ANAYASA İLE KARŞILAŞTIRMALI İNSAN HAKLARI AVRUPA SÖZLEŞMESİ ve MAHKEME İÇTÜZÜĞÜ

Transkript

1 ANAYASA İLE KARŞILAŞTIRMALI İNSAN HAKLARI AVRUPA SÖZLEŞMESİ ve MAHKEME İÇTÜZÜĞÜ

2

3

4

5 ANAYASA İLE KARŞILAŞTIRMALI İNSAN HAKLARI AVRUPA SÖZLEŞMESİ ve MAHKEME İÇTÜZÜĞÜ Prof. Dr. Osman Doğru Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi

6

7 v Sunuş 3 Eylül 1953 te yürürlüğe giren İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi, (veya Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi) ile İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi İçtüzüğü, İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Hukuku nun iki temel normatif kaynağıdır. Çeşitli tarihlerde Sözleşme nin koruma mekanizmasında değişiklikler yapan Protokoller (2, 3, 5, 8, 9, 10 no.lu Protokoller) ile yine Sözleşme nin koruma mekanizmasında köklü değişiklikler yapan 11 ve 14. no.lu Protokoller kabul edilmiş; ayrıca 1, 4, 6, 7, 12 ve 13 no.lu Protokoller, Sözleşme metnindeki hak ve özgürlüklere ek hak ve özgürlükler getirmiştir. (Sözleşme dendiğinde, en son değişiklikleriyle Sözleşme metni ile taraf olan ülkeler bakımından Protokoller kastedilmektedir) tarihinde Sözleşme ye taraf olan Türkiye, 1, 6 ve 13 no.lu Protokollere de taraf olmuş, ama 4, 7 ve 12 no.lu Protokollere henüz taraf olmamıştır; dolayısıyla bu son Protokoller bakımından uluslararası yükümlülüğü henüz doğmamıştır (Ancak Türkiye 4 no.lu Protokolü onayladığı halde, bağlı olduğunu Avrupa Konseyi ne bildirmediği için bu Protokol kendisi bakımından yürürlükte değildir). 12 Eylül 2010 tarihli referandum sonucu kabul edilen Anayasa değişiklikleri arasında yer alan Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru yolu, Türkiye de yeni bir insan hakları hukuku döneminin başlangıcını oluşturuyor. Bu değişikle artık Herkes, Anayasada güvence altına alınmış temel hak ve özgürlüklerinden, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi kapsamındaki herhangi birinin kamu gücü tarafından, ihlal edildiği iddiasıyla Anayasa Mahkemesine başvurabilir. Böylece devlet, ulusal düzeyde Anayasa Mahkemesi tarafından, uluslararası düzeyde de İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi tarafından, insan hakları ihlallerinden sorumlu tutulabilecektir. Anayasa Mahkemesine başvuru konusu yapılabilecek haklar, Anayasada yer alan Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi kapsamındaki haklar olduğundan, Anayasa Mahkemesinin bireysel başvuruyla önüne gelecek davalarda Anayasa hükümlerini yorumlayıp uygularken, Sözleşme hükümlerini ve İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi içtihatlarını göz önünde tutması kaçınılmaz olacaktır. Çünkü Anayasa Mahkemesi, ulusal mahkemelerin kararlarını ve kamu makamlarının eylem ve işlemlerini, Sözleşme hukuku çerçevesinde yorumlayacağı Anayasa hükümlerine uygunluk bakımından denetleyecektir.

8 vi Bu durum İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ile Anayasa hükümlerinin karşılaştırılmasını gerekli kılıyor. Bu kitapta Sözleşme hükümleriyle birlikte, ilgili olduğu düşünülen Anayasa hükümlerine yer verilmiş ve her bir hakla ilgili olarak karşılaştırma notu eklenmiştir. Böylece Anayasadaki hakların Sözleşme deki haklar karşısındaki durumu tespit edilmeye çalışılmıştır. İnsan Hakları Mahkemesi İçtüzüğü, İnsan Hakları Mahkemesi nin bir başvuruyu ele alışından sonlandırışına kadarki sürece ilişkin usul hükümlerini içermektedir. Henüz Anayasa Mahkemesine yapılacak bireysel başvuruya ilişkin usul ve esasları düzenleyen kanun ile Anayasa Mahkemesinin bireysel başvurulara ilişkin İçtüzüğü çıkmamıştır. Bu konuda düzenlemelerin yapılması ve uygulama sırasında, Sözleşme nin usul hükümleri ile İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi İçtüzüğü hükümleri esin kaynağı olabilir. Bu kitaptaki Sözleşme, Resmi Gazete de yayımlanmış resmi metin olmadığı gibi, İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi nin web sitesindeki ( Türkçe metin değildir. Bu kitapta yer alan Sözleşme ve Protokoller, Mahkeme nin içtihatları göz önünde tutularak tarafımca yapılmış çevirileridir. 11 no.lu Protokol yürürlüğe girdikten sonra çıkarılan 1998 tarihli İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi İçtüzüğü ilk kez tarafımdan çevrilmiş ve İstanbul Barosu tarafından yayımlanmıştır yılına kadar olan İçtüzükteki değişiklikler, diğer insan hakları mevzuatı ile ve Mahkeme kararlarıyla birlikte, Anadolu Üniversitesi ndeki web sayfasında ( yer almıştır. Ancak 14 no.lu Protokolün yürürlüğe girmesinden sonra Mahkeme İçtüzüğünde 1 Haziran 2010 tarihinde yürürlüğe giren değişikler yapılmıştır. Bu kitapta yer alan Türkçe Mahkeme İçtüzüğünün güncelleştirilmesi ve Mahkeme Başkanı tarafından çıkarılan Uygulama Yönergelerinin çevirilerinden bazıları Av. Hasan Kemal Elban tarafından yapılmıştır. Sözleşme hukukunu izlemekle kalmayıp katkıda bulunan az sayıdaki uygulama hukukçusundan biri olan Av. Hasan Kemal Elban a bu desteğinden ötürü teşekkür ederim. Ayrıca, kitabı okuyarak gerekli müdahalelerde bulunan Ar. Gör. Esra Demir e teşekkür ederim. Osman Doğru, 20 Kasım 2010

9 vii İÇİNDEKİLER İNSAN HAKLARI AVRUPA SÖZLEŞMESİ...1 Madde 1. İNSAN HAKLARINA SAYGI YÜKÜMLÜLÜĞÜ... 2 AY - Md 2 CUMHURİYETİN NİTELİKLERİ...2 AY - Md 5 DEVLETİN TEMEL AMAÇ VE GÖREVLERİ...2 AY - Md 12 TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİN NİTELİĞİ...2 AY - Md 90 MİLLETLERARASI ANDLAŞMALARI UYGUN BULMA...2 KARŞILAŞTIRMA:... 3 Madde 2. YAŞAMA HAKKI... 5 AY - Md 17 KİŞİNİN DOKUNULMAZLIĞI, MADDİ VE MANEVİ VARLIĞI...5 KARŞILAŞTIRMA:... 5 Madde 3. İŞKENCE YASAĞI... 8 AY - Md 17 KİŞİNİN DOKUNULMAZLIĞI, MADDİ VE MANEVİ VARLIĞI...8 AY - Md 41 AİLENİN KORUNMASI VE ÇOCUK HAKLARI...8 KARŞILAŞTIRMA:... 8 Madde 4. KÖLELİK VE ZORLA ÇALIŞTIRMA YASAĞI AY - Md 18 ZORLA ÇALIŞTIRMA YASAĞI...11 AY - Md 50 ÇALIŞMA ŞARTLARI VE DİNLENME HAKKI...11 AY - Md 72 VATAN HİZMETİ...12 KARŞILAŞTIRMA: Madde 5. ÖZGÜRLÜK VE GÜVENLİK HAKKI AY - Md 19 KİŞİ HÜRRİYETİ VE GÜVENLİĞİ...15 AY - Md 38 SUÇ VE CEZALARA İLİŞKİN ESASLAR...16 KARŞILAŞTIRMA: Madde 6. ADİL YARGILANMA HAKKI AY - Md 36 HAK ARAMA HÜRRİYETİ...24 AY - Md 37 KANUNİ HAKİM GÜVENCESİ...25 AY - Md 38 SUÇ VE CEZALARA İLİŞKİN ESASLAR...25 AY - Md 39 İSPAT HAKKI...25 AY - Md 125 YARGI YOLU...25 AY - Md 138 MAHKEMELERİN BAĞIMSIZLIĞI...26 AY - Md 139 HAKİMLİK VE SAVCILIK TEMİNATI...26 AY - Md 141 DURUŞMALARIN AÇIK VE KARARLARIN GEREKÇELİ OLMASI...27 AY - Md 142 MAHKEMELERİN KURULUŞU...27 AY - Md 148 [ANAYASA MAHKEMESİ NİN] GÖREV VE YETKİLERİ...27 KARŞILAŞTIRMA: Madde 7. KANUNSUZ CEZA OLMAZ İLKESİ... 41

10 viii AY - Md 38 SUÇ VE CEZALARA İLİŞKİN ESASLAR...41 AY - Md 137 KANUNSUZ EMİR...41 KARŞILAŞTIRMA: Madde 8. ÖZEL VE AİLE YAŞAMINA SAYGI HAKKI AY - Md 20 ÖZEL HAYATIN GİZLİLİĞİ...44 AY - Md 21 KONUT DOKUNULMAZLIĞI...44 AY - Md 22 HABERLEŞME HÜRRİYETİ...45 AY - Md 41 AİLENİN KORUNMASI VE ÇOCUK HAKLARI...45 AY - Md 56 SAĞLIK HİZMETLERİ VE ÇEVRENİN KORUNMASI...46 AY - Md 13 TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİN SINIRLANMASI...46 KARŞILAŞTIRMA: Madde 9. DÜŞÜNCE, DİN VE VİCDAN ÖZGÜRLÜĞÜ AY - Md 24 DİN VE VİCDAN HÜRRİYETİ...51 AY - Md 25 DÜŞÜNCE VE KANAAT HÜRRİYETİ...51 AY - Md 81 ANDİÇME...52 AY - Md 136 DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIĞI...52 AY - Md 174 İNKILAP KANUNLARININ KORUNMASI...52 AY - Md 13 TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİN SINIRLANMASI...52 KARŞILAŞTIRMA: Madde 10. İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ AY - Md 26 DÜŞÜNCEYİ AÇIKLAMA VE YAYMA HÜRRİYETİ...56 AY - Md 27 BİLİM VE SANAT HÜRRİYETİ...57 AY - Md 28 BASIN HÜRRİYETİ...57 AY - Md 29 SÜRELİ VE SÜRESİZ YAYIN HAKKI...58 AY - Md 30 BASIN ARAÇLARININ KORUNMASI...58 AY - Md 31 KAMU TÜZELKİŞİLERİNİN ELİNDEKİ BASIN DIŞI KİTLE HABERLEŞME ARAÇLARINDAN YARARLANMA HAKKI...58 AY - Md 32 DÜZELTME VE CEVAP HAKKI...59 AY - Md 39 İSPAT HAKKI...59 AY - Md 83 YASAMA DOKUNULMAZLIĞI...59 AY - Md 130 YÜKSEKÖĞRETİM KURUMLARI...59 AY - Md 133 RADYO VE TELEVİZYON ÜST KURULU, RADYO VE TELEVİZYON KURULUŞLARI VE KAMUYLA İLİŞKİLİ HABER AJANSLARI...60 AY - Md 134 ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU...60 AY - Md 174 İNKILAP KANUNLARININ KORUNMASI...60 AY - Md 13 TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİN SINIRLANMASI...60 KARŞILAŞTIRMA: Madde 11. TOPLANMA VE ÖRGÜTLENME ÖZGÜRLÜĞÜ AY - Md 33 DERNEK KURMA HÜRRİYETİ...66 AY - Md 34 TOPLANTI VE GÖSTERİ YÜRÜYÜŞÜ DÜZENLEME HAKKI...67 AY - Md 51 SENDİKA KURMA HAKKI...67 AY - Md 53 TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİ VE TOPLU SÖZLEŞME HAKKI...67 AY - Md 54 GREV HAKKI VE LOKAVT...68

11 ix AY - Md 68 PARTİ KURMA, PARTİLERE GİRME VE PARTİLERDEN AYRILMA...68 AY - Md 69 SİYASİ PARTİLERİN UYACAKLARI ESASLAR...69 AY - Md 13 TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİN SINIRLANMASI...71 KARŞILAŞTIRMA: Madde 12. EVLENME HAKKI AY - Md 41 AİLENİN KORUNMASI VE ÇOCUK HAKLARI...75 AY - Md 174 İNKILAP KANUNLARININ KORUNMASI...75 KARŞILAŞTIRMA: Madde 13. ETKİLİ BİR HUKUK YOLUNA BAŞVURMA HAKKI AY - Md 40 TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİN KORUNMASI...77 AY - Md 74 DİLEKÇE, BİLGİ EDİNME VE KAMU DENETÇİSİNE BAŞVURMA HAKKI...77 AY - Md 148 [ANAYASA MAHKEMESİ NİN] GÖREV VE YETKİLERİ...78 KARŞILAŞTIRMA: Madde 14. AYRIMCILIK YASAĞI P-12 Madde 1. GENEL OLARAK AYRIMCILIK YASAĞI AY - Md 10 KANUN ÖNÜNDE EŞİTLİK...83 KARŞILAŞTIRMA: Madde 15. OLAĞANÜSTÜ DURUMLARDA YÜKÜMLÜLÜK AZALTMA AY - Md 15 TEMEL HAK VE ÖZGÜRLÜKLERİN KULLANILMASINI DURDURULMASI...87 AY - Md 119 TABİİ AFET VE AĞIR EKONOMİK BUNALIM SEBEBİYLE OLAĞANÜSTÜ HAL İLANI...88 AY - Md 120 ŞİDDET OLAYLARININ YAYGINLAŞMASI VE KAMU DÜZENİNİN CİDDİ ŞEKİLDE BOZULMASI SEBEBİYLE OLAĞANÜSTÜ HAL İLANI...88 AY - Md 121 OLAĞANÜSTÜ HALLERLE İLGİLİ DÜZENLEME...88 AY - Md 122 SIKIYÖNETİM, SEFERBERLİK VE SAVAŞ HALİ...89 AY - Md 125 YARGI YOLU...90 AY - Md 148 [ANAYASA MAHKEMESİ NİN] GÖREV VE YETKİLERİ...90 KARŞILAŞTIRMA: Madde 16. YABANCILARIN SİYASİ FAALİYETLERİ ÜZERİNDEKİ SINIRLAMALAR AY - Md 16 YABANCILARIN DURUMU...94 KARŞILAŞTIRMA: Madde 17. HAKLARI KÖTÜYE KULLANMA YASAĞI AY - Md 14 TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİN KÖTÜYE KULLANILAMAMASI...95 KARŞILAŞTIRMA: Madde 18. SINIRLAMALARIN AMAÇ DIŞI KULLANILAMAMASI AY - Md -?---? 98 KARŞILAŞTIRMA:... 98

12 x P-1 Madde 1. MÜLKİYETİN KORUNMASI AY - Md 35 MÜLKİYET HAKKI...99 AY - Md 38 SUÇ VE CEZALARA İLİŞKİN ESASLAR...99 AY - Md 43 KIYILARDAN YARARLANMA...99 AY - Md 44 TOPRAK MÜLKİYETİ...99 AY - Md 46 KAMULAŞTIRMA AY - Md 47 DEVLETLEŞTİRME VE ÖZELLEŞTİRME AY - Md 63 TARİH, KÜLTÜR VE TABİAT VARLIKLARININ KORUNMASI..101 AY - Md 73 VERGİ ÖDEVİ AY - Md 167 PİYASALARIN DENETİMİ VE DIŞ TİCARETİN DÜZENLENMESİ AY - Md 168 TABİİ SERVETLERİN VE KAYNAKLARIN ARANMASI VE İŞLETİLMESİ AY - Md 169 ORMANLARIN KORUNMASI VE GELİŞTİRİLMESİ KARŞILAŞTIRMA: P-1 Madde 2. EĞİTİM HAKKI AY - Md 42 EĞİTİM HAKKI VE ÖDEVİ AY - Md 24 DİN VE VİCDAN HÜRRİYETİ AY - Md 130 YÜKSEKÖĞRETİM KURUMLARI AY - Md 174 İNKILAP KANUNLARININ KORUNMASI KARŞILAŞTIRMA: P-1 Madde 3. SERBEST SEÇİM HAKKI AY - Md 67 SEÇME, SEÇİLME VE SİYASİ FAALİYETTE BULUNMA HAKKI.115 AY - Md 75 [TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ NİN] KURULUŞU AY - Md 76 MİLLETVEKİLİ SEÇİLME YETERLİLİĞİ AY - Md 77 TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİNİN SEÇİM DÖNEMİ AY - Md 79 SEÇİMLERİN GENEL YÖNETİM VE DENETİMİ AY - Md 127 MAHALLİ İDARELER KARŞILAŞTIRMA: P-4 Madde 1. BORÇ NEDENİYLE HAPİS YASAĞI AY - Md 38 SUÇ VE CEZALARA İLİŞKİN ESASLAR KARŞILAŞTIRMA: P-4 Madde 2. SEYAHAT ÖZGÜRLÜĞÜ AY - Md 23 YERLEŞME VE SEYAHAT HÜRRİYETİ KARŞILAŞTIRMA: P-4 Madde 3. VATANDAŞI SINIRDIŞI ETME YASAĞI AY - Md 23 YERLEŞME VE SEYAHAT HÜRRİYETİ AY - Md 66 TÜRK VATANDAŞLIĞI KARŞILAŞTIRMA: P-4 Madde 4. YABANCILARI TOPLUCA SINIRDIŞI ETME YASAĞI125 ANAYASA -?---? KARIŞILAŞTIRMA: P-6 Madde 1. ÖLÜM CEZASININ KALDIRILMASI P-6 Madde 2. SAVAŞ ZAMANINDA ÖLÜM CEZASI

13 xi P-13 Madde 1. ÖLÜM CEZASININ KALDIRILMASI P-13 Madde 2. YÜKÜMLÜLÜK AZALTMA YASAĞI P-13 Madde 3. ÇEKİNCE YASAĞI AY - Md 38 SUÇ VE CEZALARA İLİŞKİN ESASLAR KARŞILAŞTIRMA: P-7 Madde 1. YABANCILARIN SINIRDIŞI EDİLMELERİNE İLİŞKİN USUL GÜVENCELERİ AY - Md -?---? 128 KARŞILAŞTIRMA: P-7 Madde 2. CEZAİ KONULARDA ÜST BAŞVURU HAKKI AY - Md 154 YARGITAY AY - Md 155 DANIŞTAY AY - Md 156 ASKERİ YARGITAY KARŞILAŞTIRMA: P-7 Madde 3. HAKSIZ MAHKUMİYET İÇİN TAZMİNAT AY - Md -?---? 131 KARŞILAŞTIRMA: P-7 Madde 4. İKİ KEZ YARGILANMAMA VEYA CEZALANDIRILMAMA HAKKI AY - Md -?---? 131 KARŞILAŞTIRMA: P-7 Madde 5. EŞLER ARASINDA EŞİTLİK AY - Md 41 AİLENİN KORUNMASI VE ÇOCUK HAKLARI KARŞILAŞTIRMA: Madde 19. MAHKEME NİN KURULUŞU Madde 20. YARGIÇLARIN SAYISI Madde 21. GÖREV ŞARTLARI Madde 22. YARGIÇLARIN SEÇİLMELERİ Madde 23. GÖREV SÜRELERİ Madde 24. YAZI İŞLERİ VE RAPORTÖRLER Madde 25. MAHKEME GENEL KURULU Madde 26. TEK YARGIÇLI OLUŞUMLAR, KOMİTELER, DAİRELER VE BÜYÜK DAİRE Madde 27. TEK YARGIÇLI OLUŞUMLARIN YETKİLERİ Madde 28. KOMİTELERİN KABULEDİLEMEZLİK BEYANLARI Madde 29. DAİRELERİN KABULEDİLEBİLİRLİĞE VE ESASA DAİR KARARLARI Madde 30. YARGILAMA YETKİSİNİ BÜYÜK DAİREYE BIRAKMA Madde 31. BÜYÜK DAİRENİN YETKİLERİ Madde 32. MAHKEME NİN YETKİSİ Madde 33. DEVLET BAŞVURULARI Madde 34. BİREYSEL BAŞVURULAR

14 xii Madde 35. KABULEDİLEBİLİRLİK KRİTERLERİ Madde 36. ÜÇÜNCÜ TARAFIN DAVAYA MÜDAHALESİ Madde 37. BAŞVURULARIN DÜŞÜRÜLMESİ Madde 38. DAVANIN ESASTAN İNCELENMESİ Madde 39. DOSTANE ÇÖZÜM Madde 40. DURUŞMALARIN ALENİĞİLİ VE BELGELERE ULAŞMA 141 Madde 41. ADİL KARŞILIK Madde 42. DAİRELERİN KARARLARI Madde 43. DAVAYI BÜYÜK DAİREYE GÖTÜRME Madde 44. SONKARARLAR Madde 45. KARARLARIN VE SONKARARLARIN GEREKÇELİ OLMASI Madde 46. SONKARARIN BAĞLAYICILIĞI VE YERİNE GETİRİLMESİ Madde 47. İSTİŞARİ MÜTALAALAR Madde 48. MAHKEME NİN İSTİŞARİ MÜTALAA YETKİSİ Madde 49. İSTİŞARİ MÜTALAALARIN GEREKÇELİ OLMASI Madde 50. MAHKEME NİN GİDERLERİ Madde 51. YARGIÇLARIN AYRICALIK VE MUAFİYETLERİ Madde 52. GENEL SEKRETERİN ARAŞTIRMALARI Madde 53. MEVCUT İNSAN HAKLARININ KORUNMASI Madde 54. BAKANLAR KOMİTESİNİN YETKİLERİ Madde 55. DİĞER UYUŞMAZLIK ÇÖZÜM VASITALARINA BAŞVURMAMA Madde 56. ÜLKESEL UYGULAMA Madde 57. ÇEKİNCELER Madde 58. SÖZLEŞME DEN ÇIKMA Madde 59. İMZA VE ONAY P-14 - Madde 18. Son ve geçici hükümler P-14 - Madde P-14 - Madde P-14 - Madde P-14 - Madde İNSAN HAKLARI AVRUPA MAHKEMESİ İÇTÜZÜĞÜ149 (1 Haziran 2010) Madde 1 (Tanımlar) BAŞLIK I - MAHKEME NİN ÖRGÜTLENMESİ VE ÇALIŞMASI BÖLÜM I - YARGIÇLAR Madde 2 (Görev süresinin hesaplanması) Madde 3 (Yemin etme veya ant içme)

15 xiii Madde 4 (Görevle bağdaşmayan faaliyetler) Madde 5 (Kıdem) Madde 6 (İstifa) Madde 7 (Göreve son verme) BÖLÜM II MAHKEME BAŞKANLIĞI VE BAŞKANLIK DİVANININ GÖREVİ Madde 8 (Mahkeme Başkanı ve Başkan Yardımcıları ile Bölüm Başkanları ve Bölüm Başkan Yardımcılarının seçilmesi) 153 Madde 9 (Mahkeme Başkanının görevleri) Madde 9A (Başkanlık Divanının görevi) Madde 10 (Mahkeme Başkan Yardımcılarının görevleri) Madde 11 (Başkanın veya Başkan Yardımcılarının yerine geçme) Madde 12 (Bölüm ve Daire Başkanlıkları) Madde 13 (Başkanlık yapamama) Madde 14 (Cinsiyetlerin dengeli temsili) BÖLÜM III YAZI İŞLERİ MÜDÜRLÜĞÜ Madde 15 (Yazı İşleri Müdürünün seçilmesi) Madde 16 (Yazı İşleri Müdür Yardımcılarının seçilmesi) Madde 17 (Yazı İşleri Müdürünün görevleri) Madde 18 (Yazı İşleri Müdürlüğünün Örgütlenmesi) Madde 18A (Yargıç olmayan raportör) BÖLÜM IV MAHKEME NİN ÇALIŞMASI Madde 19 (Mahkeme'nin çalışma yeri) Madde 20 (Mahkeme genel kurulunun toplanması) Madde 21 (Mahkeme'nin diğer toplantıları) Madde 22 (Müzakereler) Madde 23 (Oylamalar) Madde 23A (Zımni anlaşmayla verilen karar) BÖLÜM V MAHKEME NİN OLUŞUMU Madde 24 (Büyük Daire nin oluşumu) Madde 25 (Bölümlerin kuruluşu) Madde 26 (Dairelerin oluşumu) Madde 27 (Komiteler) Madde 27A (Tek yargıçlı oluşum [hakimlik]) Madde 28 (Katılamama, çekilme veya muaf tutulma) Madde 29 (Ad hoc yargıçlar) Madde 30 (Ortak yarar) BAŞLIK II USUL BÖLÜM I GENEL KURALLAR

16 xiv Madde 31 (İçtüzük hükümlerinden ayrılma) Madde 32 (Uygulama yönergeleri) Madde 33 (Belgelerin aleniliği) Madde 34 (Kullanılacak diller) Madde 35 (Sözleşmeci Devletlerin temsili) Madde 36 (Başvurucuların temsili) Madde 37 (Yazışmalar, tebligatlar ve davetiyeler) Madde 38 (Dilekçeler) Madde 38A (Usul sorunlarının incelenmesi) Madde 39 (Geçici tedbirler) Madde 40 (Bir başvurunun acil tebliği) Madde 41 (Davaların görülme sırası) Madde 42 (Başvuruların birleştirilmesi ve eş zamanlı olarak incelenmesi) Madde 43 (Davanın düşmesi ve yeniden kayda alınması) Madde 44 (Üçüncü tarafın davaya müdahalesi) Madde 44A (Mahkeme ile işbirliği yapma yükümlülüğü) Madde 44B (Mahkeme nin bir emrine uymama) Madde 44C (Etkili bir şekilde katılmama) Madde 44D (Tarafın uygunsuz sunuşta bulunması) Madde 44E (Başvuruyu izlememe) BÖLÜM II DAVANIN AÇILMASI Madde 45 (İmzalar) Madde 46 (Devlet başvurularının içeriği) Madde 47 (Bireysel başvurunun içeriği) BÖLÜM III RAPORTÖR YARGIÇLAR Madde 48 (Devletlerarası başvuruları) Madde 49 (Bireysel başvurular) Madde 50 (Büyük Dairedeki yargılamada) BÖLÜM IV KABULEDİLEBİLİRLİK YARGILAMASI (Devlet Başvuruları) Madde 51 (Başvuruların tevzii ve sonrasında izlenecek usul) (Bireysel Başvurular) Madde 52 (Başvuruların Bölümlere tevzii) Madde 52A (Tek yargıç önündeki usul) Madde 53 (Komite önündeki usul) Madde 54 (Daire önündeki usul) Madde 54A (Kabuledilebilirlik ve esasın birlikte incelenmesi) (Devlet başvuruları ve bireysel başvurular)

17 Madde 55 (Kabuledilemezlik itirazları) Madde 56 (Daire kararı) Madde 57 (Kararın dili) BÖLÜM V BAŞVURUNUN KABULEDİLEBİLİR BULUNMASINDAN SONRAKİ YARGILAMA Madde 58 (Devletlerarası başvurular) Madde 59 (Bireysel başvurular) Madde 60 (Adil karşılık talepleri) Madde 62 (Dostane çözüm) BÖLÜM VI - DURUŞMALAR Madde 63 (Duruşmaların aleniliği) Madde 64 (Duruşmaların yürütülmesi) Madde 65 (Duruşmaya gelmeme) Madde (Yürürlükten kaldırılmıştır) Madde 70 (Duruşma tutanakları) BÖLÜM VII BÜYÜK DAİREDEKİ YARGILAMA Madde 71 (Usul hükümlerinin uygulanabilirliği) Madde 72 (Bir Dairenin yargılama yetkisini Büyük Daireye bırakması) Madde 73 (Taraflardan birinin davanın Büyük Daireye gönderilmesi talebi) BÖLÜM VIII SONKARARLAR (JUDGMENTS) Madde 74 (Sonkararın içeriği) Madde 75 (Adil karşılık konusundaki karar) Madde 76 (Sonkararın dili) Madde 77 (Sonkararın imzalanması, açıklanması ve tebliği) Madde 78 (Sonkararların ve diğer belgelerin yayınlanması) Madde 79 (Sonkararın yorumlanması talebi) Madde 80 (Sonkararın düzeltilmesi talebi) Madde 81 (Kararlardaki ve sonkararlardaki hataların giderilmesi). 189 BÖLÜM IX İSTİŞARİ MÜTALAALAR Madde 82 ( ) Madde 83 ( ) Madde 84 ( ) Madde 85 ( ) Madde 86 ( ) Madde 87 ( ) Madde 88 ( ) Madde 89 ( ) xv

18 xvi Madde 90 ( ) BÖLÜM X SÖZLEŞME NİN 46(3), (4) VE (5). FIKRALARINA GÖRE YARGILAMA Alt Başlık I - Sözleşme'nin 46(3). fıkrası uyarınca yapılacak yargılama Madde 91 ( ) Madde 92 ( ) Madde 93 ( ) Alt Başlık II - Sözleşme'nin 46(4) ve (5). fıkraları uyarınca yapılacak yargılama Madde 94 ( ) Madde 95 ( ) Madde 96 ( ) Madde 97 ( ) Madde 98 ( ) Madde 99 ( ) BÖLÜM XI ADLİ YARDIM Madde 100 ( ) Madde 101 ( ) Madde 102 ( ) Madde 103 ( ) Madde 104 ( ) Madde 105 ( ) BAŞLIK III GEÇİCİ HÜKÜMLER Madde 106 (Mahkeme ve Komisyon ile ilişkiler) Madde 107 (Daire ve Büyük Daire yargılamaları) Madde 108 (Adli yardım verilmesi) Madde 109 (Bir sonkararın düzeltilmesi veya yorumlanması talebi)196 BAŞLIK IV SON HÜKÜMLER Madde 110 (İçtüzüğün bir hükmünün değiştirilmesi veya uygulanmaması) Madde 111 (İçtüzüğün yürürlüğe girmesi) İÇTÜZÜĞE EK: SORUŞTURMALARLA İLGİLİ Ek Madde 1 (Soruşturma tedbirleri) Ek Madde 2 (Soruşturma tedbirleri konusunda tarafların yükümlülükleri) Ek Madde 3 (Delegasyon önüne gelmeme) Ek Madde 4 (Delegasyon önünde yargılamanın yürütülmesi) Ek Madde 5 (Delegasyon önündeki yargılamaya tanıkların, uzmanların ve diğer kişilerin çağrılmaları)

19 xvii Ek Madde 6 (Delegasyon tarafından dinlenecek tanıkların veya uzmanların yemin vermeleri veya ant içmeleri) Ek Madde 7 (Delegasyonun tanık, uzman veya diğer kişileri dinlenmesi) Ek Madde 8 (Delegasyon önündeki yargılama işleminin tutanakları) UYGULAMA YÖNERGESİ: GEÇİCİ TEDBİR TALEPLERİ I. Taleplere eklenecek bilgiler II. Taleplerin faksla ve mektupla yapılması III. Taleplerin gönderilme zamanı UYGULAMA YÖNERGESİ: DAVA AÇMA I. Genel olarak II. Biçim ve içerik UYGULAMA YÖNERGESİ: DİLEKÇELER I. Dilekçelerin verilmesi Genel olarak Faks yoluyla dilekçe gönderme Güvenli elektronik sistemle dilekçe gönderme II. Biçim ve içerik Biçim ( ) 208 İçerik ( ) 209 III. Süreler 210 Genel olarak Sürenin uzatılması IV. Dilekçeler için öngörülen şartlara uyulmaması UYGULAMA YÖNERGESİ: ADİL KARŞILIK TALEPLERİ I. Giriş 211 II. Adil karşılık taleplerinin sunulması: usule ilişkin şartlar III. Adil karşılık taleplerinin sunulması: esasa ilişkin şartlar Genel olarak zarar Maddi zarar Manevi zarar Ücretler ve masraflar Ödeme bilgileri IV. Mahkeme nin hükmettiği ödemenin şekli UYGULAMA YÖNERGESİ: GÜVENLİ ELEKTRONİK YAZIŞMA SİSTEMİ I. Uygulamanın kapsamı II. Teknik gereklilikler III. Biçim ve adlandırma kuralları IV. Gönderme tarihi

20 xviii V. Tek ve aynı belgenin farklı versiyonları UYGULAMA YÖNERGESİ: GİZLİLİK TALEBİ Genel ilkeler Görülmekte olan davalarda gizlilik talepleri Geriye dönük gizlilik talepleri Diğer tedbirler

21 xix Sözleşme ile ilgili Anayasa maddeleri Md 002 CUMHURİYETİN NİTELİKLERİ... 2 Md 005 DEVLETİN TEMEL AMAÇ VE GÖREVLERİ... 2 Md 010 KANUN ÖNÜNDE EŞİTLİK Md 012 TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİN NİTELİĞİ... 2 Md 013 TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİN SINIRLANMASI 46, 52, 60, 71 Md 014 TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİN KÖTÜYE KULLANILAMAMASI Md 015 TEMEL HAK VE ÖZGÜRLÜKLERİN KULLANILMASINI DURDURULMASI Md 016 YABANCILARIN DURUMU Md 017 KİŞİNİN DOKUNULMAZLIĞI, MADDİ VE MANEVİ VARLIĞI... 5, 8 Md 018 ZORLA ÇALIŞTIRMA YASAĞI Md 019 KİŞİ HÜRRİYETİ VE GÜVENLİĞİ Md 021 KONUT DOKUNULMAZLIĞI Md 022 HABERLEŞME HÜRRİYETİ Md 023 YERLEŞME VE SEYAHAT HÜRRİYETİ...122, 124 Md 024 DİN VE VİCDAN HÜRRİYETİ... 51, 110 Md 025 DÜŞÜNCE VE KANAAT HÜRRİYETİ Md 026 DÜŞÜNCEYİ AÇIKLAMA VE YAYMA HÜRRİYETİ Md 027 BİLİM VE SANAT HÜRRİYETİ Md 028 BASIN HÜRRİYETİ Md 029 SÜRELİ VE SÜRESİZ YAYIN HAKKI Md 030 BASIN ARAÇLARININ KORUNMASI Md 031 KAMU TÜZELKİŞİLERİNİN ELİNDEKİ BASIN DIŞI KİTLE HABERLEŞME ARAÇLARINDAN YARARLANMA HAKKI 58 Md 032 DÜZELTME VE CEVAP HAKKI Md 033 DERNEK KURMA HÜRRİYETİ Md 034 TOPLANTI VE GÖSTERİ YÜRÜYÜŞÜ DÜZENLEME HAKKI Md 035 MÜLKİYET HAKKI Md 036 HAK ARAMA HÜRRİYETİ Md 037 KANUNİ HAKİM GÜVENCESİ Md 038 SUÇ VE CEZALARA İLİŞKİN ESASLAR.16, 25, 41, 99, 121, 124, 126 Md 039 İSPAT HAKKI... 25, 59

22 xx Md 040 TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİN KORUNMASI Md 041 AİLENİN KORUNMASI VE ÇOCUK HAKLARI...8, 75, 132 Md 042 EĞİTİM HAKKI VE ÖDEVİ Md 043 KIYILARDAN YARARLANMA Md 044 TOPRAK MÜLKİYETİ Md 046 KAMULAŞTIRMA Md 047 DEVLETLEŞTİRME VE ÖZELLEŞTİRME Md 050 ÇALIŞMA ŞARTLARI VE DİNLENME HAKKI Md 051 SENDİKA KURMA HAKKI Md 053 TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİ VE TOPLU SÖZLEŞME HAKKI Md 054 GREV HAKKI VE LOKAVT Md 056 SAĞLIK HİZMETLERİ VE ÇEVRENİN KORUNMASI Md 063 TARİH, KÜLTÜR VE TABİAT VARLIKLARININ KORUNMASI Md 066 TÜRK VATANDAŞLIĞI Md 067 SEÇME, SEÇİLME VE SİYASİ FAALİYETTE BULUNMA HAKKI Md 068 PARTİ KURMA, PARTİLERE GİRME VE PARTİLERDEN AYRILMA Md 069 SİYASİ PARTİLERİN UYACAKLARI ESASLAR Md 072 VATAN HİZMETİ Md 073 VERGİ ÖDEVİ Md 074 DİLEKÇE, BİLGİ EDİNME VE KAMU DENETÇİSİNE BAŞVURMA HAKKI Md 075 [TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ NİN] KURULUŞU Md 076 MİLLETVEKİLİ SEÇİLME YETERLİLİĞİ Md 077 TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİNİN SEÇİM DÖNEMİ 116 Md 079 SEÇİMLERİN GENEL YÖNETİM VE DENETİMİ Md 081 ANDİÇME Md 083 YASAMA DOKUNULMAZLIĞI Md 090 MİLLETLERARASI ANDLAŞMALARI UYGUN BULMA... 2 Md 119 TABİİ AFET VE AĞIR EKONOMİK BUNALIM SEBEBİYLE OLAĞANÜSTÜ HAL İLANI Md 120 ŞİDDET OLAYLARININ YAYGINLAŞMASI VE KAMU DÜZENİNİN CİDDİ ŞEKİLDE BOZULMASI SEBEBİYLE OLAĞANÜSTÜ HAL İLANI Md 121 OLAĞANÜSTÜ HALLERLE İLGİLİ DÜZENLEME Md 122 SIKIYÖNETİM, SEFERBERLİK VE SAVAŞ HALİ Md 125 YARGI YOLU... 25, 90 Md 127 MAHALLİ İDARELER Md 130 YÜKSEKÖĞRETİM KURUMLARI... 59, 110

23 xxi Md 133 RADYO VE TELEVİZYON ÜST KURULU, RADYO VE TELEVİZYON KURULUŞLARI VE KAMUYLA İLİŞKİLİ HABER AJANSLARI Md 134 ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU Md 136 DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIĞI Md 137 KANUNSUZ EMİR Md 138 MAHKEMELERİN BAĞIMSIZLIĞI Md 139 HAKİMLİK VE SAVCILIK TEMİNATI Md 141 DURUŞMALARIN AÇIK VE KARARLARIN GEREKÇELİ OLMASI Md 142 MAHKEMELERİN KURULUŞU Md 148 [ANAYASA MAHKEMESİ NİN] GÖREV VE YETKİLERİ27, 78, 90 Md 154 YARGITAY Md 155 DANIŞTAY Md 156 ASKERİ YARGITAY Md 157 ASKERİ YÜKSEK İDARE MAHKEMESİ Md 167 PİYASALARIN DENETİMİ VE DIŞ TİCARETİN DÜZENLENMESİ Md 168 TABİİ SERVETLERİN VE KAYNAKLARIN ARANMASI VE İŞLETİLMESİ Md 169 ORMANLARIN KORUNMASI VE GELİŞTİRİLMESİ Md 174 İNKILAP KANUNLARININ KORUNMASI...52, 60, 75, 110

24

25 1 İNSAN HAKLARI AVRUPA SÖZLEŞMESİ (Avrupa Sözleşmeler Seri no. 5) İnsan Haklarını ve Temel Özgürlükleri Korumaya dair Avrupa Sözleşmesi: tarihinde Roma'da imzaya açılmış, tarihinde yürürlüğe girmiştir. 1 Kasım 1998 tarihinde yürürlüğe giren 11. Protokol değişikliği (ASS no. 155) ile 1 Haziran 2010 tarihinde yürürlüğe giren 14. Protokol değişikliği (ASS no. 194) metne işlenmiştir. BAŞLANGIÇ Bu Sözleşmeyi imzalayan Avrupa Konseyi Üyesi Devletlerin Hükümetleri, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından 10 Aralık 1948 tarihinde ilan edilen İnsan Hakları Evrensel Bildirisi ni dikkate alarak, Bu Bildirinin beyan ettiği hakların her yerde tanınmasını ve etkili bir biçimde uygulanmasını güvence altına almayı amaçladığını dikkate alarak; Avrupa Konseyinin amacının, kendi Üyeleri arasında yoğun bir birlik meydana getirmek olduğunu ve bu amaca ulaşmak için izlenecek yollardan birinin insan haklarını ve temel özgürlüklerini korumak ve gerçekleştirmek olduğunu dikkate alarak; Dünyadaki barış ve adaletin kurucusu olan ve ancak bir yandan etkin bir siyasal demokrasi ve öte yandan ortak bir anlayışla ve bunların dayandığı insan haklarının yerine getirilmesiyle korunabilen temel özgürlüklere derin inançlarını yeniden teyit ederek; Siyasal gelenekler, idealler, özgürlükler ve hukukun üstünlüğü bakımından ortak bir mirasa ve benzer düşüncelere sahip olan Avrupa ülkelerinin Hükümetleri olarak, Evrensel Bildiri de ifade edilen bazı hakları birlikte yerine getirmek için girişimde bulunmayı kararlaştırarak; Aşağıdaki hükümlerde anlaşmışlardır:

26 2 ANAYASA İLE KARŞILAŞTIRMALI İHAS Madde 1. İNSAN HAKLARINA SAYGI YÜKÜMLÜLÜĞÜ Sözleşmeci Devletler, bu Sözleşmenin Birinci Bölümünde tanımlanan hak ve özgürlükleri, kendi egemenlik alanı içinde bulunan herkes için güvence altına alırlar. AY - Md 2 CUMHURİYETİN NİTELİKLERİ Türkiye Cumhuriyeti, insan haklarına saygılı,, demokratik, lâik ve sosyal bir hukuk Devletidir. AY - Md 5 DEVLETİN TEMEL AMAÇ VE GÖREVLERİ Devletin temel amaç ve görevleri, kişinin temel hak ve hürriyetlerini, sınırlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldırmaya, insanın maddî ve manevî varlığının gelişmesi için gerekli şartları hazırlamaya çalışmaktır. Temel hak ve hürriyetlerin niteliği AY - Md 12 TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİN NİTELİĞİ (1) Herkes, kişiliğine bağlı, dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel hak ve hürriyetlere sahiptir. AY - Md 90 MİLLETLERARASI ANDLAŞMALARI UYGUN BUL- MA (5) Usulüne göre yürürlüğe konulmuş milletlerarası andlaşmalar kanun hükmündedir. Bunlar hakkında Anayasaya aykırılık iddiası ile Anayasa Mahkemesine başvurulamaz. Usulüne göre yürürlüğe konulmuş temel hak ve özgürlüklere ilişkin milletlerarası andlaşmalarla kanunların aynı konuda farklı hükümler içermesi nedeniyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda milletlerarası andlaşma hükümleri esas alınır.

27 İNSAN HAKLARINA SAYGI YÜKÜMLÜLÜĞÜ 3 KARŞILAŞTIRMA: Sözleşme nin 1. maddesi, Sözleşmeci Devletlerin uluslararası yükümlülüğünün kapsamını belirlemektedir. Bu maddeye göre bir Sözleşmeci Devlet, taraf olduğu bu Sözleşme (ve Protokollerde) yer alan hak ve özgürlükleri, kendi egemenlik alanında bulunan herkes için, iç hukukta güvence altına almayı taahhüt etmiştir. İlk olarak bu madde, nerede meydana gelen ihlallerden devletin sorumlu tutulabileceği göstermektedir. Mahkeme egemenlik alanı (jurisdiction) terimini, devletin ülkesiyle sınırlı yorumlamamış, kamu makamlarının ülke içinde veya dışında eylemleri sonucu ülke dışında doğan sonuçlar bakımından devletin sorumlu tutulabileceğini; devletin hukuka uygun veya hukuka aykırı askeri harekatın bir sonucu olarak, ülke dışında etkili kontrol sağladığı alanda sorumluluğunun doğabileceğini söylemiştir. Mahkeme ye göre devletin bu alanda hak ve özgürlükleri koruma yükümlülüğü, ister askeri kuvvetleri tarafından doğrudan isterse kendisine bağlı yerel idare (subordinate local administration) tarafından kullanılsın, böyle bir kontrole sahip olmasından doğar. İkinci olarak bu madde devletin egemenlik alanında bulunan herkes in hak ve özgürlüklerini güvence altına almayı gerektirmektir. Dolayısıyla hakkı ihlal edilen kişi vatandaş olmasa da ve hatta vatansız olsa da, devlet sorumlu tutulabilir. Üçüncü olarak, Mahkeme ye göre, bu maddedeki güvence altına alır (secure) terimi, devlete hak ve özgürlükleri sadece ihlal etmekten kaçınma değil ama ayrıca bu hak ve özgürlüklerin kullanılmasını sağlamak için tedbir alma anlamında bir pozitif yükümlülük de yükler. Ancak Sözleşme nin 1. maddesinin, Sözleşme deki hak ve özgürlüklerden bağımsız bir şekilde ihlal edildiği ileri sürülemez. Anayasanın 2. maddesindeki insan haklarına saygılı olma niteliği, devletin taraf olduğu uluslararası insan hakları sözleşmelerindeki hak ve özgürlükleri, kendi egemenlik alanında bulunan herkes için güvence altına almayı taahhüt ettiği anlamına gelir. İlk olarak devletin egemenlik alanı, kural olarak, kendi ülkesidir. Ancak etkili kontrol kriteri esas alınacak olursa, kamu makamlarının ülke dışındaki faaliyetleri bakımından da devlet sorumlu tutulabilir. İkinci olarak, Anayasa nın 12(1). fıkrası, temel hak ve hürriyetleri herkes e tanımıştır. Üçüncü olarak, devletin hak ve özgürlükleri koruma şeklinde pozitif bir yükümlülük de yüklendiği söylenebilir; çünkü Anayasanın 5. maddesi devlete, kişinin hak ve özgürlüklerini kullanmasının önün-

28 4 ANAYASA İLE KARŞILAŞTIRMALI İHAS deki engelleri kaldırma ve kullanabilmesi için şartları hazırlama görevi vermiştir. Son olarak Sözleşme nin 1 maddesi, bir Sözleşmeci Devletin bu hak ve özgürlükleri iç hukukuna içselleştirmesini zorunlu kılmaz; çünkü Sözleşme yi iç hukukun bir parçası haline getirmiş olma, hak ve özgürlüklerin pratikte de etkili bir şekilde uygulanacağını göstermez. Bu nedenle Sözleşme nin 1. maddesinin aradığı şey içselleştirme değil, Sözleşme deki hak ve özgürlükleri, Mahkeme nin yorumladığı şekilde, ulusal düzeyde pratik ve etkili bir şekilde uygulanmasıdır. Anayasanın 90(5). fıkrasının ilk cümlesi Sözleşme yi iç hukuka içselleştirmekte; ikinci cümlesi ise, Sözleşme nin iç hukukta pratik ve etkili bir şekilde uygulanabilmesi için, (Sözleşme organlarının yorumladığı anlamdaki) Sözleşme hükümlerini kanuna üstün tutmaktadır.

29 YAŞAMA HAKKI 5 BÖLÜM I HAKLAR VE ÖZGÜRLÜKLER Madde 2. YAŞAMA HAKKI 1. Herkesin yaşama hakkı hukuk tarafından korunur. Kanunun ölüm cezası öngördüğü bir suç nedeniyle bir mahkemenin verdiği ölüm cezasının infazı dışında, hiç kimse yaşama hakkından kasten yoksun bırakılamaz. 2. Aşağıdaki hallerde yaşamdan yoksun bırakma, kullanılması mutlaka gerekli bir gücün sonucu olarak meydana gelmişse, bu maddeye aykırı sayılmaz: a) bir kimsenin hukuka aykırı şiddette karşı savunması; b) hukuka uygun bir gözaltına alma kararını uygulama veya hukuka uygun olarak tutulan bir kimsenin kaçmasını önleme; c) bir ayaklanma veya isyanı hukuka uygun olarak bastırma. AY - Md 17 KİŞİNİN DOKUNULMAZLIĞI, MADDİ VE MANEVİ VARLIĞI (1) Herkes, yaşama,... hakkına sahiptir.... (4) Meşru müdafaa hali, yakalama ve tutuklama kararlarının yerine getirilmesi, bir tutuklu veya hükümlünün kaçmasının önlenmesi, bir ayaklanma veya isyanın bastırılması, sıkıyönetim veya olağanüstü hallerde yetkili merciin verdiği emirlerin uygulanması sırasında silah kullanılmasına kanunun cevaz verdiği zorunlu durumlarda meydana gelen öldürme fiilleri, birinci fıkra hükmü dışındadır. KARŞILAŞTIRMA: Yaşama hakkı (right to life), Sözleşme de, diğer haklardan önce ve ayrı bir hak olarak tanınmış olduğu halde, Anayasada yaşama hakkı ayrı maddede düzenlenmemiş, daha genel bir kenar başlığı altında beden bütünlüğünü de kapsayan 17. maddede tanınmıştır. Mahkeme, Sözleşme nin 2. maddesini, maddenin devlete üç tür yükümlülük yüklediği şeklinde yorumlamıştır: öldürmeme yükümlülüğü; yaşamı koruma yükümlülüğü; ölümü soruşturma yükümlülüğü.

30 6 ANAYASA İLE KARŞILAŞTIRMALI İHAS Devlet görevlileri bireyi öldürmemelidir. Sözleşme nin 2(1). fıkrası kasten öldürme yi açıkça yasaklamıştır. Ölüm cezası istisnası, 6 ve 13. Protokolleri onaylayan devletler bakımından yürürlükte değildir. Devlet görevlilerinin, gözaltı merkezleri veya cezaevi gibi yerlerde kontrolü altında tuttukları kişileri, meşru bir amaç taşımaksızın şiddet kullanarak öldürmeleri veya kayıp etmeleri, kasten öldürmeye işaret eder. Anayasanın 17. maddesinde ise kasten öldürme yi yasaklayan bir ifade yoktur. Öte yandan Sözleşme nin 2(2). fıkrası, devlet görevlilerinin kasıtlı olmasa ve meşru bir amacı da bulunsa, orantısız güç kullanmaları sonucu kişiyi öldürmelerini de yasaklamaktadır. Mahkeme ye göre, Sözleşme nin 2(2). fıkrasındaki istisnalar, devlete öldürme yetkisi verildiğini değil, fakat istenmediği halde yaşamdan yoksun bırakma sonucunu doğurabilecek güç kullanma hallerini gösterir. Sözleşme bakımından bir olayda devlet görevlileri tarafından güç kullanma sonucu meydana gelen bir ölümün yaşama hakkını ihlal etmemesi için, kullanılan güç, ilk olarak, şu meşru amaçları gerçekleştirmek için kullanılmış olmalıdır: meşru savunma, yakalama kararını uygulama veya kaçmayı önleme; ayaklanma veya isyanı bastırma. İkinci olarak, kullanılması mutlaka gerekli olandan fazla, yani orantısız olmamalıdır. Mahkeme, orantılılığı değerlendirirken sadece silah kullanan görevlilerin eylemlerine değil, operasyonu planlayan ve kontrol eden amirlerin tutumlarına da bakmaktadır. Anayasanın 17(4). fıkrası, ilk olarak silah kullanılabilecek istisnai halleri göstermiştir: meşru müdafaa, yakalama ve tutuklama kararlarının yerine getirilmesi, bir tutuklu veya hükümlünün kaçmasının önlenmesi, bir ayaklanma veya isyanın bastırılması, sıkıyönetim veya olağanüstü hallerde yetkili merciin verdiği emirlerin uygulanması. Bu son istisna Sözleşme de yoktur; dolayısıyla sadece sıkıyönetim veya olağanüstü hallerde yetkili merciin verdiği emirlerin uygulanması istisnasına dayanılarak güç kullanma sonucu meydana gelen bir ölüm, Anayasaya uygun olabilir ama Sözleşme de dayanağı olmadığı için Sözleşme bakımından haklı gösterilemez. Anayasanın 17(4). fıkrası, ikinci olarak, kanunun silah kullanılmasına cevaz verdiği zorunlu durumlar ifadesini kullanmıştır; bu ifadeden kullanılan gücün orantılı olmasının gerektiğini çıkarmak zordur. Devlet bireyin yaşama hakkını korumalıdır. Sözleşme nin 2(1). fıkrasının ilk cümlesi, devleti yaşama hakkını hukukla (law) korumakla yükümlü tutmuştur. Koruma yükümlülüğü, bireyi, üçüncü kişinin şiddet kullanarak kasten öldürmesine, sanayi ve güvenlik gibi tehlike

31 YAŞAMA HAKKI 7 doğuran faaliyetler sırasında ölüme, kamu sağlığı alanında tıbbi ihmal veya hata sonucu ölüme, hatta özellikle kendi kontrolü altında bulunan bireyi bireyin kendisine (intihara) karşı korumayı da gerektirir. Mahkeme ye göre koruma yükümlülüğü, i) devletin yaşama yönelik eylemleri ceza ve/veya medeni hukukta yaptırım altına almasını; ii) bu hükümlerin uygulanmasını sağlayan etkili bir adli mekanizma kurmasını; iii) yetkililerin bireyin yaşamına yönelik bir riskin varlığını bilmeleri halinde veya bilmeleri gerekiyorsa, bu riski gidermek için makul bütün tedbirlerin alınmasını gerektirir. Anayasanın 17. maddesinde ise, devletin yaşamı korumakla yükümlü olduğunu gösteren bir ifade yoktur. Devlet doğal olmayan/şüpheli ölümü soruşturmalıdır. Mahkeme nin yorumuna göre, Sözleşme nin 2(1). fıkrasındaki koruma yükümlülüğünün bir uzantısı olarak, devlet, bireyin ölümüne sebebiyet verenlerin belirlenmesi ve cezalandırılmasını sağlayabilecek nitelikte etkili bir soruşturma yapmakla yükümlüdür; soruşturma kavramı cezai, idari, medeni soruşturma ve davaların her aşamasını kapsar. Mahkeme nin kararlarından çıkartılan soruşturma ilkeleri şöyledir: i) devlet soruşturmayı re sen başlatmalı; ii) bağımsız ve tarafsız makamlar eliyle soruşturma yapmalı; iii) bütün delillerin toplanması anlamında etkili bir soruşturma yapmalı; iv) soruşturma makul bir özen ve hızla yapılmalı; v) soruşturma sonuçları kamunun denetimine açık olmalı; vi) soruşturma sonucu caydırıcı olmalı, sorumlular cezasız bırakılmamalıdır. Anayasanın 17. maddesinde ise, maddenin soruşturma yükümlülüğünü ve bu ilkeleri içerecek şekilde yorumlanması gerektiğine işaret eden bir ibare bulmamaktadır.

32 8 ANAYASA İLE KARŞILAŞTIRMALI İHAS Madde 3. İŞKENCE YASAĞI Hiç kimse işkenceye, insanlık dışı ya da aşağılayıcı muamele veya cezaya tabi tutulamaz. AY - Md 17 KİŞİNİN DOKUNULMAZLIĞI, MADDİ VE MANEVİ VARLIĞI (1) Herkes,... maddî ve manevî varlığını koruma ve geliştirme hakkına sahiptir. (2) Tıbbî zorunluluklar ve kanunda yazılı haller dışında, kişinin vücut bütünlüğüne dokunulamaz; rızası olmadan bilimsel ve tıbbî deneylere tâbi tutulamaz. (3) Kimseye işkence ve eziyet yapılamaz; kimse insan haysiyetiyle bağdaşmayan bir cezaya veya muameleye tâbi tutulamaz.... AY - Md 41 AİLENİN KORUNMASI VE ÇOCUK HAKLARI... (4) Devlet, her türlü istismara ve şiddete karşı çocukları koruyucu tedbirleri alır. KARŞILAŞTIRMA: Sözleşme nin 3. maddesinde işkence, insanlıkdışı ve aşağılayıcı muamele ve cezalar yasaklanmıştır. Anayasanın 17(3). maddesinde ise işkence, eziyet ve insan haysiyetiyle bağdaşmayan muamele ve cezalar yasaklanmıştır. Sözleşme nin 3. maddesindeki yasakların mutlak olduğu kabul edilmiştir; işlediği suç ne olursa olsun, kişi yasak muamelelere tabi tutulamaz. Bu yasaklar kişinin fiziksel bütünlüğünü ve onurunu korur. Mahkeme ye göre, kendisi sebebiyet vermediği halde, kişiye şiddet uygulanması, insan onurunu zedeler. Anayasanın 17(3). fıkrasındaki yasakların da mutlak olduğu söylenebilir; ancak 17(2). fıkrası vücut bütünlüğüne dokunma yasağını iki istisnayla sınırlamaktadır; tıbbi zorunluluk ve kanunda yazılı haller.

33 İŞKENCE YASAĞI 9 Mahkeme, BM İşkenceye Karşı Sözleşme deki işkence tanımını benimsemiştir. Buna göre işkence, ikrar veya bilgi elde etmek, işlenmiş veya işlendiğinden şüphelenilen bir fiil nedeniyle cezalandırmak, gözdağı vermek veya zorlamak amacıyla veya ayrımcılığa dayanan herhangi bir gerekçeyle, bir kamu görevlisi veya resmi sıfatla hareket eden bir kişi tarafından veya bu kişilerin teşviki veya rızası veya muvafakatiyle üçüncü kişi tarafından, kasten işlenen ve işlendiği kimseye fiziksel veya ruhsal olarak ağır acı veya ıstırap veren herhangi bir fiildir. Asgari bir ağırlık düzeyine ulaşan, ancak işkence tanımındaki unsurlardan birini içermeyen bir muamele, insanlıkdışı veya aşağılayıcı ceza veya muamele oluşturabilir. Anayasa işkence ve eziyeti tanımlamamıştır; Türk Ceza Kanununda işkence suçu, eziyet suçu ve ayrıca yaralama suçları düzenlenmiş olup, işkence suçunun kamu görevlileri tarafından işlenen bir suç olarak düzenlendiği anlaşılmaktadır. Mahkeme, Sözleşme nin 2. maddesinde olduğu gibi, işkence ve kötü muameleyi yasaklayan 3. maddenin de devlete üç tür yükümlülük yüklediği kanaatindedir: işkence ve kötü muamele yapmama, işkence ve kötü muameleye karşı koruma, işkence ve kötü muameleyi soruşturma. Devlet görevlileri, kimseye işkence ve kötü muamele yapmamalıdır. Mahkeme, değişik türden olaylarda Sözleşme nin 3. maddesinden çıkardığı devletin bu negatif yükümlülüğünü yerine getirip getirmediğini incelemiştir. Devlet görevlilerinin, bireye, kendisi sebebiyet vermediği halde gözaltında veya cezaevinde uyguladıkları şiddetten ve yakalama veya toplantıyı dağıtma sırasında orantısız bir şekilde uyguladıkları şiddetten, Sözleşme karşısında devlet sorumludur. Ayrıca devlet yetkilileri, bir kimse hakkında geri verme veya sınırdışı etme kararı verirken, kişinin gönderileceği ülkede ölüm veya işkence ve kötü muamele riskine maruz bırakılma olasılığını gözetmelidirler. Anayasanın 17(3) ve (4). fıkralarının, devlet görevlilerine işkence, insanlıkdışı muamele ve ceza gibi muamelelerde bulunmayı yasakladığı açıktır. Devlet görevlileri, herkesi işkence ve kötü muameleye karşı korumalıdır. Mahkeme, Sözleşme nin 3. maddesini ve 1. maddesini birlikte yorumlayarak çıkardığı devletin bu pozitif yükümlülüğünü de değişik türden olaylarda uygulamıştır. Bireyi, aile içi şiddeti içerecek şekilde üçüncü kişinin fiziksel ve ruhsal yaralamalarına, cinsel saldırılarına ve istismarına karşı korumayan devlet, Sözleşme nin 3. maddesini ihlal etmiş olur. Devletin bu bağlamdaki koruma yükümlülü-

34 10 ANAYASA İLE KARŞILAŞTIRMALI İHAS ğünü yerine getirmiş olması için, i) yasak muameleleri iç hukukta yaptırım altına almış olması; ii) pratikte bu korumayı sağlayabilecek adli mekanizmayı kurmuş olması; iii) yetkililerin bireye yönelik riskin varlığını bilmeleri halinde veya bilmeleri gerektiği zaman bu riski gidermek için makul bütün tedbirleri almış olmaları gerekir. Öte yandan devlet, bu yükümlülüğünü, nezarethanede veya cezaevinde, akıl hastanesinde veya yabancıları tutma merkezleri gibi yerlerde kontrolü altında tuttuğu kişilerin, kasten olmasa da ihmal nedeniyle fiziksel ve ruhsal acı ve ıstırap çekmeleri halinde de ihlal etmiş sayılabilir. Anayasanın 17(3). fıkrasının, devlete koruma şeklinde pozitif bir yükümlülük yüklediği yorumu yapılabilir. Ayrıca Anayasanın 41. maddesi, çocuklar için özel bir koruma yükümlülüğü getirmiştir. Devlet, işkence ve kötü muamele kim tarafından gerçekleştirilmiş olursa olsun, bu muameleleri soruşturmalıdır. Mahkeme, Sözleşme nin 3. maddesinin, 1. madde ile birlikte yorumlandığında, devlete işkence ve kötü muamele olaylarını etkili bir şekilde soruşturma yükümlülüğü yüklediği sonucuna varmıştır. Sözleşme nin 2. maddesi bakımından oluşturulan soruşturma yükümlülüğü ilkeleri, kıyasen 3. madde bakımından da geçerlidir. Ayrıca Sözleşme nin 13. maddesi de işkence ve kötü muameleye ilişkin soruşturmaların etkililiğini gerektirmektedir.

35 KÖLELİK VE ZORLA ÇALIŞTIRMA YASAĞI 11 Madde 4. KÖLELİK VE ZORLA ÇALIŞTIRMA YASAĞI 1. Hiç kimse köle veya kul olarak tutulamaz. 2. Hiç kimse zorla çalıştırılamaz veya zorunlu çalışmaya tabi tutulamaz. 3. Aşağıdaki haller bu madde bakımından zorla çalıştırma ya da zorunlu çalışma sayılmaz: a) bu Sözleşmenin beşinci maddesi hükümlerine göre bir kimsenin tutulu bulunduğu sırada veya şartla tahliyeli olduğu süre içinde kendisinden yapması istenen olağan bir iş; b) askeri nitelikte bir hizmet veya inanç nedeniyle askeri hizmetlere katılmama hakkının tanındığı ülkelerde zorunlu askeri hizmet yerine yüklenen başka bir hizmet; c) toplumun yaşamını veya huzurunu tehdit eden olağanüstü bir durum veya bir felaket halinde yüklenen bir hizmet; d) normal yurttaşlık yükümlülüklerinin bir parçasını olan bir iş veya hizmet. AY - Md 18 ZORLA ÇALIŞTIRMA YASAĞI (1) Hiç kimse zorla çalıştırılamaz. Angarya yasaktır. (2) Şekil ve şartları kanunla düzenlenmek üzere hükümlülük veya tutukluluk süreleri içindeki çalıştırmalar; olağanüstü hallerde vatandaşlardan istenecek hizmetler; ülke ihtiyaçlarının zorunlu kıldığı alanlarda öngörülen vatandaşlık ödevi niteliğindeki beden ve fikir çalışmaları, zorla çalıştırma sayılmaz. AY - Md 50 ÇALIŞMA ŞARTLARI VE DİNLENME HAKKI (1) Kimse, yaşına, cinsiyetine ve gücüne uymayan işlerde çalıştırılamaz. (2) Küçükler ve kadınlar ile bedenî ve ruhî yetersizliği olanlar çalışma şartları bakımından özel olarak korunurlar. (3) Dinlenmek, çalışanların hakkıdır. (4) Ücretli hafta ve bayram tatili ile ücretli yıllık izin hakları ve şartları kanunla düzenlenir.

36 12 ANAYASA İLE KARŞILAŞTIRMALI İHAS AY - Md 72 VATAN HİZMETİ (1) Vatan hizmeti, her Türkün hakkı ve ödevidir. (2) Bu hizmetin Silahlı Kuvvetlerde veya kamu kesiminde ne şekilde yerine getirileceği veya getirilmiş sayılacağı kanunla düzenlenir. KARŞILAŞTIRMA: Sözleşme nin 4. maddesi, köle veya kul olarak tutma yı, açıkça ve mutlak bir şekilde yasaklamıştır. Anayasanın 18. maddesinde ise böyle bir yasak yoktur. Anayasa, kölelik ve kulluğun hukuken yasaklanmayı gerektirmeyecek kadar geçmişte kaldığını düşünerek bu ifadeleri kullanmamış olabilir. Sözleşme nin 4(1). fıkrasında geçen kölelik kavramı konusunda Mahkeme, 1926 tarihli Kölelik Sözleşmesi nin 1(1). fıkrasındaki tanımı benimsemiştir. Buna göre kölelik, kişinin üzerinde mülkiyet hakkının tanıdığı yetkilerin kullanılabileceği statüsü veya içinde bulunduğu durum dur. Kölelik benzeri haller, Kölelik Sözleşmesi ne Ek 1956 tarihli Sözleşme nin 1. maddesinde gösterilmiştir. Bunlar: borç köleliği; serflik; kadını rızasını almadan başlık parası karşılığı evlendirme ve evlendirme taahhüdünde bulunma; kocasının, ailesinin veya aşiretinin, kadını bir değer karşılığı başka birine verme hakkının bulunması; kocası ölen kadının başka bir kimseye miras kalması; 18 yaşın altındaki bir çocuğun, bir karşılık alınarak veya alınmadan anne babası tarafından sömürülmesi veya iş görmesi için başka bir kimseye verilmesidir. Mahkeme ye göre, kulluk kavramıyla özgürlüğün kullanılmasının özel bir ağırlığa sahip bir biçimde engellenmesi ifade edilmektedir; kulluk kavramı, zorlama altında bir kimseye hizmet verme yükümlülüğünü içerir ve kölelik kavramıyla bağlantılıdır; ev köleliği gibi. Bu mutlak yasak, yine devletin üç tür yükümlülüğü bulunduğunu ortaya koymaktadır: bireyi köle ve kul olarak tutmama, kölelik ve kulluğa karşı koruma ve kölelik ve kulluk sayılabilecek olayları soruşturma. Anayasada kölelik ve kulluk yasağı düzenlenmediği için, devletin bu tür yükümlülüklerinin de öngörülmediği anlaşılmaktadır. Öte yandan Mahkeme, insan ticareti ni, 4. madde kapsamına giren bir olgu olarak nitelendirmiştir. Birleşmiş Milletler ve Avrupa Konseyi nin insan ticaretiyle ilgili sözleşmelerinde insan ticareti, zorla çalıştırmak, hizmet ettirmek, fuhuş yaptırmak veya esarete tabi kılmak veya vücut organ ya da dokularının alınmasını sağlamak

37 KÖLELİK VE ZORLA ÇALIŞTIRMA YASAĞI 13 maksadıyla tehdit, baskı, cebir veya şiddet uygulamak, nüfuzu kötüye kullanmak, hileli davranışlarla aldatarak veya üzerindeki denetim olanaklarından veya çaresizliğinden yararlanarak rızasını elde etmek suretiyle kişinin tedarik edilmesi, ülke dışına çıkarılması veya ülkeye sokulması, kaçırılması, nakil veya sevk edilmesi veya barındırılması, şeklinde tanımlanmıştır. Anayasa insan ticaretini yasaklamamış olmakla birlikte, Türk Ceza Kanunu insan ticareti suçunu düzenlemiştir. Sözleşme nin 4(2) fıkrası, zorla çalıştırma ve zorunlu çalışmaya tabi tutma yı da yasaklamıştır. Bu kavramlar 29 numaralı ILO Sözleşme sinde tanımlanmıştır. ILO Sözleşmesi nin 2(1). fıkrasına göre, zorla çalıştırma veya zorunlu çalışma, bir kimseden ceza tehdidi altında yapması istenen ve bu kimsenin kendi iradesiyle yerine getirmediği her türlü çalışma veya hizmet anlamına gelir. Anayasa sadece zorla çalıştırma yasağından söz etmiş, ama bir de Sözleşme de bulunmayan bir angarya sözcüğünü eklemiştir. Ayrıca Anayasanın 50(1). fıkrası, kimsenin yaşına, cinsiyetine ve gücüne uymayan işlerde çalıştırılamayacağını belirtmektedir. Sözleşme nin 4(3). fıkrasında zorla çalıştırma sayılmayacak haller dört bent halinde gösterilmiştir. Buna paralel olarak Anayasanın 18(2). fıkrasında da zorla çalıştırma sayılamayacak haller belirtilmiştir. Ancak Sözleşme de yer alan askeri nitelikte bir hizmet veya zorunlu askeri hizmet yerine yüklenen bir hizmet, Anayasanın 18. maddesinde yoktur; buna karşılık Anayasanın 72. maddesinde vatan hizmeti başlığı altında, vatan hizmetinin Silahlı Kuvvetlerde veya kamu kesiminde yerine getirileceği belirtilmiştir. Şu da var ki, Anayasa, vatan hizmetinin kamu kesiminde yerine getirilmiş sayılabileceğini öngördüğü halde, yasakoyucunun bu hükmün gereğini yerine getiren bir düzenleme yapmadığı anlaşılmaktadır.

38 14 ANAYASA İLE KARŞILAŞTIRMALI İHAS Madde 5. ÖZGÜRLÜK VE GÜVENLİK HAKKI 1. Herkes kişi özgürlüğü ve güvenliği hakkına sahiptir. Aşağıdaki haller dışında ve hukukun öngördüğü bir usule uyulmadıkça, hiç kimse özgürlüğünden yoksun bırakılamaz: a) bir kimsenin yetkili mahkemenin mahkumiyet kararından sonra hukuka uygun olarak hapsedilmesi; b) bir kimsenin mahkemenin hukuka uygun bir kararına uymaması nedeniyle veya hukukun öngördüğü bir yükümlülüğü yerine getirmesini sağlamak için hukuka uygun olarak gözaltına alınması veya tutulması; c) bir kimsenin suç işlediğinden makul kuşku duyulması üzerine veya suç işlemesini önlemek ya da işledikten sonra kaçmasını engellemek için, kendisini tutmayı gerektiren makul nedenler bulunması halinde, kendisini kanunen yetkili makamların önüne çıkarmak amacıyla hukuka uygun olarak gözaltına alma veya tutma; d) bir küçüğün eğitiminin izlenmesi amacıyla hukuka uygun bir kararla tutulması veya kendisini kanunen yetkili makamların önüne çıkarmak amacıyla hukuka uygun olarak tutulması; e) bulaşıcı hastalıkların yayılmasını önlemek için bunu taşıyanların, akıl zayıflığı, alkolik, uyuşturucu bağımlısı olanların veya serserilerin hukuka uygun olarak tutulması; f) ülkeye izinsiz girmek isteyen bir kimsenin girişinin önlenmesi veya hakkında sınırdışı etme veya geri verme kararı alınan kişinin sınırdışı edilmesi veya geri verilmesi için hukuka uygun olarak gözaltına alınması veya tutulması. 2. Gözaltına alınan bir kimse, gözaltına alınma nedenleri ile kendisine isnat edilen suç hakkında anlayabileceği bir dilde derhal bilgilendirilir. 3. Bu maddenin birinci fıkrasının c) bendine göre gözaltına alınan veya tutulan bir kimse, derhal bir yargıç veya hukuken yargılama yetkisine sahip diğer bir görevlinin önüne çıkarılır; bu kimse makul bir sürede yargılanma veya yargılama sürerken salıverilme hakkına sahiptir. Salıverme, bu kimsenin duruşmada hazır bulunması için güvenceye bağlanabilir.