MEHMET KEMAL DEDEMAN ARAŞ TIRMA VE GELİŞT İ RME PROJE YARIŞ MASI

Transkript

1 Yarýna bir deðer býrak TURÝZM SEKTÖRÜ BÝRÝNCÝLÝK ÖDÜLÜ

2 Mehmet Kemal Dedeman Araþtýrma ve Geliþtirme Proje Yarýþmasý TURÝZM SEKTÖRÜNDEKÝ YENÝ EÐÝLÝMLER PERSPEKTÝFÝNDE EGE BÖLGESÝNDEKÝ ZEYTÝNCÝLÝK VE ZEYTÝNYAÐI ÜRETÝMÝNÝN ALTERNATÝF TURÝZM TÜRLERÝ ÜZERÝNDEN DEÐERLENDÝRÝLMESÝ (AYVACIK ÖRNEÐÝ) TURÝZM SEKTÖRÜ BÝRÝNCÝLÝK ÖDÜLÜ HAZIRLAYANLAR DR. KUNTER MANÝSA DR. BORA YERLÝYURT DR. HASAN GÜL

3 ÖZET Araştırma Projesinin çatkısı şu şekilde özetlenebilir; Çalışmanın giriş bölümünde; zeytin ağacının ve zeytinyağının Akdeniz Havzası ve medeniyeti için önemi ile Akdeniz kültüründeki yeri anlatılmaktadır. 2. bölümde; Dünya da değişen turizm anlayışı ve çeşitlenen Alternatif turizm türleri aktarılmakta, zeytincilik ve zeytinyağı üretiminin alternatif turizm türleri ile ilişkisi ve barındırdığı potansiyeller anlatılmaktadır. 3. bölümde; Ege bölgesi zeytincilik, zeytinyağı üretimi ve endüstriyel arkeolojiye konu olan eski zeytinyağı işlikleri üzerinden değerlendirilmektedir. 4. bölümde; Oluşturulan modelin kavramsal kurgusu-yaklaşımı aktarılmaktadır. Zeytincilik, zeytinyağı üretimi ve eski zeytinyağı işlik ve fabrikalarının tüketilebilir ve sürdürülebilir bir turistik bir ürüne dönüştürülebilmesi için gerekli koşullar ve değişkenler (bileşenlerpaydaşlar) ile bu değişkenlerin birbiriyle ilişkileri aktarılmaktadır. 5. bölümde; Ayvacık bölgesi model üzerinden değerlendirilmektedir. Buna göre; bölgenin örneklem alan olarak seçilme nedenleri, doğal-beşeri özellikleri, zeytincilik ve zeytinyağı üretimi, turizm altyapısı ve potansiyelleri, bina stoku ve mimari özellikleri model bağlamında değerlendirilmektedir. 6. bölüm sonuç ve değerlendirilmeler bölümüdür. Bu bölümde modelin örneklem alan üzerinden sınanması sonucunda elde edilen veriler ve model kurgusu içinde genel değerlendirmeler aktarılmaktadır. Anahtar Kelimeler: Alternatif turizm, Oleo-turizm, Eski Zeytinyağı fabrikaları, Endüstriyel Arkeoloji 1

4 ÖNSÖZ Mehmet Kemal Dedeman Araştırma ve Geliştirme Proje Yarışması 2013 e katılan bu çalışma Yıldız Teknik Üniversitesi Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü bünyesinde yılları arasında yürütülen EGE BÖLGESİNDEKİ ESKİ YAĞHANE VE ZEYTİNYAĞI FAB- RİKALARININ TURİZME YÖNELİK OLARAK DEĞERLENDİRİLMESİ konulu araştırma projesi kapsamında hazırlanmıştır. Söz konusu araştırma projesi mimarlık, bölge planlama, ekonomi ve turizm uzmanlarının yer aldığı interdisipliner bir çalışmadır. Ege bölgesinde bulunan arkeoloji ve endüstriyel arkeoloji mirası olan eski yağ işlikleri ve zeytinyağı fabrikaları üzerine yürütülen araştırma projesi kapsamında; Egedeki Turizm Bölgelerinde Bulunan Eski Yağhane (zeytinyağı) Binalarının Tespiti, Sosyal, ekonomik ve kültürel perspektifte korunması, rehabilitasyonu ve çağdaş ihtiyaçlar doğrultusunda alternatif turizm türlerine yönelik olarak yeniden kullanılabilmelerine olanak sağlayacak yöntemlerin geliştirilmesi amaçlanmaktadır. Proje kapsamında; Ege bölgesinde bulunan 76 sı kayıtlara girmiş (Tescilli Kültür ve Tabiat Varlığı) 52 si girmemiş (atıl durumda bulunan) toplam 128 adet eski zeytinyağı işliği ve fabrikası tespit edilerek (rölöve) belgelenmiştir. Belgelenen bina stokunun bulunduğu bölgelerin doğal-beşeri özellikleri, turizm altyapıları ve potansiyelleri incelenerek kurulan model çerçevesinde alternatif turizm türleri açısından söz konusu yapıların restorasyon ve dönüşüm olasılıkları tartışılmıştır. Ege bölgesi; doğal-beşeri özellikleri, turizm altyapısı ve potansiyelleri ile yapı stokunun mimari karakteri açısından proje içinde 3 ana (havza) ve 7 alt bölgeye ayrılmaktadır. Yarışmanın 50 sayfa ile sınırlı içeriği gereği araştırma projesinin kapsamı daraltılmış olup; Ayvacık bölgesi barındırdığı yapı stoku karakteri, turizm potansiyelleri ve altyapısı ile turizm sezonunun kısalığı nedeniyle bu çalışmaya uygun örneklem alan olarak seçilmiştir. Kurgulanan model bu bölge üzerinden değerlendirilmiştir. 2

5 İÇİNDEKİLER Özet... 1 Önsöz... 2 İçindekiler... 3 Tablo Listesi... 4 Şekiller Listesi... 4 Kısaltmalar ve Simgeler Giriş Dünyada değişen turizm anlayışı ve çeşitlenen alternatif turizm türleri Zeytincilik, zeytinyağı üretimi ve turizm ile ilişkisi (Oleo-Turizm) Müzecilik Agri-endüstriyel turizm (tarımsal endüstri turizmi) Endüstriyel arkeoloji turizm Gurme turizmi (Tatbilir turizm) Gastronomi turizmi, "slow-food" hareketi Kırsal turizm Kültür turizmi Ege kıyı bandı ve hinterlandının zeytincilik, zeytinyağı üretimi, bina stoku ve alternatif turizm türleri üzerinden değerlendirilmesi Kavramsal model yaklaşımı Ayvacık bölgesi örnek çalışması Model açısından bölgenin doğal ve beşeri özellikleri Model açısından bölgede zeytincilik ve zeytinyağı üretim faaliyetleri Bölgenin turizm altyapısı ve potansiyelleri Bölgedeki eski zeytinyağı fabrikaları ve mimari özellikleri Sonuç ve Değerlendirmeler Kaynaklar

6 TABLO LİSTESİ Tablo 1: Gelişmiş ülkelerde yıllarındaki zeytinyağı tüketimi (ton) Tablo 2: Saha çalışmasında belgelenen eski yağhanelerin konumları ve tescil durumları Tablo 3: Yıl içindeki zeytinyağı üretim süreci Tablo 4: Ayvacık bölgesi özelinde Oleo turizm ürünü Tablo 5: Ayvacık bölgesindeki turizm mekanları ve yüklenebilecek potansiyel işlevler Tablo 6: 2012 yılına ait yağlık zeytin üretim verileri Tablo 7: Ayvacık ve köylerinin 2012 yılına ait turistik yatak sayıları Tablo 8: Ayvacık bölgesinde zeytinyağı üretimi ve turizm aktivitesinin yıl içinde faaliyetlerinin kıyaslanması Tablo 9: Bölgedeki yapıların konumları, yapısal, donanımsal ve tescil durumları Tablo 10: Ayvacık bölgesindeki eski yağhanelerin mimarilerini şekillendiren unsurlar Tablo 11: Alternatif turizm aktivitesi olarak zeytinyağı üretimi açısından Ayvacık alt bölgesinin kazanımları ŞEKİL LİSTESİ Şekil 1: Zeytin ağacının Akdeniz coğrafyasında kronolojik olarak kültür bitkisine dönüşmesi Şekil 2: İzmir-Urla'da Klazomenai kazılarında ortaya çıkarılan zeytinyağı işliğinin rekonstrüksiyonu Şekil 3: Zeytin yetiştiricilerinin genel çok fonksiyonlu stratejileri Şekil 4: Agia Paraskevi Endüstriyel Zeytinyağı Üretim Müzesi-Üretim binası plan şeması Şekil 5: Agia Paraskevi Zeytinyağı Müzesi, Ana bina-üretim mekanı görünümü Şekil 6: Ege bölgesinde zeytincilik faaliyetinin yoğun olarak gerçekleştiği ve eski yağhane bina stokunun bulunduğu bölgelerin turizm merkezleri ile ilişkisi Şekil 7: Zeytin kültürünün sürdürülebilir bir turistik ürüne dönüşme sürecine etkileyen faktörler Şekil 8: Ayvacık bölgesi çevre ilişkileri Şekil 9: Ayvacık kıyı alanı ve çevresi başlıca turizm potansiyelleri Şekil 10: Ayvacık sahil bandında bulunan köyler ve eski zeytinyağı işliklerinin konumları 4

7 Şekil 11: Kayalar köyü sahilindeki eski zeytinyağı fabrikası (plan-kesit-vaziyet planı) Şekil 12: Kayalar köyü sahilindeki eski zeytinyağı fabrikasının dış-iç fotoğrafları Şekil 13: Büyükhüsun köyü sahilindeki eski zeytinyağı fabrikası (plan-kesit-vaziyet planı) Şekil 14: Büyükhüsun köyü sahilindeki eski zeytinyağı fabrikasının dış-iç fotoğrafları Şekil 15: Nusratlı köyü sahilindeki eski zeytinyağı fabrikası (plan-kesit-vaziyet planı) Şekil 16: Nusratlı köyü sahilindeki eski zeytinyağı fabrikasının dış-iç fotoğrafları Şekil 17: Nusratlı köyü sahilindeki eski zeytinyağı fabrikasının iç fotoğrafları Şekil 18: Ahmetçe köyü ve Sazlı köyü sahilindeki eski zeytinyağı fabrikalarının görünüşleri Şekil 19: Örneklem alan olarak seçilen Ayvacık alt bölgesinin ölçekler hiyerarşisindeki yeri ve ölçekler arasındaki ilişkiler şeması Şekil 20: Akdeniz Havzası ölçeğinde hiyerarşisi ve ölçekler arasındaki ilişkiler şeması KISALTMALAR VE SİMGELER UNTWO ERIH TICCIH UNESCO IOC IOOC World Tourism Organization European Routes of Industrial Heritage (Avrupa Endüstri Mirası Rotası) The International Commitee for The Conservation of Industrial Heritage United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization International Olive Council International Olive Oil Council 5

8 1. Giriş Türkiye dünyada önemli turist destinasyonlarından biridir lerde başlatılan turizm hamleleri ile söz konusu küresel talebi ülke ekonomisi için önemli bir gelir kaynağına dönüştürmek amacıyla altyapı hamleleri gerçekleştirilmiştir. Ülkede Akdeniz ve Ege bölgesinde turizm potansiyeli bulunan alanlar (doğal çevre, iklim, tarih, kültür vb.) turizm bölgesi ilan edilerek konaklama, ulaşım vb. altyapı eksiklikleri devlet eliyle tamamlanmaya çalışılmıştır. O dönemde bacasız endüstri olarak adlandırılan turizm sektörü; yoğunlukla deniz-güneş-kum ve arkeolojik sit alanlarının ziyaret edildiği kültür turizmine yönlendirilmiştir. Bu çalışmalar sonucunda; Türkiye 2012 yılında turist misafir eden bir turizm ülkesine dönüşmüştür. [1] Ancak bugün gelinen noktada dünyada turizme bakış değişmektedir. Turist sayısının ve konaklama olanak ve standartlarının yükseltilmesi turizmin sürdürebilirliğinin sağlanması açısından yeterli değildir. Türkiye gibi turizm sektörü bulunduğu doğal çevreden beslenen turizm ülkelerinde alt yapı çalışmalarının amacını aşarak bulunduğu bölgede turizm varlığına ters düşecek biçimde doğal çevreye zarar vermesi söz konusu bölgelerde geri dönülmez sosyal ve çevresel sorunlara yol açmıştır. Paket turlar ile devasa tatil köyleri içinde çok ucuz fiyatlara konaklayan turistler, ülke ekonomisine verimli katkı sağlamazken, turistlerin konakladıkları doğal ve beşeri çevre ile salt tüketim odaklı ilişki kurması aslında turizm aktivitesinin varlığına ve doğasına ters düşmektedir. Dünya Turizm Örgütünün 2012 yılı verilerine göre dünyada 1 milyar 35 milyon kişi seyahat etmiş ve bunun sonucunda 1 trilyon 75 milyon dolarlık gelir elde edilmiştir. Türkiye 31 milyon 456 bin 76 kişi ziyaretçi ile dünyada 7. sırada, elde ettiği milyar dolar turizm geliri ile 11. sırada bulunmaktadır. Bu da Türkiye'nin turist başına yaklaşık 935 dolar gelir elde ettiğini göstermektedir. Dünya Turizm Örgütü nün 2012 yılına ait istatistikleri, Türkiye'nin 1980'lerden beri yürüttüğü turizm politikalarının yukarıda bahsi geçen olumsuzlukları (verimsizliği) destekler niteliktedir. Zira Türkiye'yi ziyaret eden turistlerin profilleri ve gelir seviyeleri gelişmiş Batılı ülkelere kıyasla daha düşüktür. Bu perspektifte ülkemizdeki turizm anlayışının sorgulanmaya başlanmış ve yeniden planlanması gündeme gelmiştir. Söz konusu planlamaya altlık teşkil edecek olan tehditler ve bu tehditlerin bertaraf edilebilmelerini sağlayacak önermeleri şu şekilde sıralamak mümkündür; Ülkemizde turizm bölgelerinin karşı karşıya bulunduğu tehditleri kısaca anmak gerekir ise; Hızlı ve aşırı turizm odaklı yapılaşma sonucu çevresel bozulmalar ve turizm aktivitesinde düşüş meydana gelmiştir. Bu durum ülkemizi düşük profilli, az harcama yapan turistlerin ilgi alanı haline getirmiş ve turist sayıları artmasına karşın turizm gelirleri aynı oranda artmamıştır. 6

9 Turizm bölgelerindeki yerli nüfusun hizmetler sektörüne kayması sonucu yerel beşeri aktivitelerin yok olmasına neden olmuştur. (tarım, ziraat, zanaat vb.) İkinci konutların artışı ve atıl yapı stoku oluşmasına neden olmuştur. Yılın ortalama 1,5 ayı kullanılan bu yapılar ekilebilir tarım alanların azalmasına yol açmıştır. Ülkemizde turizmin deniz- güneş - kum turizmine yönelik yapılandırılması dönemsel iş gücü ihtiyacını doğurmuş, sezonluk nüfus hareketleri turizm bölgelerinde yaz-kış nüfusu arasında büyük nüfus farkları oluşmasına yol açmıştır. Yukarıda bahsi geçen sorunların aşılması hususunda ülkemizdeki turizm aktivitesi ile ilgili şu önermelerde bulunulabilinir; Ülkemizde kitle turizminden vazgeçilmelidir. Çünkü kitle turizmi doğal çevresini ve tabiatını bir turizm kaynağı olarak kullanan bizim gibi ülkeler için kısa vadeli maddi kazanç sağlasa da uzun vadede doğal çevrenin tüketilmesine ve turizm aktivitesinin düşmesine yol açmaktadır. Dünyada turizm anlayışı değişmektedir. Turizmde uzmanlaşmak önem kazanmaktadır. Ülke bütününde turizm aktivitesi gerçekleşen bölgelerin potansiyelleri göz önüne alınarak ürün farklılaştırmasına ve yere, yöreye özgü uzmanlaşmaya gidilmelidir. Türkiye de turizm aktivitesinin yoğun olarak gerçekleştiği Ege ve Akdeniz kıyı alanları aynı zamanda ülkemizin en verimli topraklarının bulunduğu coğrafyalardır. Söz konusu alanlarda gerçekleştirilecek turizm aktivitesi bu verimli bu coğrafyayı (ekilebilir alanları) tüketmek yerine burada gerçekleştirilen yerel faaliyetten beslenebilir. Gerçekleştirilecek turizm faaliyetle tarımsal faaliyetle uğraşan yerleşik nüfus için ek bir gelir kaynağı olabilir ve bu kaynak gerçekleştirilen faaliyetin kalitesinin yükseltilmesinde kullanılabilinir. Turist sayısını arttırmak yerine turist kalitesini arttırmaya yönelik daha sofistike turizm türleri tercih edilmelidir. Yukarıdaki önermelerden yola çıkarak; Ülkemizde gerçekleştirilen turizm aktivitesini verimli, sofistike ve sürdürülebilir bir turizm anlayışında yürütebilmek için turizm aktivitesinin yoğun olarak gerçekleştiği Akdeniz ve Ege kıyılarının doğal ve beşeri unsur ve potansiyellerinden faydalanmak gerekmektedir. Bu bağlamda; Akdeniz havzasına özgü bir bitki olan zeytin ağacı önemli bir potansiyel teşkil edebilir. Botanikte olea-ceae familyasından gelen olea-europea olarak adlandırılan zeytin ağacının anayurdu Akdeniz havzasıdır. Tam olarak ne zaman ve nerede ehlileştirilerek oleaeuropea-sativa ya dönüştürüldüğü bilinmemekle birlikte, zeytin ve zeytin ağacı Akdeniz 7

10 medeniyetleri arasında kültürel ve ticari etkileşimin en önemli unsurlarından biri olmuştur. Zeytinin ve yağının tarihte kullanım alanının çeşitliliği, zeytin ağacının dayanıklı ve uzun ömürlü oluşu, mitoloji ve teolojide birçok mite konu oluşu vb. unsurlar söz konusu ağacı ve meyvesini Akdeniz kültürünün en önemli unsurlarından biri yapmıştır. Şekil 1: Zeytin ağacının Akdeniz coğrafyasında kronolojik olarak kültür bitkisine dönüşmesi Anadolu nun Ege Denizi kıyıları Akdeniz havzasında zeytin ağacının bulunduğu ve tarih boyunca zeytinyağının üretildiği en önem coğrafyalardan biridir. Kaynaklara göre Finikeliler M.Ö arasında deniz ticareti yoluyla zeytinyağının ve zeytin fidelerinin tüm Akdeniz coğrafyasına yayılmasında önemli rol oynamışlardır. [2] Ege bölgesinde Urla da yapılan Klazomenai kazılarında yeryüzünde bilinen en eski zeytinyağı işliklerinden biri ortaya çıkarılmıştır. M.Ö. 600 e tarihlenen söz konusu işlik özgün haline uygun olarak yeniden inşa edilerek bugün müze işlevi ile kullanıma sunulmuştur. Müzede; M.Ö. 600 lerde kullanılan yöntemle iki kez zeytinyağı sıkımı gerçekleştirilmiştir. Yakın tarihte ise; Ayvalık zeytincilik ve zeytinyağı üretimi nedeniyle Osmanlı imparatorluğu içinde önemli bir üretim ve ticaret merkezidir. Yine Foçalıların M.Ö. 600 de kurdukları ticaret kolonisinde Marsilya dan getirdikleri yabani zeytin ağaçlarını Anadolu nun çeşitli zeytin ağaçları ile aşıladıkları bilinmektedir. [3] 19 yy.da Ayvalık a yıllık 600 ticari geminin uğradığı ve birçok Avrupa ülkesinin bu ticaret ilişkisinden dolayı 1. Dünya savaşına kadar Ayvalık ta konsolosluklarının bulunduğu bilinmektedir. [4] Bütün bu veriler göstermektedir ki; zeytincilik ve zeytinyağı üretimi tarih boyunca gerek Akdeniz havzasının gerekse de Ege bölgesinin en önemli ekonomik, kültürel ve hatta sosyal yaşantıyı şekillendiren unsurlarından biri olmuştur. 8

11 Şekil 2: İzmir-Urla'da Klazomenai kazılarında ortaya çıkarılan zeytinyağı işliğinin rekonstrüksiyonu Bu bakış açısıyla, turizm aktivitesinin yoğun olarak gerçekleştiği Ege bölgesi; uygun iklim ve jeolojik ortamı oluşturduğu zeytincilik ve buna bağlı zeytinyağı üretimi uzmanlaşmış ve daha sofistike bir turizm anlayışı için çok önemli bir potansiyeldir. Çünkü zeytin ağacı ve zeytinyağı bin yıllara varan uzun ömrü, meyvesi, tarih boyunca kullanım alanının çeşitliği ve toplumlara yön veren ticari bir meta olarak mitolojiden, teolojiye birçok alana konu olmuş ve Akdeniz kültürü ile adeta bütünleşmiştir. Bununla beraber, endüstri yapıları son çeyrek yüzyılda gelişen koruma anlayışı ile arkeolojinin ilgi alanına ve korunmaya değer yapılar sınıfına girmiştir. Çünkü bu yapılar gerek mimarileri gerekse de barındıkları donanımları ile inşa edildikleri dönemin üretim biçimlerine ve dolayısıyla sosyal, kültürel, ticari yaşantısına ışık tutan en önemli tanıklardır. Endüstriyel arkeolojinin uzmanlık alanına giren bu yapılar korunmakta ve restore edilerek kültürel mirasın bir parçası sayılmaktadırlar. Bu noktada şunu belirtmek gerekir ki; eski zeytinyağı işlikleri-fabrikaları diğer endüstri yapılarından farklıdır. Çünkü zeytinyağı üretimi tarih boyunca belki de en az değişmiş üretim sürecine sahiptir ve geleneksel yollarla üretilen zeytinyağı günümüzde en saf ve değerli zeytinyağı türüdür. Ege bölgesinin barındırdığı turizm potansiyeli ve zeytin ağacının anavatanlarından biri oluşu, endüstriyel arkeolojinin ortaya çıkışı ve turizm anlayışındaki gelişmeler ve buna bağlı ortaya çıkan yeni turizm türleri; zeytincilik ve zeytinyağı üretiminin söz konusu bölgede yaşatılması ve turizm amaçlı olarak kullanılması gerekliliğine işaret etmektedir. Bu amaçla Yıldız Teknik Üniversitesi Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü bünyesinde yılları arasında EGE BÖLGESİNDEKİ ESKİ YAĞHANE VE ZEYTİNYAĞI FABRİKALARININ TURİZME YÖNELİK OLARAK DEĞERLENDİRİLMESİ konulu bir araştırma projesi yürütülmüştür. Bu çalışma söz konusu araştırma projesinin bir parçası olup, araştırma kapsamında Turizm Sektöründeki Yeni Eğilimler Perspektifinde Ege Bölgesindeki Zeytincilik ve Zeytinyağı Üretiminin Alternatif Turizm Türleri Üzerinden Değerlendirilmesi amaçlanmaktadır. Araştırmada coğrafi konumu, geçmişte değişik uygarlıklara ve kültürlere sahne olmuş toprakları, önemli doğal ve kültürel kaynaklarıyla Ayvacık bölgesinin alternatif turizm potansiyeli incelenerek bu 9

12 potansiyelin nasıl turizm sektörüne kazandırılabileceği ortaya konulmaya çalışılmıştır. Ayvacık bölgesi birçok özgün doğal, tarihi ve kültürel özellikleri değişik alternatif turizm hareketleri için yüksek potansiyel içermektedir. Yapılan bu araştırma bu bölgenin alternatif turizm potansiyeli hakkında fikir vermesi, bu potansiyelinin geliştirilmesi sayesinde turizme sağlayabileceği katkıların önemini ortaya koyması ve buna yönelik çözüm önerileri sunması açısından önem teşkil etmektedir. 10

13 2. Dünyada değişen turizm anlayışı ve çeşitlenen alternatif turizm türleri Türkiye de ihracata yönelik büyüme stratejisinin benimsenmesi sonucu değişen iktisadi politikaların etkisiyle, 1980 sonrasında turizm sektöründe önemli gelişmeler meydana gelmiştir. Sektördeki temel gelişme 1982 yılında kabul edilen 2634 sayılı Turizm Teşvik Kanunu ile başlamış ve sağlanan teşviklerle turizme yönelik yatırımlarda artış meydana gelmiştir. Sektöre yapılan yatırımlar neticesinde hem gelen turist sayısı hem de bununla orantılı olarak turizm gelirlerinin bazı istisna yıllar dışında sürekli arttığı gözlenmiş ve dünyada önemli turizm destinasyonlarından biri haline gelen Türkiye 2012 yılında turist misafir eden bir turizm ülkesi olmuştur. [1] Kitle turizmi şeklinde gerçekleşen bu gelir getirici faaliyetler yoğunlukla deniz-güneş-kum ağırlıklı turizm ve arkeolojik sit alanlarının ziyaret edildiği kültür turizmine şeklinde öne çıkmış olup, bu turizm çeşitleri yıllar boyunca ülkeye tek başına önemli ölçüde ekonomik katkı sağlamıştır. Uzun yıllar boyunca küresel talebe göre ve özellikle çok uluslu ve güçlü yabancı tur operatörlerinin baskısıyla ülkemizde çoğunlukla kitle turizmine yönelik ürünler sunulmuştur. Ayrıca, kitle turizmi gerek ulaşım, gerek konaklama ve gerekse diğer turistik hizmetlerin organizasyonunun nispeten kolaylığı sebebiyle zamanın şartlarına en uygun turizm çeşidi olmuştur lı yıllarda dünyada turizm anlayışı değişim ve dönüşüme uğramaya başlamıştır. Sürdürülebilirliğin gözetilmediği plansız yapılaşma ve aşırı yoğunluk, denizlerin ve çevrenin kirlenmesine, tarihi ve kültürel yapıların zarar görmesine yol açmıştır. Kitle turizminin kendi varlığına ters düşecek biçimde sosyal, doğal ve beşeri çevreye zarar vermeye başlamasıyla turizm sektöründe meydana gelen değişim ve dönüşüm alternatif turizm türlerinin ortaya çıkması şeklinde kendini göstermiştir. Bu bağlamda; eko-turizm, kırsal turizm, gurme turizmi, gastronomi turizmi vb. yeni turizm türleri ortaya çıktığı gibi endüstriyel arkeoloji mirasının korunmaya değer bulunmasıyla kültür turizminin içeriği ve kapsamı genişlemiştir. Kitle turizmi; plansız mekânsal organizasyonlar, bağımsız projeler, bağımsız yapım programları, kapalı mekân ağırlıklı yeni bina kullanımı, her talebi karşılama eğilimi, her yerde turizm, ekonomik faydalar, özel araç ağırlıklı, mimaride uluslararası çizgiler, talebin en yüksek olduğu noktaya göre kapasite tayini, standart paket programlar, pasif turizm gibi özellikler sahiptir. Alternatif Turizm kavramı ise kitle turizminden farklı bir ürün sunumunu ifade eder. Bu ürün yavaş gelişen bir turizm hareketliliğini, optimum karlılığın göz önünde bulundurulmasını, uzun vadeli programlarla turistik gelişmenin sağlanmasını, değişime karşı direnci, çevre değerlerine saygıyı ve çevreyle bütünleşmeyi ifade etmektedir. Bu temel hususlar etrafında, alternatif turizm kavramından anlaşılan yerine göre değişiklikler göstermektedir. [5] Günümüzde turizm ulusal ekonominin en etkin sektörlerinden biri, özellikle alternatif turizm türleri az gelişmiş bölgeler için en umut vaat eden kalkınma araçlarından biri olarak görülmektedir. [6] Bu kavram özellikle yeniye, özele olan ilgiye bağlı araştırma isteği, küçük grup- 11

14 larla, başka insanlarla bir arada olma, sosyal deneyim isteği, dağ yürüyüşlerinde, spor etkinliklerinde biotik bir deneyim sağlama eğilimi, açık havada yaşama sevgisi gibi noktalara vurgu yapmaktadır. Alternatif turizm kavramı, Yeşil Turizm, Soft Turizm, Eko-turizm, gibi kavramlarla aynı anlamlarda da kullanılmaktadır. Alternatif turizmin, kitle turizminin toplam turizm faaliyetleri içerisinde ağırlıkta olduğu ve sosyo-ekonomik ve çevresel baskılarını hissettirmeye başladığı Türkiye gibi ülkeler için anlam ve önemi çok fazladır. Zeytincilik ve geleneksel yollarla zeytinyağı üretimi; gerçekleştiği bölgede turizm aktivitesinin tüm seneye yayması, doğayla barışık üretim sürecine sahip olması, küçük gruplar içinde sosyal deneyime olanak tanıması, özele olan ilgiye bağlı araştırma isteği uyandırması, biotik bir deneyim sağlaması, açık havada yaşama sevgisi aşılaması nedeniyle alternatif bir turizm türü olabilme potansiyeli taşımaktadır. 2.1 Zeytincilik, zeytinyağı üretimi ve turizm ile ilişkisi (Oleo-Turizm) Konaklama ve turizm endüstrilerinin sürekli gelişmesi bunun yanında demografik yapıda ve insan yaşamında meydana gelen önemli değişiklikler gıdaların (yerel tatların) önemini artırmaktadır. İnsanlar daha doğal ve organik gıdalara ulaşmak veya daha önceden tatmadıkları lezzetleri tatmak için gastronomi turlarına katılmakta, tattıkları ürünün yapım sürecini inceleyip bilgi almakta ve de yapım esnasında gördükleri gıdaları satın alabilmektedirler. Özellikle temiz havanın ve de doğal koşulların bozulmamış olduğu kırsal alanlarda meydana gelen bu turizm çeşidi genellikle şarap ve zeytinyağı turları şeklinde kendini göstermekte ve kırsal veya agro-turizmin bir parçası olmaktadır. [7] Son yıllarda Akdeniz çanağındaki ülkelerde şarap ve zeytinyağına dayalı olan gastronomi turizminde büyük bir artış olduğu gözlenmektedir. Kaliteli yerel tatların oluşturduğu birçok sertifikalanmış gastronomi turlarının varlığı bilinmekte ve bu turlar yerel tatları tatmak isteyen çok sayıda turist tarafından talep edilmektedir. Zeytincilik ve zeytinyağı üretimi çok uzun yıllara dayanan bir tarımsal faaliyet olup, günümüzde turizm kapsamında da kullanılması yepyeni bir kavram olan oleo-turizmi ortaya çıkarmıştır. Zeytin yetiştiriciliği ve zeytinyağı üretimi Akdeniz ve Ege bölgesinde yoğunlaşan bir tarımsal aktivitedir. Zeytin yetiştiriciliğindeki gelişmeler ve bunun turizm ve konaklama ile birleştirilmesi zeytin ve zeytinden elde edilen zeytin ürünlerinin (zeytinyağı ve sabun vb.) sergilenmesi ve zeytinyağı tadımının yapılması şeklinde gastronomi turistlerine hitap etmeye 12

15 ve antik çağdan günümüze zeytin ve zeytinyağı kültürü hakkında ziyaretçilere bilgi verme gibi fırsatlara yol açmaktadır. Eski çağ kültürünü yeni dünya kültürü şeklinde turistlere sunan bu turizm çeşidi oleo-turizm olarak adlandırılmakta ve alternatif bir turizm şekli olarak kırsal alanları turizm ve konaklama unsurları ile birleştirerek turistlerin hizmetine sunmaktadır. Oleo turizmde zeytin tarımından elde edilen zeytin ile katma değer şeklinde oluşturulan zeytinyağı, zeytin sabunu gibi ürünlerin turistlere pazarlanması, bunların üretim süreçlerinin eğitim şeklinde gösterilmesi, Akdeniz tarzı beslenme içinde tüketimi fazla olan zeytinyağının tadımının yapılarak gastronomi turizmi şeklinde bölge ekonomisine katkı sunulması amaçlanmaktadır. Gastronomi bölgenin kimliğinin oluşması açısından çok önemli bir araç olup [8] bölgenin turizm destinasyonu olarak gelişmesine ve kırsal turizmin çeşitlenmesine katkı yapmaktadır. Böylece zeytinyağı ve turizm arasında güçlü bir bağ kurularak Akdeniz mutfağının tura katılan ziyaretçilere sunulması çalışmaları iyi bir gelir aracı olacaktır. Zeytinyağı sektörü ile ilgili aktiviteler, ziyaretçilere zeytin ağacı ve zeytinyağı elde edilmesi ile ilgili kültür ile aynı zamanda gastronomi ve kır manzarası (landscape) rotaları ile zeytinyağı tadımı ve Akdeniz mutfağı hakkında değerli hizmetler sunmaktadır. Bölgenin yerel gıdaları da eşsiz ve otantik tatlar arayan turistler için iyi bir deneyim ayrıca yerel kültürü tanıtmak için iyi bir motivasyon faktörü olabilmektedir. [9] Ayvacık bölgesinin doğal çevresi ve uygun ikliminin yanında tarihi ve kültürel faktörlerin varlığı bu bölgenin oleo turizmi için örneklem alanı olarak seçilmesine sebep olmuştur. Bunun yanı sıra bölgenin en önemli geçim kaynaklarından birinin zeytincilik olması bu seçime katkı yapmıştır. Kuzey Ege bölgesinde örneklem bölge olarak seçilen Ayvacık bölgesinde eski işliklerin müze haline dönüştürülerek oleo-turizm şeklinde turizme kazandırılması bu araştırmanın amacını oluşturmaktadır. Geleneksel üretim şekillerinin turizm ile beraber gerçekleştirilmesinin birçok faydası bulunmaktadır. Bunlardan en önemlisi küreselleşme ve kitlesel üretim karşısında yok olmaya yüz tutan geleneksel üretim biçimlerinin sürdürebilirliğinin sağlanmasıdır. Zeytinyağı örneğinde; gelişen üretim teknolojileri ile daha hızlı, daha verimli ve maliyeti düşük ancak kalitesiz zeytinyağı üretilebilen sürekli (continu) sistemlerin tercih edilmesi sonucu değirmen ve baskı (pres) sistemler yok olmaya yüz tutmuştur ve bu sistemlerin kullanıldığı yağhaneler ya atıl kalmış yada muhdes şekillerde değiştirilmiş veya dönüştürmüşlerdir. Küresel sermayenin kurduğu modern fabrikalarda zeytinyağı üreticisinden fabrika işçisine dönüşen yöre halkı hayatının sosyal, kültürel ve ekonomik her yönüne etki eden zeytin ve zeytincilik faaliyetlerinden sosyal ve kültürel olarak koparak salt bir ekonomik ilişki içine girmiştir. Bunun sonucu olarak yaşadığı coğrafyada yeterli ekonomik geliri elde edemeyen veya iş imkânı bulamayan üreticilerin bir kısmı kente göçmek zorunda kalmışlardır. Yaratılacak bir turizm aktivitesi ile geleneksel yollarla üretilecek maliyeti yüksek ancak kaliteli zeytinyağı maddi karşılığını bulabilecek ve böylelikle üretici korunmuş olacağı gibi üretimin gerçekleştiği yapılarda korunmuş olacaktır. Böylelikle yüzyıllardır süren bu geleneksel üretim şeklinin sürdürebilirliği sağlanmış olacaktır. 13

16 Kırsal alanların eğlence, boş zaman geçirme (leisure) ve ikinci konut gibi çeşitli kullanım amaçları bulunmaktadır. [10] Bu müze ve zeytinliklere turizm ve rekreasyon ile kırsal alanlar içinde katkı sağlanırken, diğer taraftan bu unsurlar bölgedeki kırsal alanlar için güzel manzaralar oluşturarak bölgede kırsal turizmin gelişimine katkı sunmaktadır. Ziyaretçiler arasında yerel ürünlere olan talebin artması sonucunda, yerel ürünler (zeytinyağı), manzara ve de boş zaman geçirmenin doğal bir kombinasyonu olarak bölgenin önemli bir gastronomi (veya gurme) turizm destinasyonu olmasının yolunu açacaktır. [7] İncelenen model çalışmasında, zeytin üretimi yapan üreticiler ürettiği zeytin ve zeytin ürünlerini (zeytinyağı ve sabun vb.) geleneksel pazarlama stratejisi altında ya piyasaya sunacak ya da ihraç edip bir ekonomik gelir sağlayacaktır. Model çerçevesinde incelenen ve kırsal turizme bir alternatif olarak geliştirilen oleo-turizm çerçevesinde zeytinyağı gibi yerel ürünlerin konaklama ve turizm sektörlerinde de kullanılması amaçlanmaktadır. Bu durum tarımın çok fonksiyonlu karakteri veya çok fonksiyonluluk olarak adlandırılmakta olup Şekil 3 te gösterilmektedir. Şekil 3: Zeytin yetiştiricilerinin genel çok fonksiyonlu stratejileri [9] 14

17 Zeytin üreticileri oleo-turizm sayesinde özellikle konaklama ve turizm hizmetleri aracılığıyla kendi üretimlerini çeşitli pazarlama yolları ile ziyaretçilerle buluşturabilecektir. Turizm ve tarım arasında kurulan bu bağlantı ile konaklama yapan restoran ve oteller yerel zeytinyağını kendi menülerinde kullanabilecek, ayrıca stantlarında satabilecektir. Burada satılan ürünler yerel bir markalaşmanın farkındalığına neden olacak ve de bölgenin gastronomik açıdan önemli bir destinasyon olmasının önü açılacaktır. Ayrıca zeytin ve zeytinyağının turizm ürünü olarak kullanılması çerçevesinde zeytinliklerin kırsal bir güzellik olarak ziyaretçilere gezdirilmesi, zeytin hasatının gösterilmesi, ziyaretçilerin zeytin hasatı ve zeytinyağı üretim süreçleri hakkında bilgilendirilmesi ve de en son olarak zeytin bölgelerinin etrafında yer alan konaklama tesislerinde gelen ziyaretçilere konaklama imkânı sağlanması oleo-turizmin amacını oluşturmaktadır. Oleo-turizm geniş bir ifade ile zeytinyağı ile ilgili aktivitelere dayanan ve kültür, doğa ve gastronomiyi bir araya getiren turizmi ifade eden yeni bir kavramdır. Bu turizm geleneksel turizme bir alternatif olup, zeytinyağı üretim tesislerine olan ziyaretleri, o bölgede yapılan konaklamaları, zeytinyağı ile yapılan yemeklerin öğrenilmesini, zeytinyağı alımını ve zeytinyağı rotalarının belirlenerek açık alanda yapılan yürüyüşleri, dinlenmeyi ve de zeytinyağı kültürü ve geçmişten günümüze zeytinyağı üretim teknikleri hakkında bilgi vermeyi amaçlayan bir turizm çeşidi olmaktadır. Görüldüğü gibi bu turizm çeşidi dolaylı ve dolaysız olarak birçok turizm çeşidi ile iç içe bulunmaktadır. Bazı turizm türleri belli noktalarda birbiriyle benzerlikler içermekte ve hatta bazı kaynaklarda birbirlerinin alt türleri olarak tanımlanabilmektedir. Örneğin; Gastronomi turizmi, Gurme turizmi veya Kırsal turizm rutin turizm türleri dışında son yıllarda ortaya çıkan ve gelişen turizm türleri olmaları nedeniyle kimi kaynaklarda alternatif turizm başlığı altında anılmaktadırlar. Ancak her ne kadar birbiriyle benzeşen, kesişen veya örtüşen yanları da olsa amaç, kapsam ve içerik olarak birbirlerinden farklılaşmaktadırlar. Bazı uygulamalarda ise; bu turizm türleri festivaller, turlar vb. büyük bir etkinliğin, organizasyonun parçası olarak da turistlerin tüketimine sunulabilmektedir. Araştırma kapsamı zeytinyağı üretimi ve eski üretim yapıları (endüstriyel arkeoloji) olması nedeniyle bu bölüm içinde söz konusu turizm türleri ayrı başlıklar altında ele alınarak araştırma konusu ile ilişkileri kurulmuştur. Zeytincilik ve geleneksel zeytinyağı üretimi ile ilişkili olan turizm türlerinin dünyada uygulanma modelleri ve biçimleri arasında; 15

18 Müzecilik (kültür turizmi) Agri-endüstriyel turizm (tarımsal endüstri turizmi) Zeytin toplama turları (hasat) Zeytinyağı turları (üretim) Endüstriyel arkeoloji turizmi (kültürel rotaları: köle rotaları, ipek yolu rotaları, kültürel miras rotaları) Kırsal turizm Gurme turizmi (Tatbilir turizmi) Sızma zeytinyağı turları Gastronomi turizmi (Yemek sanatı turizmi-akdeniz diyeti) Kültür turizmi yer almaktadır. Bu turizm çeşitleri aşağıdaki bölümde kısaca açıklanmıştır. 2.2 Müzecilik Binlerce yıldır birçok medeniyetin yaşadığı Anadolu topraklarında, tarihi eserlerin korunması ve orijinaline sadık kalınarak restore edilmesi ve bunların sergilenerek müzeciliğin geliştirilmesi turizm açısından önemli hale gelmektedir. Müzecilik ve müze ziyaretlerinin turizm faaliyetleri için önemli bir rolü vardır. Söz konusu faaliyetler-yapılar turistik ilgi odağı olmalarının yanı sıra bulunduğu şehrin veya ülkenin kültüre ve sanata bakışını simgelediği gibi söz konusu coğrafyada üretilmiş veya üretilmekte olan topluma ait her türlü kültürün ziyaretçilere aktarıldığı iletişim noktalarıdır. Konuya geleneksel üretim biçimlerinin korunması ve üretim süreçlerinin bir kültürel olgu olarak kişilere aktarılması açısından bakıldığında; dünyada birçok örneğinin bulunduğu ve turistik faaliyetler içinde yer aldığı görülmektedir. Bu yöntem farklı şekillerde uygulanabilmektedir. Bunlardan ilkinde üretim sürecini devam ettiren yapılarda (fabrika-işlik) ziyaretçiler üretim süreçlerini canlı olarak gözlemleyerek bilgi sahibi olurlar. Bir diğerinde ise; müzecilik faaliyeti içerinde yerleştirilen canlandırmalar ve teknolojik donanımlar ile ziyaretçiler üretim süreçleri hakkında bilgilendirilir, yürütülen ek faaliyetler ile üretilen ürünlerin kullanım biçimleri anlatılır ve sanatsal etkinlikler ile ürünlerin promosyonları (özendirme) gerçekleştirilir. Bu iki farklı uygulamanın karma olarak kullanıldığı örneklerde mevcuttur. Son yıllarda sayıları giderek artan yiyecek müzeleri, bulundukları ülkelerin mutfak kültürünü, damak tadını, yiyeceklerine atfedilen anlamları ve bu yiyeceklerin ekonomiye etkilerini göstermesi açısından gezmeye değer turistik mekânlar olarak öne çıkmaktadır. A.B.D. de patates (Idaho), hardal (Wisconsin), tatlı jöle (Newyork), Hollanda da (Alkmaar) peynir mü- 16

19 zesi, Fransa da (Loire) mantar müzesi, İtalya da (Linguria) zeytin müzeleri turizm destinasyonlarına ve ziyaret edilmesi gereken yerler listelerine girmiş önemli uğrak yerleridir. Zeytincilik ve zeytinyağı üretimi ile ilgili ise; Akdeniz havzasında; İsrail, Yunanistan, İtalya, Fransa ve İspanya gibi gelişmiş ülkelerde farklı içeriklerde zeytinyağı müzeleri bulunmaktadır. Adatepe zeytinyağı müzesi ve Kuşadası ndaki Oleatrium Zeytinyağı Müzesi Türkiye de zeytincilik ve zeytinyağı ilgili iki önemli müzedir. Ancak bu müzelerin içinde bulundukları yapılarda zeytinyağı üretimi gerçekleşmemekte ve sergi ve bilgilendirme amaçlı olarak kullanılmaktadırlar. Akdeniz Havzasında zeytincilik ve zeytinyağı üzerine birçok müze bulunmaktadır. Akdeniz havzasındaki zeytin ve zeytinyağı müzelerinden Yunanistan'- daki Midilli Endüstriyel Zeytinyağı Üretimi Müzesi ve İspanya'daki Jaen Zeytinyağı Müzesi en kapsamlı ve dikkate değer müzelerdir. Midilli'deki Endüstriyel Zeytinyağı Üretimi Müzesi E.R.I.H. Listesinde bulunan zeytinyağı üretimine ilişkin tek endüstri yapısıdır. 2.3 Agri-endüstriyel turizm (Tarımsal endüstri turizmi) Agri-turizm genel olarak tarımsal faaliyetlerin ve eylemlerin ziyaretçileri çiftliklere getirdiği bir turizm aktivitesi olarak tanımlanabilir. Ancak Agri turizm dünyanın farklı yerlerinde farklı şekillerde yorumlanmaktadır. Örneğin Agri turizm İtalya da özellikle çiftlikte konaklamayı ifade ederken, dünyanın başka yerlerinde çiftlikten ürün almak, bir mısır tarlası gezmek, meyve toplamak, hayvan beslemek ve hatta oda-kahvaltı çiftlikte konaklamak anlamına da gelebilmektedir. Agri-endüstriyel turizm ise endüstriye dayalı tarımsal faaliyetlere yönelik olarak gerçekleştirilen turizm faaliyeti olarak tanımlanabilir. Bu kapsamda, söz konusu ürünün zirai olarak üretilmesi, endüstriyel olarak işlenmesi ve nihai ürünün ortaya çıkması ve satılması gibi tüm safhaları kapsayan bir turizm aktivitesidir. Bu bakış açısıyla zeytincilik ve zeytinyağı üretimi açısından tarımsal endüstri turizmi kapsamına giren; zeytin toplama gezileri (hasat turları), zeytinyağı üretimi, sızma zeytinyağı gezileri, geleneksel yollarla zeytinyağı üretimi keşif ve anlama gezileri faaliyet seçenekleri bulunmaktadır. Söz konusu aktiviteler; faaliyetin içeriğine ve faaliyetin gerçekleştiği yerin olanaklarına bağlı olarak günübirlik geziler olabildiği gibi konaklamalıda olabilmektedirler. Agri-turizm konusunda ülkeler arasındaki anlayış farklılığı söz konusu ülkenin olanaklarına ve dolayısıyla gerçekleştirilen turizm aktivitesinin içeriğinden kaynaklanmaktadır. 2.4 Endüstriyel arkeoloji turizm (Kültürel rotalar: köle rotaları, ipek yolu rotaları, kültürel miras rotaları) Endüstriyel arkeoloji endüstri mirasının geçmişi ile ilgilenen bir alandır. Endüstri mirası ise endüstri (sanayi) kültürünün tarihsel, teknolojik, sosyolojik, mimari ve bilimsel değere sahip günümüze ulaşabilmiş imalathane, fabrika, makine, atölye, maden, depo, liman, demiryolu 17

20 ve maden gibi kalıntılardır. Bu kalıntılar 18 y.y. sonrasında endüstri devrimi ile ortaya çıkmış ve ancak 20 y.y.ın ikinci yarısında bilimsel olarak tartışılmaya başlanmıştır yılında İngiltere de Uluslararası Endüstri Mirasını Koruma Komitesi T.I.C.C.I.H. kurulmuş ve endüstri yapıları arkeolojik miras olarak kabul edilmeye ve korunması gerekliliği fikri oluşmaya başlamıştır. Bu süreçte endüstri yapıları da UNESCO nun Dünya Mirası listesine girmeye başlamıştır yılı kasım ayı itibariyle listede bulunan 936 anıt-sit ve yerleşimin 37 si endüstri mirasıdır. [11] Endüstri mirası ile ilgili çalışan diğer bir kuruluş ise; 1999 yılında kurulan E.R.I.H. - Avrupa Endüstri Mirası Güzergâhı dır. Kurumun amacı Avrupa ülkelerindeki endüstri bölgelerinin korunmasını, kamuoyu tarafından bilinmelerini sağlamak ve söz konusu bölgelerde turistik ilgi yaratmaktır. Bu amaçla üye ülkeleri kapsayan bir endüstri miras güzergâhı belirlenmiştir. ERIH tarafından belirlenen güzergâhlar tematik ve bölgesel olarak sınıflandırılmaktadır. Tematik güzergâh sınıflandırması; demir-çelik, tekstil, madencilik, imalat, enerji, taşımailetişim, su, hizmetler sektörü, peyzaj ve konut-mimari olmak üzere on gruptan oluşmaktadır. Avrupa endüstriyel devrim tarihinde çevre ve mekân olarak iz bırakmış, tek bir fikir altında birden çok geleneği içinde barındıran yerler ise bölgesel rotalar olarak liste içinde girmiştir. Almanya da yedi, İngiltere de dört, Hollanda, İspanya, Polonya, Lüksemburg da birer olmak üzere on beş endüstri alanı bölgesel rota olarak belirlenmiştir. Türkiye E.R.I.H. a üye olmamasına karşın, İstanbul da bulunan Rahmi Koç Endüstri Müzesi ve Santral İstanbul Enerji Müzesi bu endüstri güzergâh listesi içinde durak noktaları olarak yer almaktadır. [12] Zeytincilik ve zeytinyağı üretimi imalat teması başlığı altında değerlendirilmekte ve Yunanistan da bulunan "Museum of Industrial olive oil production" (Agia Paraskevi Midilli) listede bulunan tek zeytinyağı üretim yapısı olarak yer almaktadır. İmalat teması başlığı altında zeytinyağı işliklerinin yanı sıra; kâğıt, kereste, iplik, kireç-tebeşir ve tuğla fabrikaları, bira, şarap ve peynir üretim tesisleri, tabakhaneler, baskı atölyeleri bulunmaktadır. E.R.I.H. tarafından belirlenen endüstriyel miras rota ve durak noktalarının seçim ölçütleri; çekicilik değeri, tarihi değer, sembolik değer, özgünlük değeri, turistik altyapı, alanın kalitesi, yeni perspektifler sunma olanağı, toplu ulaşım ağı; yol, bisiklet ve deniz ulaşımı bağlantıları, özel ulaşım ağı; araba, tur otobüsleri için yol bağlantılarının varlığı gibi ölçütler kullanmaktadır. 18