ARATIRMA VERLERNN KAYDI VE VER KAYIT DEFTER. Doç. Dr. Kemal Kürad GENÇ zmir - Haziran 2008

Transkript

1 ARATIRMA VERLERNN KAYDI VE VER KAYIT DEFTER Doç. Dr. Kemal Kürad GENÇ zmir - Haziran 2008

2 SUNUM PLANI Bilimsel arat rmalarda kay t Arat rma veri kay t defteri (AVKD) nedir? AVKD neden gereklidir? AVKD nin özellikleri AVKD nin bölümleri AVKD nin kullan m AVKD eti/i

3 BLMSEL ARATIRMALARDA KAYIT Laboratuvar defteri Arat rma defteri Patent defteri Mühendislik defteri Bulu defteri Alet kay t defteri (Logbook) UYGUN VE YASAL FORMAT

4 AVKD nedir? Arat rmac n n ve laboratuvar n bilimsel çal malar n n bir belgesi Çal ma kapsam ndaki prosedürler ve arat rma yöntemleri, kullan lan malzemeler, çal mada elde edilen veriler ve bunlar n yorumunun eksiksiz bir kayd (Deneyler neden ve nas l yap ld, ne sonuçlar elde edildi ve bunlar n anlam nedir?) Veri, grafik, tablo, foto/raf ve düüncelerin kaydedildi/i defter Kar la lan sorunlara bulunan çözümlerin kaydedildi/i defter whole picture yazma ve düünme arac Yasal bir belge (patent bavurular ) Sahtekarl k iddialar na kar dayanak

5 AVKD, Deneyimli bir arat rmac ya da bir bilim ö/rencisi için herhangi bir arat rma projesinin önemli bir parças d r. Projenin her evresinin (balang çtaki beyin f rt nas ndan proje sonlanma raporuna kadar) ayr nt l bir dökümüdür. Belli etkinliklerin belli bir zamanda gerçekletirildi/inin kan t d r. Bilimsel toplulu/un incelemesine gerekti/inde aç kt r ve mahkemede kan t olarak kabul edilir.

6 Uygun kay!t neden önemlidir, AVKD neden gereklidir? Genç bir arat rmac için arat rma defterinin profesyonel anlamda nas l yaz laca/ n ö/renmek önemlidir. AVKD deneyi yapan kiinin nas l bir arat rmac oldu/unu gösterir, onun aynas d r. AVKD gerekti/inde gelecekte bavurulacak önemli bir belgedir. Arat rman n amac, deney verileri ve gözlemlerin kal c bir biçimde gelece/e aktar lmas n sa/lar. Yap lan de/iiklikleri ve saptanan bulgular do/ru bir biçimde belgelemek önemlidir. AVKD önemli olabilecek protokol de/iikliklerinin kayd n sa/lar. Yap lan her eyin yaz lmas önemlidir. Yaz lmam sa yap lmam t r.

7 AVKD neden gereklidir? yi düzenlenmi AVKD de/erli bir kaynakt r. Zaman ve emek tasarrufu sa/lar. Bütün deneylerin kaydedilmesi deneylerin gereksiz yere tekrarlanmas n önler. Deneyler s ras nda bir basamak ters giderse geriye dönüp sorunun ne oldu/unun anla labilmesini sa/lar (Bir önceki deneyde eski hücreler mi kullan ld? nkübasyon tamponu do/ru haz rlanm m yd? Bir gün önce enzim çal yor muydu? Eksersiz hangi s ra ile ve kaç kere tekrarland?)

8 AVKD neden gereklidir? Gelecekte ayn arat rmac n n deneyi ayn koullarda tekrarlayabilmesini sa/lar (reproducibility) Laboratuvarda ayn deneyi yapacak bir di/er kiinin arat rmac n n gözlemlerinden yararlanmas n sa/lar. Deneyleri tekrarlama gereksinimi olan kiilere ayn koullarda çal ma olana/ sa/lar statistiksel analizde ve tez, proje gelime ya da sonland rma raporu, patent bavurusu, poster, bildiri ya da yay n haz rlanmas nda kullan l r.

9 AVKD neden gereklidir? Yasal bir belgedir AVKD ile ilgili yasal sorumluluklar? NIH has the right to examine records relevant to any award NIH requires that data obtained be retained for 3 yrs after the final financial expenditure report APA requires that data be retained for 5 yrs after publication Fikri mülkiyet (intellectual property), conflict of interest gibi konularda yasal bir kan tt r. Bir buluun yap ld / n gösteren yasal bir kan tt r. Etik soruturmalarda kullan lan yasal bir kan tt r.

10 AVKD TÜRLER (tip ve format) Ka/ t materyal (defter, dosya) kopyal ya da kopyas z Elektronik (Electronic Laboratory Notebook) Infotrieve Cambridge Soft. Waters Farkl laboratuvarlarda ya da kurumlarda farkl yakla mlar geçerli olabilir (genel ya da, projeye ya da arat rmac ya, lab eleman na özgü AVKD) Belirleyici olan ba arat rmac (PI) ya da kurumdur.

11 ELEKTRONK LABORATUVAR DEFTER Avantajlar!: Üretkenlik art Zaman ve ka/ t tasarrufu Geçmi verilere h zl uabilme birli/i ve veri payla m nda kolayl k Baz arat rmalar için veri kalitesinde art statistik analiz kolayl / Jifre kullan larak elektronik imza Dezavantajlar!: Baz deney verilerinin elektronik olarak saklanmas nda zorluk Dosyalar n gizlili/i ve güvenli/i Uzun süreli saklamada bilgisayar ya da sistem de/iikli/inin sorun yaratmas Verilerin kayb ya da verilerle oynama Kan t de/erinin olmamas

12 ELEKTRONK LABORATUVAR DEFTER

13 AVKD TÜRLER Türü Ciltli defter Avantaj Sayfa kayb olmaz Güvenilirli/i daha yüksek Kan t de/eri var Dezavantaj Konu veya deney temelli bir s ralama yap lamaz A4 ka/ t, dosya içinde Bilgisayar ç kt s Deneyler amac na göre s n fland r labilir Deney s ras nda izlenmesi ve veri kayd kolay Okumas kolay, Hesaplamas ve s n fland rmas kolay Sayfa kayb olabilir Kan t de/eri yok Veri kayb olabilir Kan t de/eri yok

14 AVKD ÖZELLKLER Ciltli defter (spiral de/il) A4 boyutlar nda Beyaz, kareli, numaral ve kopar labilir kopyal, acid-free (30 y l) sayfalar

15 Tez örencisi/ aratrmacnn: KMLK BLGS Ad Soyad: Eitim Ald Lisans Üstü Programn Ad: mzas: Tarih: Tez danman/ proje yürütücüsünün : Ad Soyad: Anabilim Dal: mzas: Tarih: Defter No: Defterin Tamamlanma Tarihi: Kaytl Sayfa Says: Defterin dikkati çeken bir yerine ad-soyad, telefon numaras!, adresi ve ara8t!rma sorumlusunun (dan!8man!n!z!n) ad-soyad! yaz!lmal!!

16

17 First transistor amplifier, AT&T Bell Labs Walter H. Brattain) Dec. 24, 1947 Linus Pauling Research Notebooks

18 yi bir AVKD inde bulunmas! gerekenler 1. çindekiler tablosu (indeks sayfas ) 2. Her deneyin bal / 3. Deneyin amac ve hipotezi 4. Deney protokollerinin ayr nt lar 5. Deneyin sonuçlar 6. Sonuç, yorum (conclusion) 7. Tan kl k (witnessing of notebook)

19 AVKD NN BÖLÜMLER 1. Ön bölüm (front matter) çindekiler tablosu (tarihler, deney adlar, sayfa numaralar ) Giri (arat rmac lar n ad, projenin amac, kurum ad, ibirli/i yap lan kurum ve arat rmac lar n ad, vs.) Bugüne kadar kaydedilen gelimelerin özeti Deneylerin yap ld / laboratuvarlar, ayg tlar, örneklerin özelli/i, vs. K saltmalar tablosu Örnek etiketlerini yazmada kullan lan kodlama sistemi

20 ndeks sayfas çindekiler tablosu Defterin ilk birkaç sayfas içindekiler bölümü için ayr lmal Deneylerin defterde çabuk bulunabilmesi için yeterli bilgi içermeli (Deneyin ad, tarihi ve sayfa numaras ) Sayfa numaralar ard k olmayabilir

21 AVKD NN BÖLÜMLER 2. Ana bölüm (body) : Giri8 Deneyin bal /, tarih Bilimsel sorunun aç k tan mlanmas (kiisel düünceler, literatür) (Ne deneniyor ve neden deneniyor?) Arat rma materyaline ilikin bütün bilgiler (firma ad, lot say s, üretim tarihi, safl k derecesi, vs.) Deney plan Gözlemler/veriler Sonuçlar/tart ma Sonuç ve yorum

22 Giri8

23 Sodium borohydride (NaBH 4 ) is the chemical that carries out the reduction or reagent - and is present in excess The reaction is carried out in ethanol solvent (CH 3 CH 2 OH) at room temperature for 20 minutes

24 DENEY PLANI ve DENEYN TANIMLANMASI Deney yap lmadan önce arat rmac ne yapaca/ n ve nelere ihtiyac oldu/unu bilmeli. Bu nedenle laboratuvara gelmeden önce defterin giri ve deney plan bölümleri tamamlanm olmal Bütün ayr nt lar yaz lmal (kullan lan materyalin miktar, lot ve seri numaralar, firma adlar, alet kalibrasyon tarihleri, kullan lan deney hayvanlar n n bütün özellikleri kafes numaras, ya, a/ rl k, cinsiyet-) Deney protokolü deney öncesi deneyin nas l yap laca/ n tan mlayacak ekilde ve arat rmac n n sözleriyle yaz lmal, veya kullan lan protokolün bir kopyas, deneyde uygulayaca/ biçimi ile deftere yap t r lmal

25 DENEY PLANI ve DENEYN TANIMLANMASI Deney protokolü ile ilgili referans daima verilmelireferans arat rmac n n daha önceki bir defteri de olabilir) Standart bir protokol kullan l yorsa bu protokolün bulundu/u bir baka deftere at f yap labilir. Bu protokolde yap lan modifikasyonlar yaz lmal Deneysel tasar m n nas l oldu/unu tan mlayan ekiller çizilmeli (Plakta örneklerin ve standartlar n konumu, egzersizin nas l yapt r laca/, insizyonun nereden aç laca/, biyopsinin/kesitin hangi lokalizasyondan al nd / )

26 DENEY PLANI ve DENEYN TANIMLANMASI Hesaplamalar tüm ayr nt lar ile yaz lmal Leave room between steps, especially if several calculations will be preformed Genel yöntemler (hücre izolasyonu, plazmid haz rlanmas gibi)için ayr bir protokol defteri tutulabilir. Daha önce yaz lm prosedürlere at f yap labilir. Ak emalar, taslaklar ya da numaraland r lm listeler kullan labilir. Güvenlik uyar lar ve materyalin özellikleri de yaz l r.

27

28 Compound Physical data Molecular Weight, g/mol g/ml used mmol Entry 1 Entry 2

29

30 YÖNTEM Standart deney protokolünün tam bir kopyas olmamal

31 GÖZLEMLER/VERLER Deney sonuçlar na ilikin bütün gözlemler kaydedilmeli Deney s ras nda gözlenen her ey sonuçlar ya da sonuçlar n yorumlanmas aç s ndan önemli olabilir Bütün gözlemler yaz lmal /çizilmeli Gözlemler kaydedilirken dürüst olunmal Yap lanlarla gözlenenler entegre olarak not edilmeli Deney basamaklar n n zamanlar yaz lmal

32 GÖZLEMLER/VERLER Veriler orijinal ilenmemi format nda defterde (sayfaya yap t r larak) veya bu mümkün de/ilse ilgili deney numaralar n n bulundu/u, yerleimi defterde tan mlanan dosyada sar kopya ile bir arada saklanmal Bilgisayar ç kt lar, foto/raflar, röntgen filmleri, alet (spektrofotometre, luminometre, EMG,EKG ) ç kt lar Her verinin sonunda en az bir cümle ile sonucun yorumu yer almal (Standartlardan elde edilen veriler enzimin çal mad / n göstermekte, bu nedenle örneklerin verileri de/erlendirilemez. Hastan n bu gün uyumu kötü oldu/u için tüm program uygulanamad, bu olgunun çal ma d nda b rak lmas gerekir.)

33 SONUÇLAR/TARTIMA Bu bölümde yap lanlar ve gözlenenler yorumuyla birlikte verilir. Grafik, hesaplamalar, yorumlanm veri tablolar içerebilir. Spekülasyon yap labilir.

34 Deney sonuç ve özet sayfas Gerekli hesaplamalar

35 SONUÇ ve YORUM Çal man n amac, yap lanlar ve bulunanlar özetlenir. Sonuçlar n numaralanmas düüncelerin organize edilmesine yard mc olur. Deney baar l oldu mu? Veriler güvenilir ve kaliteli mi? Deneyden ne ö/renildi? Deneyde ne daha iyi yap labilirdi? Bu deney tekrarland / nda ne farkl yap l rsa daha kaliteli, güvenilir ve anlaml sonuç elde edilebilir? Bu üç sorunun her biri birkaç cümleyle cevaplanabilir. Deneyde aksakl klar olduysa daha fazla aç klama gerekebilir. Gelecek basamaklar n tasarlanmas

36 AVKD KULLANIMI AVKD ne kadar önemlidir? AVKD kilit alt!nda tutulmal!! Siyah ya da mavi tükenmez kalem kullan!lmal! Kurunkalem kullan lmamal Her sayfaya tam tarih yaz lmal ve imza at lmal Her deneyin tarihi, ba8l!?! (veya no lu sayfadan devam), numaras, konusu ve amac yaz lmal

37 AVKD KULLANIMI

38 AVKD KULLANIMI Deney sayfas...dan devam Her deney yeni bir sayfadan balamal Bir sayfada birden fazla deney yer almamal Her sayfa bolu/u çapraz çizilmeli ve imzalanmal Kanare HM, Writing the laboratory notebook, Am. Che Society, Washington DC, 1985

39 AVKD KULLANIMI Hatalar silinmemeli! Hatalar n üstü çizgi ile çizilmeli ve okunur kalmal Bir eyin gizlendi/i izlenimi verecek bir düzeltmeden kaç n lmal Herhangi bir düzeltme yap lm sa mutlaka aç klanmal

40 AVKD KULLANIMI Kaydedilen bir gözleme ilikin aç klama yap lmal. K saca basamak say s yaz labilir. Her gün lab. terkedilmeden önce defter dan mana imzalat lmal Deneyin yap ld / gün imzalat lmayan bir sayfa kukulu olarak de/erlendirilecektir.

41 AVKD KULLANIMI -Ek Materyal Bilgisayardaki veriler, ç kt lar, EXCEL SPSS verileri Foto/raflar Grafikler Datasheet kopyalar Ürün etiketleri , mektup, deney tasar m ya da amac yla ilgili yay nlar Röntgen filmleri

42 AVKD KULLANIMI -Ek Materyal Ek materyal deftere yap kan, bant ya da z mba ile tutturulmal Deftere eklenemeyen film gibi materyal ayr bir dosyada tutulmal Bütün ek materyale tarih, deney numaras, deftere tutturuldu/u sayfa numaras yaz lmal

43 AVKD KULLANIMI Defter sayfalar numaraland r lmam sa arat rmac taraf ndan numaraland r lmal kinci kopya için ayr bir dosya tutulmal Kay tlar çal l rken ya da deney bittikten hemen sonra tutulmal Bu konuda özdenetim ve dan man taraf ndan denetim gerekir! Defter günlük ve haftal k olarak sürekli gözden geçirilmeli Bütün materyalin eklendi/inden, kay tlar n eksiksiz oldu/undan emin olunmal

44 AVKD KULLANIMI Deneyler kronolojik s rada kaydedilmeli Deneyler yap ld / gibi ve hemen her yönüyle kaydedilmeli Defter projenin her aamas nda kullan lmal Projeye ilikin düünceler, telefon numaralar, sarf malzemelerinin firma adlar ve fiyatlar, kaynakça, internet adresleri, beyin f rt nalar, dan manla görümeler ve onun önerileri, grafikler, tablolara, taslaklar, planlar, hesaplamalar, baka laboratuvarlar n önerileri gibi bütün arat rma etkinlikleri deftere kaydedilmeli

45 AVKD KULLANIMI Sayfa kopar lmamal Kay t tutarken kenarlarda boluk b rak lmamal Defter temize çekilmemeli Kay t için ka/ t parçalar kullan lmamal Baz notlar aralara kendili/inden yap an ka/ tlar vb. materyallere yaz larak eklenmemeli Herhangi bir sonuç atlanmamal (önemsiz ve anlams z görünse bile) O an için önemsiz görünen bir nokta daha sonra çok yararl olabilir.

46 AVKD KULLANIMI Hiçbir veri laboratuvar defterine kaydedilip, gerekçeleri aç klanmadan istatistiksel analizden ya da grafikten ç kart lmamal El yaz s okunakl olmal Ayr nt l ve çok yazmaktan kaç n lmamal, fakat az yaz ile çok ey de anlat labilmeli Kay tlar k sa ve özlü olmal Deneyler ve veriler basit, tam, anla labilir cümleler ile yaz lmal, geçmi zaman kullan lmal Her kay tta (günlük tutar gibi) tarih yaz lmal

47 AVKD KULLANIMI Defter düzenli ve titiz tutulmal Fakat estetik kayg larla düzgünlük konusunda endie edilmemeli Tan mlamalar n tam oldu/undan emin olunmal Böylece uzun bir süre sonra da düünceler ya da çal ma yeniden kurulabilir (reconstruct) Herhangi bir de/iiklik, aksilik, yetersizlik ya da yanl l k kesinlikle kaydedilmeli Baar s z deneylerin yaz lmas n n gelecek deneyler için çok yarar olur.

48 AVKD KULLANIMI Laboratuvarda yard mc olanlar n ad yaz lmal Deney protokolünden sapmalar yaz lmal Materyalin ve ayg tlar n yeri yaz lmal Deneyin ve basamaklar n n balang ç ve biti saatleri kaydedilmeli Gerçek zaman yaz lmal (saat 14:00 den 14:30 a kadar santrifüj) Kaba ve hesaplanm veriler do/rudan deftere kaydedilmeli Bütün hesaplamalar her zaman yaz lmal

49 AVKD KULLANIMI Defterdeki farkl bölümler için indeks etiketi konulmas yararl olur. (veri kay t bölümü, görümeler bölümü, kaynaklar bölümü ve çal ma takvimi) Bir deney ayn koullarda tekrarlanacaksa defterin bir sayfas na at f yap labilir. Defterde bir düünceler (reflections) bölümü bulunmas yararl olur. Örne/in bir sonraki deneyde de/itirilmesi gereken bir basamak var m?

50 AVKD KULLANIMI Arat rmac n n de/iik projeleri için ayr defter tutmas kendi tercihine ve projelerin kapsam na ba/l d r. Arat rmac mükemmel bir defter tutmas n n n yarar n daha sonra görecektir. Bu yaln zca dan man etkilemekle kalmayacak arat rmac n n s k nt ya dütü/ünde ne yapt / n bütün ayr nt lar yla geriye dönüp de/erlendirme olana/ da sa/layacakt r.

51 AVKD KULLANIMI AVKD arat rmac n n çal mas n n n belgelenmesi ve onun kiisel bir kayd d r. AVKD yaln zca bir veri kay t defteri ya da dan man için yaz lan bir rapor de/ildir, bilimsel günlük olarak düünülmelidir. Veriler arat rmac n n sorumlulu/undad r. Arat rmac kay t konusunda her türlü olumsuz bask ya kar koymal d r.

52 AVKD KULLANIMI Laboratuvara/Klini/e gelmeden önce arat rmac yapaca/ deneyi/prosedürü gözden geçirmeli ve gerekli hesaplamalar defterine yapmal d r. Bu deneyin/ilemin önceden anla lmas n ve laboratuardan çok daha h zl ç k lmas n sa/layacakt r. Bir hafta sonunda gelecek hafta planlanmal d r. Bir haftada yap lan deneylerin özeti yaz lmal d r Her bir deneyin birkaç cümlelik yorumu, bir sonraki deneyleri için öneriler-gelecek haftaya bu özetle balanmal d r.

53 AVKD KULLANIMI Veriler, yorumlar, planlar hakk!nda geri bildirim alma Arat rmac deney sonuçlar n tam olarak yorumlamal ve verilerin anlam n kavramal, daha sonra da veriler ve planlar çal ma arkadalar ve laboratuvar sorumlusu (veya dan man) ile tart lmal d r (haftal k veri toplant lar )

54 S!kl!kla unutulanlar Serum lot say s Antikor titresi Çal maya kat lan di/er kiilerin ad Santrifüj modeli, h z, s cakl / Enkübasyon süresi # y kamalar Tüp büyüklü/ü ve tipi Beklenmedik gecikmeler Aletlerin modeli, firmas Kullan lan growth medium Tampon ph s Hesaplamalar Balang ç # hücreler Kültürün ya (DIV)/pasaj say s % Jel Growth stage Bact. Condition of cells used

55 TANIKLIK Patent bavurusu ile sonuçlanabilecek endüstriyel arat rmalarda bütün kay tlar deneylere kat lmayan tan k bir arat rmac taraf ndan her gün okunarak imzalanmal ve tarih yaz lmal

56 AVKD ETB AVKD kesin olarak laboratuvara/klini/e aittir ve arat rmac kurumdan ayr l rken orijinal arat rma defterlerini o verilerin üretildi/i kurumda b rakmakla yükümlüdür Normal koullarda sahibi d nda kimse deftere bakamaz- kukulu durumlarda bile laboratuvar sorumlusu d nda kimse defteri incelememelidir (lab sorumlusu etik olarak kukulu durumlar d nda teknisyen ve ö/renci defterlerini inceler, ancak doktora ö/rencisi ve post-doc defterlerini incelemez, veri tart ma saatindeki aç klamalar ile yetinir).

57 AVKD ETB Defter laboratuvardan d ar ç kar lmamal Ö/renci kopya sayfalar izinle alabilir Bir bakas n n arat rma defteri kiinin izni olmadan kesinlikle okunmamal ve kar t r lmamal Özel merkezlerde defter kilit alt nda tutulmaktad r nsan çal malar nda deneklere ilikin bilgilerin gizlili/i korunmal

58 Klinik ve sosyal insan çal malar nda; Primer verilerin saklanmas nda arat rmaya al nan kiilerin kiilik haklar n n korunmas na yönelik önlemler al nmal d r. Anket formlar, klinik veri kay tlar, konuma-olgu ses veya görüntülerini içeren bant, CD..kay tlar, alanda al nan notlar vb veriler isimlerle de/il bilgisayarda yaln zca özel ifresi olanlar n girebilece/i dosyalarda saklanan kodlar yaz larak arivlenmelidir. (Her bireye bir kod numaras ) Kodlama ile de/erlendirme yorum s ras nda yan tutmay da engeller.

59 Ö/renci dan man taraf ndan u konularda ayd nlat lmal d r: Dan!8man!n 8u konulardaki politikas! : AVKD Yazarl!k (autorship) Mali destek (burs, proje deste?i, seyahat bursu, ekipman deste?i) Tez takvimi (genel plan) Veri payla8!m! (i8birli?i yap!lan kurumlar ve bölümler, veri gizlili?i, bilimsel rekabet)

60 AVKD Saklama Süresi En az 5 y l laç arat rmalar nda ilac n kullanma onay al nd ktan sonra en az 2 y l Hiçbir zaman at lmamas gerekenler: Laboratuvara balad / n zda buldu/unuz size ait olmayan laboratuvar defterleri Kendi laboratuvar defterleriniz Sürmekte olan projeye ait defterler Çekmecelerde veya bilgisayarda buldu/unuz dosyalar, veriler