katmanı - Göl kıyısının yapısı Dalga rejimi - Tatlı su akışı - Dalgalara maruziyet Morfolojik koşullar - Derinlik değişkenliği - Yatağın miktarı, yapısı ve alt katmanı - Gelgit bölgesinin yapısı Dalga rejimi - Yön ve baskın akımlar - Dalgalara maruziyet Morfolojik koşullar - Derinlik değişkenliği - Kıyı yatağın yapısı ve alt katmanı - Gelgit bölgesinin yapısı BİYOLOJİK ELEMENTLERİ DESTEKLEYEN KİMYASAL VE FİZİKOKİMYASAL ELEMENTLER Genel - Termal koşullar - Oksijen durumu - Tuzluluk - Asitlenme durumu - Nutrient durumu Spesifik kirleticiler - Su kütlesine deşarj edildiği belirlenmiş öncelikli maddelerin sebep olduğu kirlilik - Su kütlesine önemli miktarda deşarj edildiği belirlenen diğer kirletici maddelerin sebep olduğu kirlilik Genel - Geçirgenlik - Termal koşullar - Oksijen durumu - Tuzluluk - Asitlenme durumu - Nutrient durumu Spesifik kirleticiler - Su kütlesine deşarj edildiği belirlenmiş öncelikli maddelerin sebep olduğu kirlilik - Su kütlesine önemli miktarda deşarj edildiği belirlenen diğer kirletici maddelerin sebep olduğu kirlilik Genel - Geçirgenlik - Termal koşullar - Oksijen durumu - Tuzluluk - Nutrient durumu Spesifik kirleticiler - Su kütlesine deşarj edildiği belirlenmiş öncelikli maddelerin sebep olduğu kirlilik - Su kütlesine önemli miktarda deşarj edildiği belirlenen diğer kirletici maddelerin sebep olduğu kirlilik Genel - Geçirgenlik - Termal koşullar - Oksijen durumu - Tuzluluk - Nutrient durumu Spesifik kirleticiler - Su kütlesine deşarj edildiği belirlenmiş öncelikli maddelerin sebep olduğu kirlilik - Su kütlesine önemli miktarda deşarj edildiği belirlenen diğer kirletici maddelerin sebep olduğu kirlilik

8 BİYOLOJİK İZLEME Biyolojik izleme insani faaliyetlerin neden olduğu çevresel değişimlerin biyolojik tepkiler yardımı ile değerlendirilmesi anlamına gelmektedir. Su kalitesinin sucul canlıların varlığı veya yokluğu, çeşitliliği ve bolluğu gibi faktörler göz önünde bulundurularak belirlenmesini sağlar. SÇD ye göre ekolojik durum; gibi biyolojik kalite elementleri kullanılarak belirlenmelidir. Su kütlelerinin fiziksel, kimyasal ve hidromorfolojik özellikleri de biyolojik kalite elementlerini destekleyici elementler olarak kullanılmalıdır

9

10

11 BENTİK MAKROOMURGASIZ BALIK FİTOPLANKTON FİTOBENTOS MAKROFİT TC. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI

12

13

14

15

16 BENTİK MAKROOMURGASIZLAR TC. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI

17 BENTİK MAKROOMURGASIZLAR Kirliliğe Hassas Omurgasızlar Trichoptera Lymnaeidae Ephemeroptera Plecoptera Coleoptera (Psephenidae) Megaloptera Coleoptera (Elmidae) Planaria

18 Kirliliğe Duyarlı Omurgasızlar Zygoptera Neuropter Bivalvia Amphipoda Anisoptera Tipulida Athericidae İsopoda

19 Kirliliğe Toleranslı Omurgasızlar Simulidae Oligochaeta Chironomidae Physidae Hirudinea

20 Ölçülen parametreler: Kompozisyon, bolluk, çeşitlilik ve hassas tür varlığı Başlıca organik kirlilik ve asiditenin belirlenmesinde kullanılmaktadır AB de en yaygın kullanılan kalite elementidir ve izlemenin temel parametresi olması tavsiye edilmektedir

21 Avantajlar: Ekolojik sınıflandırma için en yaygın kullanılan biyolojik indikatördür Ekolojisi ve özellikleri iyi bilinmektedir Sınıflandırma sistemi mevcuttur Mevcut sistemin SÇD ye uyumlu olarak adapte edilmesi mümkündür Dezavantajlar: SÇD ile uyumlu olabilmesi için metodun adapte edilmesi gereklidir Tür tanımlaması için uzmanlık gereklidir Örnekleme ve analizi pahalı ve zaman alıcıdır Derin nehirlerde örneklemenin zorluğu nedeniyle daha az kullanışlıdır

22 MAKROOMURGASIZ ÖRNEKLEME VE ANALİZİNE DAİR STANDARTLAR TS 6469 EN 27828: Bentik Makroomurgasızlardan Kepçe Ağı ile Numune Alma Kılavuzu TS EN 28265: Sığ Tatlısularda Taşlık Zemindeki Bentik Makroomurgasızlardan Kantitatif Numune almada Kullanılan Numune Alıcıların Tasarımı ve Kullanımı TS EN ISO 9391: Derin Sularda Makroomurgasızlardan Numune Alma-Kalitatif ve Kantitatif Numune Alıcılar ile Koloni Şeklindeki Numune Alıcıların Kullanım Kılavuzu TS EN 15196: Ekolojik Değerlendirme İçin Chironomidae (Diptera Takımı) için Pupal Exuviae Numunesinin Alınması ve İşlenmesine Dair Kılavuz TS EN ISO 16665: Deniz Yumuşak Dip Makrofaunasından Kantitatif Olarak Numune Alınması ve Numunelerin Hazırlanması Kılavuzu TS EN ISO : Nehir Dibi Makroommurgasızların İncelenmesinden Elde Edilen Biyolojik Kalite Verilerinin Yorumlanması İçin Kılavuz TS EN ISO : Nehir Dibi Makroommurgasızların İncelenmesinden Elde Edilen Biyolojik Kalite Verilerinin Sunumu İçin Kılavuz

23 TS 6469 EN 27828: BENTİK MAKROOMURGASIZLARDAN KEPÇE AĞI İLE NUMUNE ALMA KILAVUZU Derinliği 1,5 metreye kadar olan sığ sulardan numune alma Numune Alma Amacı Kepçe Göz Açıklığı(mm) Derinlik (mm) Açıklamalar Genel rutin biyolojik gözlem, biyotik sayı ve indisler kullanılarak yapılan etüdlerle ilgili veriler Mevcut taksonomik birimlerin tam tespiti ile ilgili etüdler için 0,5-0, ,5 450 Tabanda yaşayan canlıların (bentos) genç bireyleri yakalanmayabilir İlk kabuk değiştirme dönemlerindeki organizmaların pek çoğu yakalanmayabilir Mevcut taksonomik birimlerin hepsini belirlemek isteyen özel araştırmalar için 0, Su kalitesi tayininde önemli çok küçük organizmaların ve ilk kabuk değiştirme dönemindeki organizmaların yakalanmasını sağlar

24 ÖRNEKLEME METODU Akıntılı sığ sulardan el yardımıyla kepçe ağı ile numune alma; Kepçe ağın düz alt kenarı akıntıya karşı gelecek şekilde ve su yatağındaki taşlar el ile akıntı yönün ters çevrilerek yerleştirilir ve böylece hayvanların akıntıyla ağın içine taşınması sağlanır. Taşlar incelenir, tutunmuş veya yapışmış türler elle alınarak numuneye ilave edilir. Daha ince çökeller elle karıştırılarak diğer organizmaların da örneklenmesi sağlanır. Ağ akarsuda yıkanarak, içeriği numune kabına alınır. Nehir boyunca farklı mikrohabitatlardan örnekleme yapılır.

25 ÖRNEKLEME METODU Derin sulardan ayak yardımıyla kepçe ağıyla numune alma; Ağ, akış istikametine ters yönde, ayak ise memba kısmında kalacak şekilde yerleştirilir. Taban veya ökçeyle su yatağı karıştırılarak ortamda bulunan materyallerin hareketlenmesi ve ağ içerisine toplanması sağlanır. Nehir çaprazlama çalışılarak farklı habitatlardan numune alınır. Ağ akarsuda yıkanarak, içeriği numune kabına alınır.

26 ÖRNEKLEME METODU Yavaş akan ve durgun sulardan numune alma; Kepçe ile numune alma en uygun metot olmayabilir. Elekler, direçler, kapaklı kepçeler, kor tipleri veya hava-kaldırmalı numune alıcılar böyle sularda kullanılabilir. Numune alınan ortam ayakla karıştırılır ve karıştırılan alanın üzerinde ağın tekrar tekrar sudan çekilmesiyle fauna yakalanır.

27 TS EN 28265: SIĞ TATLI SULARDA TAŞLIK ZEMİNDEKİ BENTİK MAKROOMURGASIZLARDAN KANTİATİF NUMUNE ALMADA KULLANILAN NUMUNE ALICILARIN TASARIMI VE KULLANIMI Derinliği 50 cm den az ve akış hızı 0,1 m/s üzerindeki nehirlerde makroomurgasız örneklenmesi Surber Numune Alıcı Silindir Numune Alıcı

28 ÖRNEKLEME Surber Numune Alıcı: Numune alıcı suya açık ucu tarafından akıntıya ters olarak indirilerek, ağın akıntı ile açık kalması sağlanır. Açık dörtgen çerçeve numune alma alanını belirlemek için yatağa yerleştirilir. Çerçevenin yerleştirildiği zemin el ile dikkatlice karıştırılmalıdır. Büyük taşlar fırçalanarak temizlendikten sonra uzaklaştırılmalı, küçük taşlar ve çakıllar karıştırılmalı ve zemine bağlı olarak 50 mm ve 100 mm arasındaki derinlikte çerçeveler hareket ettirilmelidir.

29 ÖRNEKLEME Silindir Numune Alıcı: Numune alıcı, akarsu yatağına su giriş yüzeyi akıntıya karşı gelecek şekilde yerleştirilmelidir. Silindir zemin içine en fazla 70 mm yerleştirilmelidir. Toplama ağzının ağzı akıntı ile açık kalacak şekilde düzenlenmelidir. Büyük taşların üzerindeki canlılar elle alınır, küçük taşlar ile ince zemin elle karıştırılır. Silindire doğru akan su askıdaki canlıları ağa doğru taşır ve ağda kalmasını sağlar.

30 TS EN 9391 : DERİN SULARDA MAKROOMURGASIZLARDAN NUMUNE ALMA KALİTATİF VE KANTİTATİF NUMUNE ALICILAR İLE KOLONİ ŞEKLİNDEKİ NUMUNE ALICILARIN KULLANIM KILAVUZU Derin nehirlerde makroomurgasız örneklenmesi Koloni şeklindeki numune alıcılar Diğer numune alıcılar Tırmık Birge-Ekman kepçesi Ponar kepçesi FBA Hava kaldırmalı numune alıcı

31 Koloni şeklindeki numune alıcılar 1 m den derin nehir sularında, çamurdan taşa kadar değişen tabakadan numune almada kullanılabilir. Standart yapay substrat derin nehir suyuna yerleştirilerek dört hafta bırakılır. Yapay substratta, bu sürede makroomurgasızlar koloni oluşturur Daha sonra, kolonilerin kalitatif ve kantitatif değerlendirilmesi için nehirden alınır. Nehrin ana akışının olduğu bölgeye yerleştirilmelidir.

32 DİĞER NUMUNE ALICILAR Doğa Bilimcilerin Kullandığı Tırmık 46x19 cm : 9 kg / 61x20 cm : 15 kg 2 mm den büyük çakıl ve taş zeminler Kıyıdan veya bottan (nehrin akışına ters) çekilerek Çekme mesafesi en az 5 metre Birge Ekman Kepçesi 15x15x15 cm Çamur veya ince çakılda kullanılmalı, 16 mm den büyük taşlı zeminlerde kullanılmamalıdır.

33 BİĞER NUMUNE ALICILAR Ponar Kepçesi Numune alma alanı 560 cm 2, 23 kg Çamur ve 16 mm den küçük taşlı zemin Taşlık zeminde Ekmandan iyi Hava Kaldırmalı Numune Alıcı Numune alma alanı 415 cm 2, 14 kg İnce çakıl ile 13 cm taşlar arasındaki zeminde Yuvarlak bir kesitte ve 10 cm derinlikten numune alır Dikey olarak kullanılmalıdır

34

35 BİYOLOJİK KALİTE ELEMENTLERİ : MAKROFİTLER Çıplak gözle tür düzeyinde belirlenebilen sucul bitkilerdir. Spermatophyta Pteridophyta ( Eğrelti otları ) Bryophyta ( Karayosunları ) Charophyta 35

36 Sucul Bitkiler; Besin zincirinin ilk halkasını oluştururlar. Balıklar ve diğer canlılar için barınak ve üreme alanlarıdır. Su ortamına oksijen sağlarlar. Omurgalı ve omurgasız canlılar için besindirler. Su kalitesinin iyileştirilmesinde önemlidirler. Bulanıklık ve sedimentin karışımının önlenmesinde temel göreve sahiptirler. Aşırı çoğaldıklarında ölme ve çürümeleri sonucu su ünitelerinde organik madde artışına yol açar, parçalandıklarında oksijen tüketirler. Su yüzeyini kaplayarak ışığın geçişini azaltırlar. Sulama kanalları, toprak balık havuzları, içme su kaynakları, göl ve göletlerde sorunlar oluştururlar. Balık yetiştiriciliği, avcılığı ve rekreasyonel açıdan problem oluşturabilirler.

37 Küçük ve orta ölçekli nehirlerde ötrofikasyonun ve nehir dinamiklerindeki değişikliklerin, göllerde ise nütrient durumu ve ötrofikasyonun iyi birer göstergesidir Örneklemesi ve tanımlanması kolay bir kalite elementidir Büyük ve derin nehirlerde kullanımı uygun değildir AB de yaygın olarak kullanılmamaktadır Referans durumla karşılaştırma konusunda bilgi eksikliği bulunmaktadır

38 MAKROFİTLERİN SINIFLANDIRILMASI Amfifit : Tamamen su altında yaşayan bitkilerdir. Bazı türler su içinde özgür olarak yüzer, bazı türler kökleri ile tabana tutunmuş olarak yaşarlar.

39

40 MAKROFİTLERİN SINIFLANDIRILMASI Helofit : Kökleri su altındaki çamur tabanında, yapraklarının çoğu ile çiçekleri, su yüzeyinin üzerinde bulunan bitkilerdir.

41 ÖRNEKLEMEDE KULLANILAN EKİPMAN Dalış çalışmaları için ek ekipmanlar Dalgıç giysisi Batabilen ölçü şeridi Dalış bayrağı Bot çalışmaları için ek ekipmanlar Bot (uygun güvenlik ekipmanıyla) Batimetrik veri ya da haritalar 41

42 ÖRNEKLEMEDE KULLANILAN EKİPMAN Dip bulucular (deep finders) Tek taraflı yada çift taraflı tırmık Çok uçlu çengel 42

43 Ek ekipman GPS Dürbün Polarize gözlükler Su altı görüntüleme aparatı ( bathyscope )- akuaskop Büyüteçli kamera Su geçirmez kamera ( bir yere sabitlenen ) Binoküler mikroskoplar Derinlik ölçer Seki disk Büyüteçler ( 10 ve 20 büyütmeli ) Beyaz plastik tepsiler

44 MAKROFİT STANDARTLARI EN (2003). Nehirlerdeki makrofitlerin araştırılması için kılavuz standart EN 15460: Göllerdeki makrofitlerin araştırılması için kılavuz standart

45 EN 15460: GÖLLERDEKİ MAKROFİTLERİN ARAŞTIRILMASI İÇİN KILAVUZ STANDART ÖRNEKLEME YÖNTEMİ Kesit Örnekleme Dalarak yada dalgıç kullanarak kesit örnekleme Botta tırmık yada çengel kullanarak kesit örnekleme Kıyı şeridinin örneklenmesi

46 Dalgıç Kullanarak Kesit Örnekleme Derin göllerde SCUBA ekipmanları gerekir kullanılabilir. ve ancak eğitilmiş biri tarafından 46

47 Botta Tırmık Ve Çengel Kullanarak Kesit Örnekleme Bottan makrofit materyalleri ; yaklaşık 3,5 m derinliğe kadar uzatılabilen, tek yada iki taraflı tırmık ile bir iple sarkıtılan çok uçlu çengel ile alınır. İki taraflı tırmık yada çengel birkaç metre göl boyunca sürüklenerek makrofit örnekleri toplanır. Yeni takson bulunmayana kadar tırmık sallanır. Materyaller botta teşhis edilir.

48 48

49 Bolluk tablosu olarak Plant Mass Estimates (PME) yada DAFOR gibi bir tablo kullanılabilir. Derece Bolluk Kaplama Yüzdesi 1 Çok nadir < 1 % 2 Bazen görülen Yaygın Bol Dominant >75 % 49

50 ÖRNEKLEME ZAMANI Gölde makrofit örnekleme çalışması Mayıs başından Ağustos sonuna kadar makrofitin tam olarak büyüme gösterdiği aralıkta yapılmalıdır. Sığ göllerde genel olarak makrofitlerin büyüme sezonu daha kısadır.

51 EN : NEHİRLERDEKİ MAKROFİTLERİN ARAŞTIRILMASI İÇİN KILAVUZ STANDART Nehirde makrofit örnekleme gelişmiş farklı yaklaşımlar ile yapılabilir: Nehrin temsili yerlerinden kısa kesitler örnekleme Daha uzun kesitler seçerek örnekleme Özel durumlarda, bütün nehrin stoğunu öğrenmek için bütün nehir uzunluğunun örneklenmesi

52 Gözlemlenen makrofit türlerinin kapladığı alan ve bolluk tahmini olarak örnekleme kağıdına kaydedilmelidir. Bolluk Kaplama Alanı (%) Ölçek Tanımlayıcı Sınıf 1 Çok nadir < 0,1 2 Nadir 0,1 1 3 Yaygın Bol Dominant > 10 52

53 ÖRNEKLEME ZAMANI Makrofit büyümesinin optimum olacağı ilkbahar başı ve sonbahar sonu (Mayıs-Eylül sonları) yapılmalıdır. 53

54 BİYOLOJİK KALİTE ELEMENTLERİ : FİTOBENTOZ TC. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI

55 BİYOLOJİK KALİTE ELEMENTLERİ : FİTOBENTOZ Üretkenlik indikatörüdür Ötrofikasyonun, asidifikasyonun ve nehir dinamiklerinin belirlenmesi için kullanılır Örneklemesi kolay ve maliyeti düşüktür Referans koşullarla karşılaştırılması konusunda bilgi eksikliği mevcuttur Derin nehirlerde örneklemesi zordur Tür teşhisi uzmanlık gerektirir

56 FİTOBENTOZ STANDARTLARI TS EN 13946: 2003 Nehirlerden rutin olarak bentik diatom örneklemesi ve ön işlemine dair kılavuz standart TS EN 14407: Nehirlerden örneklenen bentik diatom numunelerinin tanımlanması ve sayılması ve sonuçların yorumlanmasına dair kılavuz standart TS EN 15708: 2010, Sığ Akarsulardaki Fitobentozların Araştırılması, Numune Alınması ve Laboratuar Analizleri İçin Kılavuz Standart

57 TS EN 13946:2011,Nehirlerden Bentik Diatomlardan Rutin Numune Alınması ve Ön İşleme Tabi Tutulması İçin Standart Kılavuz Su kalitesi değerlendirmeleri için bentik diatomların örneklenmesi ve hazırlanmasına ilişkin esasları içerir. Bu yöntemle üretilen veriler, taksonların nispi bolluğunu baz alarak oluşturulmuş su kalitesi endeksleri için de uygundur. Gerekli değişiklikler yapılarak, bu yöntem göllerde bentik diatomlar için de uygulanabilir.

58 Diatomlar akarsulardaki pek çok yüzeyde bulunabilir ; (Hareket edebilir doğal sert yüzeyler) Büyük kayalar İnsan yapımı yüzeyler İri Çakıllar Küçük Çakıllar Ya da yapay substrat Su üzerindeki makrofitler Su altındaki makrofitler ya da makroalgler

59 ÖRNEKLEME YÖNTEMLERİ Hareket eden doğal sert yüzeyler ( iri çakıllar, küçük çakıllar, büyük kayalar) Genellikle iri çakıllar örnekleme için tercih edilen substrat türüdür ancak küçük çakıllar ve büyük kayalar da kullanılabilir. En az beş iri çakılda örnekleme yapılmalıdır. İri çakılların olmadığı durumlarda 5 küçük kayada ya da 10 küçük çakılda örnekleme yapılmalıdır. Yaklaşık olarak 10 cm 2 lik bir alan fırça ile temizlenmelidir.

60 Yüzeye gevşek bir şekilde yapışmış olan kontaminasyonu gidermek için substratı akan suda yıkayın. Substratı, nehirden aldığınız 50ml lik bir su ile birlikte bir tepsiye koyun. Sert bir diş fırçasını temiz nehir suyunda yıkayın ve önceki diatom örneklemesinden gelebilecek kontaminasyonu engellemek için temiz bir yüzeye sürün. Substratın üst kısmını diatom filmi çıkana kadar fırçalayın. Diatomların tepsideki suya geçmesini sağlamak için fırçayı düzenli olarak suda temizleyin.

61 Bu işlemi nehirden aldığınız tüm iri çakıllar için tekrarlayın. Sonuç olarak tepside koyu kahverengi renkli bir sıvı elde etmelisiniz. İri çakıllar yerine küçük çakıllarda örnekleme yapıyorsanız, buna benzer bir sıvı elde edecek kadar örnekleme yapmanız gerekir.

62 Son aşama, elde ettiğiniz sıvıyı etiketlenmiş bir şişeye dökmektir. Tepside herhangi bir partikül kalmasını engellemek için, sıvıyı şişeye dökmeden önce tepsiyi hareket ettirmeniz gerekmektedir. Örnekle ilgili detayları içeren bir etiketi örnekleme şişesine yapıştırın. Örneği soğuk ve karanlık bir ortamda laboratuvara taşıyın. Örneklerin 24 saat içinde laboratuvara götürülmesi ve gerekli tedbirlerin alınması durumunda, arazide herhangi bir koruyucu kullanılmasına gerek kalmamaktadır.

63 Makrofit gövdesinde bulunan diatomları makrofit gövdesini hareket ettirerek, bir yüzeye sürterek ya da fırçalayarak çıkarın. TC. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI Bir kısmı su üzerinde bulunan makrofitlerin örneklenmesi Genellikle örnekler su üzerinde bulunan makrofitlerden toplanmalıdır. Makrofitlerin tamamen su altında olan kısımlarının da dip sedimanı ile kontamine olmaması gerekmektedir. Makrofit gövdelerini su seviyesinde kesin ve plastik bir örnekleme şişesi ya da cam bir kavanozu ters çevirerek su altında bulunan makrofit gövdesi üzerine geçirin. Şişe ağzının altında bulunan makrofit gövdesini kesin ve şişe ile birlikte makrofit gövdesini de tekrar dik konuma getirin ve şişenin ağzını kapatın.

64 Su altında bulunan makrofitlerin örneklenmesi Nehrin ana kolu üzerinden beş sağlıklı makrofit gövdesi toplayın. Dip sedimanı ile kontamine olmamış olan kısımları toplamaya özen gösterin.

65 Su altında bulunan makrofitlerin örneklenmesi Topladığınız makrofit gövdelerini nehir suyu ile birlikte plastik bir torbaya koyun. Plastik torbayı 10 saniye boyunca sallayın. Plastik torba yerine şişe de kullanabilirsiniz.

66 Su altında bulunan makrofitlerin örneklenmesi Bu işlemin sonucunda kahverengi renkli bir sıvı elde edilmelidir. Bu sıvıyı doğrudan bir örnekleme şişesine dökebilirsiniz.

67 Yapay substrat kullanımı Heterojen yüzeyler (pürüzlü karolar, aşınmış polipropilen halatlar) düz yüzeylere sahip substrata (cam preparatlar) tercih edilir. Bu yüzeyler, toplulukların çevreleri ile uyum sağlamasına fırsat verecek kadar nehirde bırakılmalıdır. En az dört haftalık bir süre tavsiye edilmektedir ancak bu çevresel koşullara bağlı olarak değişebilmektedir ve bazı durumlarda bu yüzeylerin daha uzun süre suda kalması daha uygun olmaktadır. (örneğin düşük sıcaklıklarda)

68 BİYOLOJİK KALİTE ELEMENTLERİ : FİTOPLANKTONLAR TC. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI

69 Göllerde nütrient durumu ve ötrofikasyonun indikatörüdür AB de nehir kalite değerlendirmesi amacıyla rutin olarak kullanılmaz Hızlı akan nehirlerde bulunmaz Yüksek değişkenliği nedeniyle örnekleme sıklığı fazladır Yalnızca geniş ve yavaş akan nehirler için tavsiye edilir

70 FİTOPLANKTON STANDARTLARI TS EN 15204: 2007, Değiştirilmiş Mikroskopi Yöntemi (Utermöhl Technique) Kullanılarak Fitoplanktonların Sayılmasına Dair Standart Kılavuz TS EN 15972:2012, Su Kalitesi-Deniz Fitoplanktonlarının Nitel ve Nicel Araştırmalarına Dair Kılavuz TS 9548, Yüzey Sularında Fitoplankton Numune Alımında Kullanılan Aletlerin Sınıflandırılması ve Kullanma Tekniği TS 9841, Fitoplankton Numunelerinin Muhafaza Kuralları

71 TS EN 15972:2011 Su Kalitesi-Deniz Fitoplanktonlarının Nitel ve Nicel Araştırmalarına Dair Kılavuz Deniz sularında bulunan fitoplanktonun örneklenmesi, korunması, saklanması, nitel ve nicel analizleri

72 FİTOPLANKTON ÖRNEKLEME EKİPMANLARI Nitel Örneklemeler İçin Kullanılan Ekipmanlar Nitel örnekler değişik taxon/taxa ya ait yoğunluğa ait bilgiler verir ve örnekleme için su örnekleyiciler, boru ya da hortum kullanılabilir. Su örnekleyicilere örnek olarak; Niskin, Limnos ve Ruttner, Ramberg su örnekleyicileri gösterilebilir.

73 Nicel Örneklemeler İçin Kullanılan Ekipmanlar Nicel örnekler türlerin varlığının araştırılması için alınmaktadır ve örnekleme için plankton ağı kullanılmaktadır. Temel araştırmalarda nanoplankton ve mikroplanktonun da örneklenmesi için göz açıklığı 5µ den 10µ ye değişen fitoplankton ağı kullanılabilir. Özel araştırmalar için araştırma altında olan fitoplanktonun büyüklüğüne göre ağlar kullanılabilir.

74 Örnekleme Şişeleri Örnekleme şişeleri, fitoplankton ya da koruyucu maddeleri analizden önce etkilemeyecek özellikte olmalıdır. Fitoplankton örnekleri karanlıkta muhafaza edilmelidir. Karanlıkta muhafaza edilemeyecek numuneler için kahverengi cam şişeler kullanılabilir. Şişelerin hacimleri ml. arasında değişmektedir. Eğer numuneler 6 ayı aşmayacak şekilde saklanmayacak ise plastik şişeler kullanılabilir.

75 Koruyucu Maddeler Yaygın olarak kullanılan koruyucu maddeler Lugol çözeltisi ve formaldehittir. Bu maddeler alkalin, nötral ya da asidik olmakla birlikte herbirinin farklı özellikleri ve kullanım alanı bulunmaktadır. Örneğin su örnekleyicileri ile alınan nitel örnekler için nötral Lugol çözeltisi kullanılırken plankton ağları ile örneklenen nicel örnekler için formaldehit çözeltisi kullanılmaktadır.

76 BİYOLOJİK KALİTE ELEMENTLERİ : BALIK FAUNASI TC. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI

77 Ölçülen parametreler : kompozisyon ve bolluk, hassas tür çeşitliliği, yaş dağılımı Habitat değişimlerinin, morfolojik değişikliklerin, asidifikasyonun ve ötrofikasyonun tespiti için kullanılır Habitat değişimleri ve morfolojik değişimler için anahtar tür olması tavsiye edilmektedir Kirliliğin balık populasyonu üzerine etkileri konusunda daha fazla araştırmaya ihtiyaç duyulmaktadır Örnekleme için uzmanlık gerektiren ekipmana ihtiyaç vardır

78 BALIK ÖRNEKLEME EN 14011: Water quality. Fish sampling using electrofishing. EN 14757: Water quality. Fish sampling using nets. EN 14962: Water quality. Guidance standard for fish sampling method selection

79 TS-EN SU KALİTESİ-ELEKTRİKLE BALIK NUMUNESİ ALMA Balıklarda elektrik ile şok etkisi yaratarak hızlıca yakalanmalarını, teşhis edilmelerini, ölçülmelerini sağlayan bir yöntemdir. Bu yöntem suda bir elektrik alanı oluşturarak balık hareketlerinin değiştirilmesi prensibine dayanmaktadır.

80 EKİPMANLAR Elektrik alanı oluşturmak için : 1- Jeneratör (Benzin veya batarya ile çalışan olabilir) 2 - Akım Konvertörü 3 - Anot, Katot ve Kabloya ihtiyaç vardır. 81

81 EKİPMAN Ölçümler için farklı boyutu olan kaplar (40-50 L) Plastik kovalar (10-12 L) Dip ağları Ölçüm tahtası Tartı Hava pompası 82

82 İLAVE EKİPMAN Tür Teşhis Anahtarları 83

83 İLAVE EKİPMAN Kamera GPS Alan veri sayfaları ve kalem İletkenlik Ölçer Forsep 84

84 ÖRNEKLEME NOKTASI VE ALANI SEÇİMİ Örnekleme alanı su kütlesini temsil etmelidir. Habitatın fiziksel değişkenleri tespit edilmelidir (Su hızı, substrat, derinlik, seki disk, nehir kenarı bitki örtüsü, vb) Mümkün olduğunca doğal bitki örtüsü ve habitat çeşitliliği olan doğal bir saha tercih edilmelidir. Örnekleme Alanı Nehir genişliğinin en az 20 katı uzunluğunda ve en az 100 m 2 olmalıdır. Genişlik >30m ise 10 katı olmalıdır. Bir sonraki örneklemeyi aynı noktada yapabilmek için alan GPS ile tespit edilmeli. 85

85 ELEKTRİKLE BALIK NUMUNESİ ALMA PROSEDÜRÜ Kullanılacak Elektrikle Numune Alma Tekniği Ve Ekipmanlar: Su derinliğine Su hızına Su kütlesi büyüklüğüne Su iletkenliğine Mevcut türlere göre değişkenlik gösterir. 86

86 ELEKTRİKLE BALIK NUMUNESİ ALMA PROSEDÜRÜ Sığ Sularda (suyun yürünerek geçilebileceği sularda) Örnekleme gündüz yapılmalıdır. Büyüme sezonun sonunda yapılmalıdır. Örnekleme alanı giriş ve çıkışları, elektrik alanından balıkların kaçmasını önlemek amacıyla ağlarla bloke edilebilir. Her zaman mansaptan membaya doğru örnekleme yapılır. 87

87 ELEKTRİKLE BALIK NUMUNESİ ALMA PROSEDÜRÜ Derin Sularda Elektrik ile balık örnekleme diğer teknikler ile birlikte kullanılabilir. 88

88 ELEKTRİKLE BALIK NUMUNESİ ALMA PROSEDÜRÜ Özel Güvenlik Önlemleri Yüksek akışta yapılmamalıdır Yağmurlu havada yapılmamalıdır Her zaman en az 2 kişi olmalıdır Çalışırken jeneratörü hareket ettirilmemelidir Jeneratör katot suya sokulduktan ve sözlü olarak uyarıda bulunulduktan sonra çalıştırılmalıdır Numune alma işlemi sırasında, jeneratör gölgede ve bitki örtüsünden uzak yerleştirilmelidir. Yakında yangın söndürücü bulundurulmalıdır Koruyucu giysiler giyilmelidir. (eldiven, balıkçı çizmesi ) Numuneler için tüm kovalar plastik veya kauçuktan yapılmış olmalıdır. Numune alan personel ilk yardım konusunda eğitimli olmalıdır 89

89 TS EN SU KALİTESİ DEĞİŞEN GÖZ AÇIKLIKLI SIK ÖRGÜLÜ AĞLARLA BALIK NUMUNESİ ALINMASI 90

90 Yöntem; balıkların düzensiz dağılım gösterdiği, tabakalaşmaların olduğu su kütlelerinde rastgele örneklenmesi prensibine dayanır. Örneklenmiş göl derinlik katmanlarına ayrılır, her derinlik katmanında rastgele örnekleme yapılır Bentik balıklar için: Değişen göz açıklıklı ağlar, 30 m uzunluğunda ve 1,5 m derinliğinde 12 farklı ağ gözü (5 mm - 55 mm) Pelajik balıklar için: Değişen göz açıklıklı ağlar, 27,5 m uzunluğunda ve 6 m derinliğinde 11 farklı ağ gözü (6,5 mm - 55 mm) 91

91 Bentik Ağlar Örgü boyut dağılımı (düğümden düğüme) ve iplik çapları 92

92 ÖRNEKLEME ZAMANI Su sıcaklığı Yaşam döngüsü Yumurtlama zamanından etkilenir Ülkeler ve bölgeler arasında farklılık gösterebilir. ÖRNEKLEME PERİYODU: Önerilen standart süre 12 saattir. (akşam 6-8 den sabah 6-8 e) Verimli sularda bu süre kısaltılmalıdır. 93

93 ZAMANA BAĞLI ÖRNEKLEME Kullanılacak ağ sayısı gerekli minimum çaba sayısına göre belirlenir. Bentik ağlar ile çaba sayısı 4 ten az olamaz. 94

94 BENTİK AĞLARIN YERLERİ Göle her ağ, yakalanacak balıkların, yakalanabilir balıkların tümünü temsil etmesini sağlayacak şekilde yerleştirilmelidir. Farklı tabakalar içinde, ağlar rastgele yerleştirilir. Her ağ diğerinden bağımsız olarak yerleştirilmelidir. Ağlar birbirine eklenmemelidir. 95

95 VERİ İŞLEME VE RAPORLAMA Her Ağda Yakalanan Numuneler İçin: Her tür için bireylerin sayısı ve toplam ağırlığı (gr) İsteğe bağlı olarak her ağ paneli için ayrı ayrı birey sayıları ve toplam ağırlıkları Her numune için toplam uzunluk (mm) İsteğe bağlı olarak her tür için ıslak ağırlık Örnekleme yapılan gölün adı, rakımı, alanı, derinliği ve koordinatları Kaydedilir. 96

96 TS EN SU KALİTESİ BALIK NUMUNESİ ALMA METOTLARININ KAPSAMI VE SEÇİMİNE DAİR KILAVUZ

97 ELEKTRİKLE BALIK NUMUNESİ ALMA Sığ Sularda Elektrikle Balık Numunesi Alma Prensip : Sırt tipi şoker, diğer taşınabilir aygıtlar veya kıyıya ya da bota konmuş jeneratör ile yapılır. Su Tipi ve Kategorisi : Kategorisi 1 ve 2 olan nehirlerde veya geçiş sularında Büyük nehirlerin, göllerin ve geçiş sularının kıyı bölgesinde Hedef Tür: Örnekleme sahasında yaşayan bütün balık türleri yakalanabilir. Uygunluk : Nehir kategorisi 1 ve 2 için uygundur. 98

98 ELEKTRİKLE BALIK NUMUNESİ ALMA Derin Sularda Elektrikle Balık Numunesi Alma Prensip : Jeneratör ve örnekleme için gerekli tüm malzemelerin botta bulunması veya jeneratörün kıyıda diğer ekipmanların botta bulunması Su Tipi ve Kategorisi : Maksimum derinliğin 2 m yi geçmediği nehirlerde Kıyıya yakın nispeten sığ kenarlarında Derin göl ve nehirlerin kıyı çizgisinde İletkenliği 6 ms/cm den küçük olan geçiş sularında Hedef Tür: Örnekleme sahasında yaşayan bütün balık türleri yakalanabilir. Uygunluk : En yüksek etki nehir kategorisi 2 dedir. Maksimum derinliğin 2 m yi geçmediği nehirlerde ve göllerde uygundur. 99

99 BÜYÜK AĞLAR İLE BALIK NUMUNESİ ALMA Iğrıp Prensip : Uzunluk <50m, yükseklik < 3m ve ağ göz açıklığı < 10mm olan ağlar ile kıyı bölgesinden numune alımı Su Tipi ve Kategorisi : Derin nehirler veya kategorisi 3-5 olan geçiş sularında Kategorisi 1 ve 2 olan geçiş sularında elektro balıkçılığa ek olarak Hedef Tür: Örnekleme sahasında yaşayan birçok tür, özellikle bu türlerin yavruları Uygunluk : Elektrik ile balık numunesi alımının zor veya imkansız olduğu sularda kullanışlıdır. 100

100 BÜYÜK AĞLAR İLE BALIK NUMUNESİ ALMA Normal Gırgır Prensip : Uzunluk >50m, yükseklik >3m ve ağ göz açıklığı >10mm olan ağlar ile derin sulardan numune alımı Su Tipi ve Kategorisi : Göller Kategorisi 3-5 olan nehirlerde veya geçiş sularında Hedef Tür: Ağ göz açıklığı büyük olduğundan yavrular ve küçük türler yakalanamaz. Uygunluk : Büyük alanların örneklenmesi için uygundur ancak sadece büyük türler örneklenebilir. 101

101 BÜYÜK AĞLAR İLE BALIK NUMUNESİ ALMA Pelajik Gırgır Prensip : Derin göllerde ve üstteki su katmanından numune alınırken kullanılır. Su Tipi ve Kategorisi : Kategorisi 3 olan derin göllerde Hedef Tür: Pelajik habitatta yaşayan bütün türler ve onların bütün yaş grupları Uygunluk : Tür teşhisinin yapılmasının zorunlu olduğu alanlarda diğer metotlar ile kombine kullanılabilir. 102

102 TROL İLE BALIK NUMUNESİ ALMA Dip Trolü Prensip : Dibe batmış bir şekilde bir veya iki gemi tarafından çekilerek balıklar yakalanır. Su Tipi ve Kategorisi : Kategorisi 2-3 olan derin göllerde Kategorisi 3-5 olan nehirlerde veya geçiş sularında Hedef Tür: Örnekleme sahasında yaşayan bütün balık türleri ve boyları yakalanabilir. Uygunluk : Büyük nehirler ve kategorisi 3-5 olan nehirlerde veya geçiş sularında kullanışlıdır. 103

103 TROL İLE BALIK NUMUNESİ ALMA Pelajik Trol Prensip : Herhangi bir derinliğe batmış bir şekilde bir veya iki gemi tarafından çekilerek balıklar yakalanır. Su Tipi ve Kategorisi : Kategorisi 3 olan büyük ve derin göllerde Hedef Tür: Örnekleme sahasında yaşayan bütün balık türleri yakalanabilir. Uygunluk : Büyük nehirler ve kategorisi 3-5 olan nehirlerde veya geçiş sularında kullanışlıdır. 104

104 DEĞİŞEN GÖZ AÇIKLIKLI SIK ÖRGÜLÜ AĞLAR İLE BALIK NUMUNESİ ALMA Dip Ağı Prensip : Nehir yatağına veya gölün dibine yerleştirilirler. Su Tipi ve Kategorisi : Kategorisi 3 5 olan geçiş sularında Göllerin bütün kısımlarında Nehirlerin lentik bölgelerinde Hedef Tür: Kıyı bölgesinde yaşayan bir çok balık türü yakalanabilir. Uygunluk : Tür kompozisyonu ve yaş yapısının belirlenmesinin yanı sıra bolluğun tespitinde de kullanılır. 105

105 DEĞİŞEN GÖZ AÇIKLIKLI SIK ÖRGÜLÜ AĞLAR İLE BALIK NUMUNESİ ALMA Pelajik Ağ Prensip : Suyun yüzeyinde ya da su kolonunda belirli bir derinlikte yüzerler. Su Tipi ve Kategorisi : Derin göllerde Hedef Tür: Pelajik bölgede yaşayan bütün balık türleri ve boyları yakalanabilir. Uygunluk : Tür kompozisyonu ve yaş yapısının belirlenmesinin yanı sıra bolluğun tespitinde de kullanışlıdır. 106

106 DEĞİŞEN GÖZ AÇIKLIKLI SIK ÖRGÜLÜ AĞLAR İLE BALIK NUMUNESİ ALMA Dikey Ağ Prensip : Suyun tüm derinliği boyunca örnekleme yapabilir (1m den 80m ye kadar). 2 m eni vardır. Su Tipi ve Kategorisi : Göllerde pelajik veya kıyı bölgelerinde Çok düşük ya da hiç akım olmayan nehirlerde Hedef Tür: Pelajik veya kıyı bölgesinde yaşayan bütün balık türleri ve boyları yakalanabili Uygunluk : Tür kompozisyonu ve yaş yapısının belirlenmesinin yanı sıra bolluğun tespitinde de kullanılır. 107

107 KAPANLAR İLE BALIK NUMUNESİ ALMA Pinter Prensip : Kıyıya dik olarak nehir yatağına sabitlenir. Balık kapana girer ama çıkamaz. Su Tipi ve Kategorisi : Göllerde pelajik veya kıyı bölgelerinde Çok düşük ya da hiç akım olmayan nehirlerde Hedef Tür: Bölgede yaşayan bütün balık türleri ve boyları yakalanabilir. Uygunluk : Göllerin sığ alanlarında tür kompozisyonu ve yaş yapısının belirlenmesinin yanı sıra bolluğun tespitinde de kullanılır. Ayrıca nehir ve geçiş sularının durgun bölgelerinde verimlidir. 108

108 HİDROAKUSTİK Prensip : Yüksek frekanslı ses kullanarak balıkların yoğunlukları, mekansal dağılımları ve boyutlarını ölçmeye yarar. Su Tipi ve Kategorisi : Derin göllerde ve nehirlerde Sığ göl, nehir ve geçiş sularının yüzeylerinde Hedef Tür: Tür tespiti yapılamamaktadır. Uygunluk : Bolluğu tespit etmek için çok kullanışlıdır. 109

109 Su Kütlelerinin Belirlenmesi Tipolojilerin Belirlenmesi Tipe Özgü Referans Koşulların Belirlenmesi Direktifle Uyumlu İzleme Ağının Kurulması Biyolojik İndekslerin Belirlenmesi Çİ/İ, İ/O, O/Z, Z/K Sınıf Sınır Değerlerinin Belirlenmesi Ekolojik Kalite Oranlarının Belirlenmesi

110 EKOLOJİK KALİTE ORANININ BELİRLENMESİ TC. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI

111

112 SÇD ye uyumlu bir izleme ağının oluşturulabilmesi için yapılması gerekenler : 25 havzada tüm yüzeysel su kütlelerinin (nehir, göl, kıyı ve geçiş suları, yapay ve ağır şekilde değiştirilmiş) ve tipolojilerinin belirlenmesi (CIS No.2), Tipe özgü referans alanların / koşulların belirlenmesi (CIS No.10), Türkiye nin sahip olduğu sucul flora ve fauna ile ilgili olarak SÇD kapsamındaki tüm biyolojik kalite elementleri için ülke çapında kapsamlı bir bilimsel araştırmanın yapılması ve ülkemizde varolan ve ülkemize özgü türlerin bir listesinin çıkartılması Ülkemizin sahip olduğu sucul flora ve faunanın dikkate alındığı biyolojik metriklerin geliştirilmesi, Kullanılacak biyolojik metriklere uygun örnekleme standartlarının oluşturulması ve tüm ülkede aynı standardın uygulanması,

113 SÇD ye uyumlu bir izleme ağının oluşturulabilmesi için yapılması gerekenler : 25 havzada gözetimsel ve operasyonel izleme noktalarının belirlenerek izleme ağının oluşturulması, SÇD gerekliliklerine uygun sıklıklarda numuneler alınarak analizlerin yapılması, verilerin tek bir veri tabanında toplanması ve değerlendirilmesi, Her bir biyolojik kalite elementi için SÇD ye uyumlu sınıflandırma sisteminin geliştirilmesi, çok iyi/iyi, iyi/orta, orta/zayıf ve zayıf/kötü sınıf sınır değerlerinin belirlenmesi, interkalibrasyon çalışmalarına katılım sağlanması (CIS No.13,14), Ekolojik Statülerin belirlenmesi, Yeterli sayıda ve nitelikli personelin izleme konusunda eğitilmesi, Bu konuda ciddi bir finansman kaynağının ayrılması gerekmektedir.

114 HEDEFLERİMİZ 1- Biyolojik İzleme verilerinin değerlendirilebilmesi maksadıyla her bir biyolojik kalite elementi için biyolojik indekslerin geliştirilmesi, 2- Her bir su kütlesi tipolojisine özgü referans nokta veya koşulların belirlenmesi, 3- Su Çerçeve Direktifi gerekliliklerine uygun şekilde biyolojik örnekleme noktalarının ve örnekleme sıklıklarının tespiti ve gözetimsel ve operasyonel biyolojik izleme ağının kurulması.

115 TEŞEKKÜRLER