Adana Halk Kültüründe Albasması - Alkarası *

Transkript

1 Adana Halk Kültüründe Albasması - Alkarası * Uzm. Ayşe BAŞÇETİNÇELİK Çukurova Üniversitesi Halk kültüründe birtakım olağanüstü halleriyle insanların yaşamında etkileri olduğuna inanılan esrarengiz yaratıkların varlığına inanılır. Olağan dışı kimi şartlar içinde onları gördüklerini öne sürenler vardır. Ancak, onlar hiçbir zaman iki kişi bir arada iken görünmemişlerdir. Cin, peri, mekir gibi adlarla anılan bu varlıkların bütün işlerini gece yaptıklarına, horoz sesi ya da sabah ezanı duyulur duyulmaz dağılıp konaklarına çekildiklerine; yaşadıkları yerlerin değirmenler, hamamlar, terk edilmiş, tekin olmayan yerler, örenler, mezarlıklar, hanlar olduğuna inanılır. 1 Eski Türklerden günümüze kadar Alkarası, Albastı, Albis, Almis adlarıyla loğusaya musallat olduğuna inanılan bu kötü ruh hakkında bütün Türk topluluklarında aynı inanmalar mevcuttur. Bunlara göre, yalnız kalan loğusanın yanına peri kızları gelerek, ciğerini alır giderlermiş ve bu suretle loğusayı al basarmış, bu ruh loğusanın ciğerini alıp suya bırakırsa loğusa ölürmüş. İnanışlarda; albasması tüfek sesinden, ocaklı adamlardan, demirden ve kırmızı renkten korkar. Bunun içindir ki, loğusa yatakta iken başına kırmızı kurdeleli altın takarlar, loğusaya kırmızı şeker götürürler. 2 Anadolu halk inanmalarında, alkarası ile ilgili tasarımlar ve korunma yöntemleri şöyledir: Gaziantep te kızıl saçlı iri yarı bir kadın olarak nitelenen al, pabucu alınır ve tövbeletilirse, bir daha o aileden kimseye dokunmaz. 3 Eskişehir de loğusanın odasına süpürge konur. 4 Posof ta gece dışarıdan gelenler annenin ve çocuğun yanına alınmaz. 5 Zile de ocaklardan bir eşya alınarak loğusanın yatağı veya yastığı altına konur. Bu daha çok ocaklının takkesi olur. Bacalar çalılarla örtülür, yatağın etrafı çullarla çevrilir, yastığa iğne sokulur. Çocuğun göbeğinin kesildiği bıçak veya makas yastığının altına konur. Albasan kadının yanına aygır getirilir, kırmızı bez yakıp burnuna tüttürülür. 6, 7 Murgul da yalnız yatmak *Ayşe BAŞÇETİNÇELİK, Adana Halk Kültüründe Doğum-Evlenme-Ölüm, Altın Koza Yayınları:50, Ulusoy Ofset, Aralık 2009, Adana. 1 Pertev Naili BORATAV, 100 Soruda Türk Folkloru, 100 Soruda Türk Folkloru, Gerçek Yayınevi, İstanbul, s Abdülkadir İNAN, Tarihte ve Bugün Şamanizm, AKDTYK, TTK Yayınları, VII. Dizi Sa: 24c, TTK Basımevi, 1995 Ankara, s C. Cahit GÜZELBEY, Gaziantep te Doğum ve Çocuğa İlişkin Eski Töre ve İnançlar, TFA, 1981, II, KTB, MİFAD Yay:35, AÜ Basımevi, Ankara, 1982, s Mukaddes BİÇER, Eskişehir İlinde Doğumla İlgili Adet ve İnançlar, Türk Halk Kültüründen Derlemeler, Ankara, 1991, s Gülali AYDINOĞLU, Posof ta Düğün Adetleri. Adetleri, TFA, 11.cilt, Kasım 1968, İstanbul, s Cahit ÖZTELLİ, Zile de Doğum ve Adetleri, TFA, 2.cilt, Ekim 1952, Sa:39, s Cahit ÖZTELLİ, Albastı, Alkarısı Koruma ve Tedavisi, TFA, 10.cilt, Aralık 1966, No.209, s

2 Adana Halk Kültüründe Albasması Alkarası Uzm. Ayşe BAŞÇETİNÇELİK Çukurova Üniversitesi zorunda kalan loğusanın yastığı altına tabanca konur. Loğusaya kırmızı giydirilmez, siyah veya mavi giydirilir. Köz bir maşa ile, loğusa yatağı etrafında 3 kez dolaştırılır. 8 Kars/Tuzluca da al; çocuklara anası, teyzesi şeklinde veya yakın akrabası şeklinde görünür, onları alıp ıssız yerlere götürür. Bunu gâvur al yapar, Müslüman al, insan dara düşünce yardım eder. Alın en korktuğu şey erkek at, çelik ve mavi boncuktur. Al, kadının yiyeceğine kıl olarak karışır, onun içine dalar, ciğerini söker. 9 Mut ta al, tepeden gözlü, çirkin bir kocakarıdır. Daha çok ilk erkek doğuran yeni gelinlere musallat olur. Kırmızı renkten hoşlanmaz, erkek bulunan odaya girmez. 10 Elbistan da albasmasına uğrayan kadınlar Aloğlu soyadından birilerine giderek, bir iğne karşılığında; biraz tuz, ekmek ve kül alırlar. Albasan kadın ekmeğin bir kısmını yer, ağzına biraz kül ve tuz atar, geri kalan tuz ve külü eve saçar. Aloğlular dan aldığı bir çaputu da yastığının altına koyar. 11 Türkmenlerde nefseleri (loğusaları) al basmasın diye Ocaklı Ali Ağa nın başına giydiği terlik loğusanın yastığı altına konur. Evin kapısına bir orak veya yastığın altına bir çift demiri, odada bir sarı süpürge bulundurmak adettir. 12 Çukurova da bir alkarısı efsanesine göre; hanımı yeni doğum yapan adam, alkarısı karısının ciğerini sökerken onu yakalar, iğneyi göğsüne saplar. İnsan şekline dönüşen alkarısı, yedi yıl boyunca o aileye hizmet eder, evin bereketi artar. 13 Giresun, Kırşehir ve Bulgaristan/Varna Sancağı köylerinde de loğusa ve çocuğun yattığı yerde erkek eşyası bulundurulursa al ın korkacağı ve gelmeyeceği düşünülür. 14 Adana ve çevresinde alkarısı tasarımı ile ilgili inanmalardan bazıları şöyledir: Alkarısı, loğusanın ateşinin yükselmesiyle gördüğü kabustur. Kabusta çocuğunun öldürüldüğünü görür. K 74 Loğusa kırkından önce sokağa çıkarsa, eskiden al basacağına inanılırdı. Loğusalık en zayıf dönem olduğu için şeytan çarparmış. K 65 Albasması, cinlerden gibi bir şey. Loğusa yalnızken gelirse kadının üstüne çöker, kadın ya sakat kalır ya ölür. K 69 Loğusa akşamüzeri daldığı sırada beyaz sakallı bir adamın üstüne çöktüğünü hissetmiş. K 31 8 Şahver KAYA, Albasması, TFA, 11.cilt, Eylül 1968, No.230, s Şükrü ELÇİN, Al-Karı, TFA, 9.cilt, Ağustos 1965, No.193, s Sıtkı SOYLU, Al Basması, Kırk Basması ve Kırktan Çıkma, TFA, 16.cilt, Mart 1975, No.308, s A. Ümit ALOĞLU, Elbistan da Alkarısı İnanması, TFA, 11.cilt, Aralık 1967, No.221, s Ali Rıza YALGIN, Cenupta Türkmen Oymakları I, Kültür Bakanlığı Yay:256, Ankara, 1993, s Esma ŞİMŞEK, Çukurova da Anlatılan Alkarısı Efsanelerinin Türk Efsaneleri İçerisindeki Yeri, I. Uluslararası Karacaoğlan ve Çukurova Kültürü Sempozyumu, Kasım 1990, Bildiriler, Adana, 1990, s Ahmet TACEMEN, Bulgaristan Bulgaristan Türkleri İnanışları veya Türk Kimliği, Üçbilek Matbaası, Ankara, 1995, s

3 Adana Halk Kültüründe Albasması Alkarası Uzm. Ayşe BAŞÇETİNÇELİK Çukurova Üniversitesi Albasması, korkulu rüya görmektir. Anne ve çocuğa uykuda ağırlık ve sıkıntı gelir, hayatlarını kaybedebilirler. K 42 Anne ateşler içindeyken çocuğunun öldürüldüğünü görür. K 68 Cangoloz, goncalas; korkunç bir şey. Bağırıyorsun, sesin çıkmıyor. Eğer ayıltmazlarsa boğulursun. Yanında mutlaka biri olmalı. Onun için kocasını ayırmazlar. Kırk basması da, al basması da yeni gelinlikte ve loğusalıkta olur. K 61 Rüyada kedi, it şekline girmiş, loğusayı yemeye çalışmış, bağırıp çağırmış, korkarak uyanmış. K 63 Uykudayken bir kedinin üstüne gelişini hissediyor, kedi geliyor, bağıramıyor.k 129 Rüyada kötü şeyler görme, korkup da uyanamama haline alkarısı bastı derler. K 80 Albasması, kadının üzerine çöken bir ağırlık. Kadın veya erkek birinin gelerek çocuğu ve anneyi öldürmek istemesi. Bazen tanıdık birinin kılığında da gelebiliyor. Kadının biri Musluk Dedem geldi, beni öldürecekti diyor. Dedem albasmasını boğup öldürmüş, tövbe ettirmiş, Bir daha benim sülaleme uğramayacaksın. demiş. Aileden doğum yapan her kadının başına dedemin yağlığı konmuş. Yağlık elden ele geçmiş. K 62 Fukara bir çocuğu hayal olarak gördüm, içeri girdi, büyük adam oldu. Kavga etmeye başladım. Üstüme bir ağırlık çöktü. Cin çocuğumu alacak diye korktum. Kocam yanımdayken görmüyordum. O yokken gözümü kapıyorum, geliyor, kavga ediyorum. Onu tövbelet dediler. O bana vuruyor, ben ona vuruyorum. Sonunda tövbelettim. Bir daha gelmedi. Şimdi benim çamaşırımı giyene al basmıyor. K 44 Doğum yapmış kadınlara musallat olur, çocuğu veya kadını öldürmeye çalışır. K 108 Yeni doğum yapmış kadını ve çocuğunu öldürmeye çalışan, halk arasında alkarısı diye anılan bir ruhtur. K 108 İnsan şekline girerek çocuğu boğar. K 97 Şeytanın loğusanın ciğerini almasıdır, loğusa ölür. K 122 Boğazına bir hayal basıyor, bağırıyor, kimse duymuyor, ter içinde uyanıyor. K 15 Albasmasında boğazına çöküyorlar, bağırıyorsun, ama sesini kimse duymuyor. (Bir iki defa olmuş) K 55 Gizli bir güçtür. Loğusaya ağırlık basar, çocuğu ölürmüş. K 37 3

4 Adana Halk Kültüründe Albasması Alkarası Uzm. Ayşe BAŞÇETİNÇELİK Çukurova Üniversitesi Yeni evli kadının, yeni doğum yapmış kadının korkmasıdır. Albasan kadın beyin özürlü olur. K 24 Loğusanın rüyasında korkmasıdır. Loğusa tedirgin olur. K 5, K 98 Kabus görmektir, anneyi ya da bebeği öldürür. K 18 Ağırlık yapar, cinler çarpar. K 22 Şeytani bir güçtür. Doğum yapan kadına ağırlık verir, yorgun, halsiz yapar, bazen öldürür. K 17 Yeni doğum yapan kadınların ateşli olarak sayıklamasıdır, bebek de ağlayarak uyanır. K 28 Albasması anne ve çocuğu korkutur. K 27 Albasması gece kâbusudur. K 26, K 104, K 39 Loğusayken korkup ateşlenme. Ateşli bir hastalıktır. K 103 Kadının rüyasında birini görüp uyanmamasıdır. K 106 Anne ve çocuğun sıkıntısı fark edilirse hemen uyandırılır, yalnız bırakılmaz. K 42 Tıbıkalı kadın loğusa ve bebeğin yanına gelirse al basar. K 88 Çocuğun ve annenin boğulmasıdır. K 115 Görünmeyen kötü güçlerin loğusayı rahatsız etmesi, göğsüne oturmasıdır. K 58 Uykuda tıbıkalı kişiler gelir, üstüne çırpınırmış, çocuğu yaşamazmış. K 35 Doğumdan sonra yalnız bırakılan loğusa uyuyakalmış, albasmış. Loğusa yalnızken uyutulmaz. Albasması, karı gibi sakallı, azgın biri, üstüne çöker. K 35 Albasması çocuğun üstüne örtülen bezin adı. K 99 Çocuk 15 günlüktü, hareketliydi, dipdiriydi. Süt değişiği (ineğin sütünden borç veren) kadın geldiydi, tıbıkalıymış. O gece çocuk ağlamış, inlemiş, uyuyakalmışız. Sabah uyandığımızda çocuk ölmüştü. Dipdiri çocuk tıbıkalı kadın yüzünden al basması oldu. K 88 Adana ve çevresinde albasmasından korunmak için uygulanan adet ve inanmalardan bazıları şunlardır: Çocuğun yattığı odaya elek konur. K 68 Çocuk yeni doğduğunda babasının ceketini üstüne atarsan al basmazmış. K 44 Loğusanın başucuna ayna, tarak, iğne batırılmış soğan, Kuran konur. K 44 4

5 Adana Halk Kültüründe Albasması Alkarası Uzm. Ayşe BAŞÇETİNÇELİK Çukurova Üniversitesi Annenin ve çocuğun altına bıçak ve Kuran konur. K 98 Loğusanın başucuna Kuran, soğan, makas, iğne konur. K 115 Kuran, soğan, sarımsak odada bulundurulur. K 58 Anne ve çocuğa kırmızı bağlanır, kırmızı giydirilir. K 60 Yastığın altına iğne, Kuran konur. Bebeğe kırmızı örtülür. K 39, K 80 Çocuğun yastık altına Kuran, ayna, makas, iğne ve anne için süpürge konur. K 74 Yastık altına süpürge, nazar boncuğu ve kırmızı bir şeyler konur. K 72 Kapının arkasına satır, karyola altına süpürge, yastığın altına bıçak konur. K 69 Aynalar kırmızı bezle kapatılır, bebeğe kırmızı ve sarı yağlık örtülür. K 82 Evde yalnız bırakmazlar. K 33, K 5, K 28, K 106, K 108, K 115, K 39 Makas, süpürge, ayna, demir şeyler, kırmızı yağlık bulundurulur. K 61 Yatağın çevresi kıl iple çevrilir. K 118 Anne eve çocuğa kırmızı örtü örtülür. K 108, K 26, K 28, K 27, K 15, K 107, K 33, K 65 Yastığın altına Kuran, ekmek, makas K 65 Kuran, ayna, ekmek konur. K 97 Kuran, ayna, makas, kırmızı al K 103, K 104. Kuran okutulur. K 104, K 107 Kuran, süpürge, soğan, ekmek, makas, çocuğun yastığı altına konur. K 84 Kapıya al bağlanır. K 84 Kuran, bıçak, soğan, ayna, su, bebeğe al örtü K 55 Ocaklı diye bilinen erkeklerin gömleği odaya konur. K 18 Kuran, makas, iğne başucuna konur. K 22 Kadın kırmızı yazma bağlar, odadaki aynasını örter. K 24 Loğusa yatağın altına bıçak veya makas konur K 5, K 26 Loğusa odasına zakkum dalı, kurşun konur. K 122 Başına kırmızı bağlar, yastığın altına Kuran, iğne batırılmış soğan, bir ayna, bir parça ekmek konur. K 17 Makas, ayna, Kuran yatağın altına konur. K 27 Loğusanın başına iğne, ekmek, ayna, Kuran eşiğe süpürge konur. K 15 5

6 Adana Halk Kültüründe Albasması Alkarası Uzm. Ayşe BAŞÇETİNÇELİK Çukurova Üniversitesi Yatağın altına su, soğan, iğne, makas konur. K 108 Kapıya dikenli çalı asılır ki o evde yeni bebek olduğu bilinsin. Kimse gelmesin diye. Gelenin çocuğu ölmüşse, buna da bulaşır, çocuğu albasar, ölürmüş. K 44 Odaya, makas, ayna, süpürge, çocuğun başı altına ekmek ufakları Kuran koymuşlar, bir daha gelmemiş. K 31 Dışarı çıkarken çocuğun yüzüne kırmızı örter, yanına aldığı bir çivi, tuz ve ekmeği torbaya koyar, çıkarsa al basmazmış. K 69 Loğusanın yanında kocası yatmalı. Yastık altına makas, bıçak veya ağ çiçeği (zakkum) dalı konur. K 42 Odaya bekçi olarak süpürge konur. İğneye batırılmış soğan-sarımsak yastığın altına konur. Ayrıca yedi çeşit ip (her biri okunmuş, okunduğu sayı kadar düğümlenmiş), Kuran, makas veya bıçak (demir bir şey olmalı) yatağın altına konur. Süpürge kırkı çıkıncaya kadar bekçidir, odada kimse yoksa bile çocuğu o bekler. K 62 Adana ve çevresinde albasması olduğuna inanılan kadını tedavi etmek için uygulanan adet ve inanmalardan bazıları şunlardır: Albasan kadın hocaya götürülür, üstüne dua okutulur. K 24, K 27, K 82, K 74, K 28, K 26, K 18 Hocaya muska yaptırılır. K 18, K 26, K 28 Ocağa götürülür, okutulur. K 17 Hocaya su okutulur. K 26. Hiçbir şey yapılmaz, çünkü albasan ölür. K 122 Adana halk kültüründe Alkarasından korunmak için, loğusa ve çocuğun bulunduğu odada Kuran, ayna, soğan, sarımsak, iğne, demir, ekmek gibi birtakım nesneler bulundurma davranışına Gölpazarı, Zile, Tire, Mut, Yozgat, Bulgaristan/Varna ve Kırcaali Sancağı köylerinde de rastlıyoruz. Anadolu nun her yerinde olduğu gibi Adana halk kültüründe de loğusaya musallat olan alkarasından söz edilmektedir. Adana da albasması, alkarısı, goncalas, cangoloz adlarıyla anılmaktadır. Alkarası; kabus, cin, korkunç bir şey, ağırlık, şeytan, ruh, gizli bir güç, ateşli bir hastalık, görünmeyen kötü güçlerden olarak tanımlanmaktadır. Loğusanın üzerine çöken, çocuğunu veya loğusayı boğmaya ya da öldürmeye çalışan kimi zaman tanıdık biri kılığında, kimi zaman iri bir adam, kimi zaman da kadın kılığında beyaz sakallı bir adam 6

7 Adana Halk Kültüründe Albasması Alkarası Uzm. Ayşe BAŞÇETİNÇELİK Çukurova Üniversitesi olarak tasarlanmaktadır. Loğusa uykudayken alkarasının üstüne çökmesi, göğsüne oturmasıyla nefes alamamakta ya da bağırıp çağırmakta, ancak, sesini hiç kimseye duyuramamaktadır. Genelde ateşli bir hastalık ve kâbus görme ve ter içinde uyanma olarak anlatılmaktadır. Alkarasının amacının çocuğu veya anneyi öldürmek olduğu, bunun için de yalnız bırakılan loğusaya musallat olduğu söylenmektedir. Alkarasının loğusaya ve çocuğa zarar vermesini önlemek için birtakım tedbirler alınır. Bunların başında loğusayı yalnız bırakmamak gelir. Ardından kötü bir ruh olduğuna inandıkları alkarasının gelmesini önlemek için loğusanın ve çocuğun bulunduğu odada Kuran, ayna, süpürge, makas veya satır, bıçak veya demir, ekmek, iğne, soğan, sarımsak, elek, nazar boncuğu, kırmızı bir şeyler ve su çocuğun ve annenin yastığı veya yatağı altına veya baş ucuna konmaktadır. Ayrıca, kapıya al bağlama veya dikenli çalı asma, ocaklının bir eşyasını odada bulundurma gibi davranışlar uygulanır. Böylece, o odaya veya eve giremeyeceğine inanılır. Albasmasına yakalanan kadın ya ölmekte ya da sakatlanmaktadır. Albasmasına uğrayan kadını tedavi etmek için uygulanan pratiklerin başında hocaya götürmek, üstüne dualar veya Kuran okutmak, muska yazdırmak ya da hocanın okuduğu suyu kadına içirmek gelmektedir. Kadını ocağa götürmek de görülen davranış şekillerindendir. Halk kültüründe süpürge; uğurlu ve koruyucu olarak görülen eşyalar arasındadır. Süpürge, temizlikte kullanıldığı için temizleyici ve koruyucu bir niteliği olduğuna inanılmış, ve ev içinde temizlik nedeniyle bulundurulmasıyla, evi himaye eden bir varlık olarak düşünülmüştür. 15 Loğusa ve çocuğun bulunduğu odada bulundurulan süpürge temizliği, ayna aydınlığı ve parlaklığı, makas/satır/bıçak/demir/iğne gibi aletler gücü, nazar boncuğu kötü gözleri önlemeyi amaçlamaktadır. Odadaki kırmızı renklerle, ilgi rengin parlaklığı üzerine çekilmekte, anne ve çocuk kötü gözlerden korunmaktadır. Süpürgenin temizliği ve koruyuculuğu ile alkarasının girmesi önlenecek, aynanın aydınlığı ile kötü ruhlar uzaklaştırılacak, demir veya çelikten yapılmış aletlerle anne ve çocuk kötü güçlere karşı güçlü olacaktır. Kuran İslami bir öğe olarak kötülüklerin uzaklaştırılmasında araç olarak kullanılmaktadır. Kapıya bağlanan al veya dikenli çalı ile, o evde henüz hassas ve zayıf durumda birilerinin bulunduğuna dikkat çekilmekte ve gelecek kişiler uyarılmaktadır. Eski Türklerden günümüze kadar bin yılı aşan bir süredir bütün Türk topluluklarında görülen alkarası inanması bugün dini öğelerle zenginleştirilmiştir. Gerek korunmada gerekse tedavide dualardan ve Kuran dan yararlanılmaktadır. 15 Selçuk AYTAR, Halk İnanmalarında Süpürge, TFA, 16.cilt, Eylül 1975, No.34, s

8 Adana Halk Kültüründe Albasması Alkarası Uzm. Ayşe BAŞÇETİNÇELİK Çukurova Üniversitesi Sözlü Bilgi Kaynakları K5: Nazmiye Karabulut, 55 yaş, Adana, okumamış, ev hanımı, Adana K 15 :Şemsi Özbay,40 yaş, Tufanbeyli, ilkokul, ev hanımı, Adana K 16 : Gülbeyaz.Yağlı, İmamoğlu, okumamış, ev hanımı, Adana K 17 : Emine Polat, 40 yaş, Kadirli/ Köseli, ilkokul, ev hanımı, Adana K 18 : Menekşe Kazgan, 42 yaş, Yumurtalık, ilkokul, ev hanımı, Adana K 22 :Remziye Kurt, 34 yaş, Hacıali, ilkokul, ev hanımı, Adana/ Yeni Hacıali Köyü K 24 : Pakize Coşman, 34 yaş, Adana, ilkokul, ev hanımı, Adana K 26 : Ayşe Şimşek, 76 yaş, Karaisalı, okumamış, ev hanımı, Adana K 27 : Halime Bilen, 42 yaş, Ceyhan, lise, usta öğretici, Adana K 28 : Sevim Güllü, 57 yaş, Adana/Karaömerli, ilkokul, ev hanımı, Adana/ Karaömerli K 31. Ayşe Demirci, 25 yaş, Kozan, lise, memur, Adana, 1997 K 33 : Münevver Adaş, 44 yaş, Kadirli, yüksekokul, öğretmen, Adana K 35 :Gülfidan Bolat, 50 yaş, Karaisalı/Aktaş, okumamış, ev hanımı, Karaisalı K 37 : Hayırlı Özkan, 40 yaş, Karataş/ Tuzla, lise, emekli, Adana K 39 : Ayşe Topal, 33 yaş, Kadirli/ Armağanlı, lise, memur, Adana K 42 : Ayla Uncu, 51 yaş, Adana, yüksekokul, öğretmen, Adana K 44 : Yüksel Bozdoğan, 59 yaş, Karataş/ Sırınsı, okumamış, ev hanımı, Adana K 55 :Yüksel Erzin,26 yaş, Ceyhan, ilkokul, ev hanımı, Adana K 58 : Elif Çağımlar, 50 yaş, Adana, lise, ev hanımı, Adana K 60 : Fatma Dönmez, 66 yaş, İmamoğlu, okumamış, emekli, Adana K 61 : Hanife Uzun,54 yaş, Karaisalı, ilkokul, ev hanımı, Karaisalı K 62 : Fatma Süzer, 46 yaş,osmaniye/endel (Koçyurdu), lise, memur, Adana, K 63 : Elif Değirmenci, 32 yaş, Kozan/ Kuyubeli, ilkokul, ev hizmetlisi, Adana K 64 : A. Oğuz Çapanoğlu, 43 yaş, Tufanbeyli/ Kayarcık, Üniversite, öğretmen, Adana K 65 :Fevziye Akyüz,71 yaş, Adana, ilkokul, ev hanımı, Adana K 68 : Hatice Demir,86 yaş, Kozan, okumamış, ev hanımı, Adana K 69 : Ayşe Kuzucu, 66 yaş, Adana (Selanik göçmeni), ilkokul, ev hanımı, Adana K 72 : Şerife Süngü, 77 yaş, Tufanbeyli/Akpınar, okumamış, ev hanımı, Adana K 74 : Hatice İlek, 70 yaş, Kozan/ Akçalıuşağı,okumamış, ev hanımı, Adana K 80 : Cennet Şengül, 73 yaş, Bostakta, ilkokul, ebe, Adana K 82 : Semiha Zöhre, 56 yaş, Adana, ilkokul, ev hanımı, Adana K 84 : Adviye Sivriselvi, 59 yaş, Niğde, okumamış, ev hanımı, Adana K 88 : Halime Bozyiğit, 42 yaş, Adana/ Karlık, okumamış, işçi, Adana K 97 : Leyla Yetenek, 37 yaş, Misis (Yakapınar), ilkokul, ev hanımı, Adana K 98 : Meryem Cildan, 38 yaş, Karataş, ilkokul, ev hanımı, Adana K 99 : Zekiye Sayın, 33 yaş, Niğde, okumamış, ev hanımı, Adana K 103 : Meryem Kazan, 46 yaş, Adana, ortaokul, ev hanımı, Adana K 104 : Emine Sürücü, 30 yaş, Kozan, okumamış, ev hanımı, Adana K 106 : Saadet Kırtan, 32 yaş, Saimbeyli, ilkokul, ev hanımı, Adana K 107 :Songül But, 34 yaş, Mersin, ilkokul, ev hanımı, Adana K 108 : Müzeyyen Durmuş, 42 yaş, Malatya/ Darende, ilkokul, ev hanımı, Adana K 115 : Muhittin Topak, 38 yaş, Ceyhan, Yüksekokul, memur, Adana K 118 : Fazilet Çopuroğlu, 40 yaş, Karaisalı/ Başgıf, ilkokul, ev hanımı, Karaisalı K 122 :Esra Seyirci, 29 yaş, Karataş, ilkokul, ev hanımı, Adana/ Adalı 8

9 Adana Halk Kültüründe Doğum Odasındaki Uygulamalar * Uzm. Ayşe BAŞÇETİNÇELİK Çukurova Üniversitesi Gebe kadının sancısının başlaması ile birlikte doğum hazırlıklarına başlanır. Biyolojik bir olay olan doğum, hayatın geçiş evrelerinden biri olup, başlangıcı ve en önemli olanıdır. Doğum olayının gerçekleşmesi sırasında doğum odasında ve doğum anında birçok adet ve inanma uygulanır. Yapılan uygulamalarda doğumun kolay olabilmesinin amaçlanması yanında doğacak çocuğun ve annesinin tehlikelerden korunması ve kutsanması da vardır. Doğumun kolay olabilmesi, doğacak çocuğun ve annesinin tehlikelerden korunabilmesi için eski Türk topluluklarından günümüze kadar çeşitli uygulamalara rastlanır: Altaylar, doğum olacağı zaman; kiler, ev ve sandıkları açarlar. Ateşle yağ atarak, doğum tanrısı Ayısıt a Yolun açık olsun. derler. Çocuk doğduğu an yağlı yemek yerler; bir hayvan kurban keser, hayvanın kafasını kırmadan pişirirler. Kemiklerini de bir kaba doldurup ormanda bir ağaca asarlar. Altaylılar ve Kırgızlarda doğum saati yaklaşınca kadınlar loğusanın evinde toplanırlar. Tecrübeli kadın ebe (ineci) görevi yapar. Çadırın orta yerine bir direk dikilir. Ona bağlanan urgan kadının koltukları altından geçirilir. Kadın çok ıstırap çekmeye başladığında, ona musallat olduğuna inanılan kötü ruhu korkutmak için erkekler bağırmaya başlar, havaya ateş ederler. Bu gürültü kadın doğuruncaya kadar devem eder. 1 Anadolu da doğumu kolaylaştırmak için yapılan en yaygın işlemler; Meryem Ana Eli denen bitkinin içine konduğu sudan içirmek, kapalı yerleri, kilitli şeyleri açmak, kadının kendi saç örgülerini çözmek, su dolu kapları boşaltmak gelir. Kafesteki kuşlar, kümesteki hayvanlar serbest bırakılır. Bunlar benzetme kümesinden yapılan büyülük işlemleridir. Böylece, benzetme yoluyla kadının döl yatağının açılmasını sağlayan gücü etkilemek amaçlanır. Gürültü yapmak, silah atmak gibi hareketlerle doğacak çocuğu ve anayı kötülüğü dokunabilecek olağanüstü zararlı varlıkları kaçırmayı hedefler. 2 Anadolu da doğumu kolaylaştırmak için uygulanan pratikler arasında; kadının küs olduğu kişinin veya kocasının elinin suyunun içirilmesi ile Fadime Ana veya Meryem Ana adı *Ayşe BAŞÇETİNÇELİK, Adana Halk Kültüründe Doğum-Evlenme-Ölüm, Altın Koza Yayınları:50, Ulusoy Ofset, Aralık 2009, Adana. 1 Abdülkadir İNAN, Tarihte ve Bugün Şamanizm, AKDTYK, TTK Yayınları, VII. Dizi Sa: 24c, TTK Basımevi, 1995 Ankara, s Pertev Naili BORATAV, 100 Soruda Türk Folkloru, Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1984, s.149.

10 Adana Halk Kültüründe Doğum Odasındaki Uygulamalar Uzm. Ayşe BAŞÇETİNÇELİK Çukurova Üniversitesi verilen bitkinin suyunun içirilmesi pratiklerine Zile de 3, Ankara/Güdül/Yeşilöz de 4 Gölpazarı nda 5, Sivas ta 6 rastlanmaktadır. Aynı yörelerde kadının beline okunmuş kuşak, gazi kuşağı, Fadime Ana kuşağı adıyla bir kuşak da bağlanmaktadır. Havva Ana, Meryem Ana, Fadime Ana otu veya eli gibi adlarla anılan bitki, insan eli şeklinde ve uçlarında parmaklar gibi dalları olan, Mekke den geldiği söylenen, dağlarda yetişen bir çalı bitkisidir. Kuru halde iken büzülmüş ve içeri doğru kıvrılmış, kapanmıştır. Hamile kadının doğum sancısı çekme anında bitki, su dolu yaygın bir kaba konur. Suyu emen dal genişledikçe doğumun kolaylaşacağına, hacet (kısmet) kapılarının açılacağına inanılır. Doğumdan sonra, kurumaya bırakılan dal bir başka doğumda kullanılmak üzere saklanır. 7 bazıları; Adana ve çevresinde doğum sancısı başlayan kadına yapılan ilk uygulamalardan İğne yapılır. K 115. Eskiden ebe kadının eline bir sopa verirdi, odalarda gezinmesini isterdi, şimdi artık iğne var. K 21 Adana ve çevresinde doğum odasında yapılan başlıca hazırlıklar şunlardır: Sıcak su, sıcak havlu, pamuk K 103, leğen K 42, tuz K 82, makas, ip, jilet, pamuklu bez, alkol K 74 bulundurulur. Odada ebe, görümce, kaynanadan başkası olmaz. K 18, K 23 Yakınları odada bulundurulmaz. K 123 Doğum odasına çocuğu olmayan kadınlar alınmaz. K 24 Doğum odasına çocuğu ölmüş kadınlar alınmaz. K 58 Adana ve çevresinde doğum olayını kolaylaştırmak için yapılan uygulamalar: Kilitli olan yerler açılır, bağlı olan yerler çözülür. K 18 Belden aşağısı sıcak suya konur, dualar okunur, beli ovulur. K 23 Beli sıvazlanır, dua okunur, bebeğin doğacağı yere zeytinyağı dökülür. K 59 Pekmez, okunmuş su içirilir. K 23 Sıvı ve sıcak şeyler içirilir. K 123 Meryem ana eli otu ıslatılır, o açıldıkça rahim de açılır. K 35 3 Cahit ÖZTELLİ, Zile de Doğum ve Adetleri, TFA, 2.cilt, Mart 1952, Sa:32, s Nural GÜRAN, Yeşilöz Köyünde Doğumla İlgili Gelenek ve İnançlar, TFA, 11.cilt, Ağustos 1967, No.217, s Muzaffer BATUR, Gölpazarı nda Doğum Adet ve İnanmaları, TFA, 6.cilt, Ağustos 1959, No.121, s Süleyman ARISOY, Folklor ve Doğum, TFA, 15.cilt, Kasım 1974, No.304, s ARISOY, A.g.e...s

11 Adana Halk Kültüründe Doğum Odasındaki Uygulamalar Uzm. Ayşe BAŞÇETİNÇELİK Çukurova Üniversitesi Kolay doğum yapanların kolundan su içirilir. K 35 Kocasının elinin kirli suyu, içirilir. K 14 Kocasının ayakkabısından su içirilir, el kiri suyu içirilir. K 18 Kocasının eli kısmık (sıkı) olanın doğumu zor olur. K 35 Hamile kadının saçının uzun olması iyidir. Çocuğun ömrü uzun olur. Doğum anında kadının saçlarıyla yüzü silinirse, yüzündeki lekeler geçer. K 62 Hayatın başlangıcı olan doğum olayının sağlıklı bir şekilde gerçekleşebilmesi, anne ve çocuğun zarar görmeden bu evreyi atlatabilmesi için Adana ve çevresinde çeşitli uygulamalar yapılır. Geleneksel kültürümüzde evde gerçekleştirilen doğumlar ebe yardımıyla olmaktadır. Kadının doğum yapacağı oda ise; adeta kutsal bir yer olarak düşünülmekte bu odaya her isteyen kişi alınmamaktadır. Odada başlangıçta yapılan hazırlıklar araç ve gereçler doğuma yardımcı olacak şekildedir. Bunlar, sıcak su, havlu, jilet, pamuk ve alkol olmaktadır. Eskiden, kadının rahat doğum yapabilmesi için odada gezinmesi istenirken, bugün bunun için kadına iğne yapılmaktadır. Değişen ve gelişen kültürde tıbbi olanaklar ile geleneksel davranışlar iç içe geçmiş durumdadır. Tıbbın olanaklarından yararlanırken, eskiden beri atalarından gördüğü ve duyduğu adet ve inanmaları uygulamaktan kaçınmamakta ve bunun için dinsel-büyüsel birtakım pratikler uygulanmaktadır. Bunlar; odaya çocuğu ölmüş kadının alınmaması, kilitli yerlerin açılması, Meryem Ana Otunun ıslatılması, kadına okunmuş su veya sıcak şeyler içirilmesi yanında, kocasının elinin kirli suyunun içirilmesi gibi pratikler de başta gelmektedir. Doğum olayının gerçekleşmesinden hemen sonra uygulanan pratikler: Dışarıda bekleyenlere, doğum haberini ileten kişiye müjdelik verilir.k 68, K 74, para K 72, K 65, K 66 Müjde babaya verilir. K 66 Doğumdan sonra, mevlit okutulur (K 68 ). İsteyen mevlit okutur (K 74, K 42 ). Mevlit okutur veya kurban keser (K 81, K 82 ). Zenginse kurban keser, kısmeti açılsın diye 40.günü mevlit okutur (K 69, K 65 ). Daha önce çocukları olmadıysa kurban keser, kesemiyorsa sadece mevlit okutur. K 72, K 74, K 33. Doğum olayının hemen ardından, müjdeci babaya haber verir, para ya da hediyeden oluşan müjdeliğini alır. Doğumdan sonra yapılan bir diğer işlem mevlit okutma ya da kurban kesmedir. Yörede genellikle mevlit okutulmaktadır. Ancak, çocuk adaklıysa veya ana-baba uzun bir beklemeden sonra çocuk sahibi olmuşlarsa kurban kesmektedirler. 3

12 Adana Halk Kültüründe Doğum Odasındaki Uygulamalar Uzm. Ayşe BAŞÇETİNÇELİK Çukurova Üniversitesi Çocuk doğduktan sonra uygulanan pratikler: İlk ebe kucağına alır. K 68. Ebeden sonra ilk kucağına alan, hediye verir. K 72. Babaanneye verilir, hediye takar. K 69, K 81. Babanın kucağına verilir, bahşiş alınır. K 42, K 33, K 65. Annesi temizlendikten sonra, dua okuyarak kucağına verilir. K 60, K 80, K 82. Eskiden yeni gelin doğum yaptığında büyük kutlamalar yapılırdı. Üç gece salıncaklar kurulur, genç kızlar ve gelinler bu salıncaklara binerlerdi. K 129. Göbek Kesme/ Tuzlama / Yıkama Gebeliğin başlangıcından doğuma gelinceye kadar bir dizi adet ve inanmalar uygulandığı gibi, doğumdan sonra da bu uygulamalar devam eder. Çocuk doğduktan sonra, ilk yapılan işlem anne ile çocuk arasındaki bağı, göbek bağını kesmektir. Böylece, çocuk artık anne ile fizyolojik bağından kurtulacaktır. Göbek bağının kesilmesi, ardından yıkama ve/veya tuzlama çeşitli işlemlerle gerçekleşir. Geleneksel kültürde göbek ebe tarafından dualarla kesilir, çocuğa göbek adı verilir. Kimi bölgelerde göbek kanı çocuk al yanaklı olsun diye yanaklarına sürülür. 8, 9 Artvin/Yusufeli/Demirkent te çocuğun göbeği evde huyu güzel birinin ayakkabısı üstünde 10 Posof ta ninesinin ayakkabısı üstünde kesilir. Çocuğun kaşları ve kirpikleri siyah olsun diye ceviz kabuğu sürülür. 11 Yörükler, çocuğu tuzladıktan sonra Mersin yapraklarına sararlar. Tombalak kökü toz haline getirilir, 40 gün çocuk tombalak tozu katılmış suyla yıkanır. 12 Uşak/Karahallı/Çolaklı da çocuk tuzlanırken, tuza kına karıştırılır. 13 Bergama ve Balıkesir de çocuğun ileride zengin olması için tuzlama suyuna altın atılır. 14 şunlardır: Adana ve çevresinde göbek kesme sırasında yapılan uygulamalardan bazıları Göbek kordonu, çocukta kalan taraf bir karış, eşte olan taraf bir karış ölçülür ortadan jilet, bıçak veya makasla kesilir. K 74. Vücuttan 4 cm uzaktan bağlanır, kesilir. K Gülali AYDINOĞLU, Posof ta Düğün Adetleri, TFA, 11.cilt, Kasım 1968, İstanbul, s Gündüz ARTAN, Tire de Doğum Gelenekleri TFA, 15.cilt, Ağustos 1973, No:289, İstanbul, s M. Adil ÖZDER, Doğum Çocuk Üstüne Gelenekler İnançlar, TFA, 10.cilt, Mayıs 1967, No.214, s AYDINOĞLU, Posof ta Düğün Adetleri...s Erman ARTUN, Çukurova Yörüklerinin Gelenek ve Görenekleri, 1. Akdeniz Yöresi Türk Toplulukları Sosyo-Kültürel Yapısı (Yörükler), Sempozyumu Bildirileri, Nisan 1994 Antalya, KB Seminer Kongre Bildirileri, Ankara, 1996,s Ertuğrul TAYLAN, Çolaklı da Doğumla İlgili Adet ve İnanmalar TFA, 17.cilt, Ağustos 1977, No.337, İstanbul, s BORATAV, 100 Soruda Türk Folkloru...s

13 Adana Halk Kültüründe Doğum Odasındaki Uygulamalar Uzm. Ayşe BAŞÇETİNÇELİK Çukurova Üniversitesi Göbek kordonu dört parmağa, iki parmak daha ilave edilerek bağlanır, temiz bir jiletle kesilir (K 62 ).Göbek kordonu 4 parmak ölçülür, düğüm atılır, kesilir(k 128 ). Göbek kordonu 3-4 parmak boyunca sıkıca bağlanır (K 115 ). Göbek kordonu jiletle kesilir, iple bağlanır (K 14 ). Göbek kordonu 3 parmak eninde ayarlanır, dua ile kesilir (K 60 ). Göbek kordonu makasla veya jiletle kesilir. K 103, K 97 Göbek kordonu kesilirken; bebek anne hizasında tutulur, kan bebek tarafına sıyrılır, iple bağlanır, kesici alet ateşten geçirilir. K 80. Göbek kordonu yakından bağlanırsa, göbek çukuru daha güzel oluşur ve göbek fıtığı olma ihtimali azalır. K 59. Çocuk canlı olsun, tez yürüsün diye; göbeği kesmeden, eşten çocuğa doğru kan sağarlar. K 35. Dudakları, yanakları kırmızı olsun diye; göbeğin kanından, eşin kanından sürülür. K 35. Adana ve çevresinde çocuk doğduktan sonra yapılan işlemlerden bazıları şunlardır: Tuzlama: Çocuk doğunca; taş gibi güçlü olsun diye ağzına taş konur. K 35. Ebe bebeği doğurtur, göbeğinin keser, eline yumuşak tuzu alır, koltuk altlarına, kasıklarına, boğazına, yüzüne sürer, pişik olmasın, teri kokmasın diye. Sonra yukarıdan aşağı tuzlu su dökülür. Çocuk bir gün böyle kalır, sonra yıkanır. K 61. Çocuk pişik olmasın, teni kokmasın diye tuzlanır. K 23, K 25, K 21, K 123. Tuzlama suyunun içine; şeker, bal konur. K 35, K 18, K 23. Çocuk tatlı olsun diye tuzlamanın ardından vücuduna bal sürülür. K 31, K 35. Çocuk önce yıkanır, sonra tuzlanır. K 18. Doğar doğmaz çocuk tuzlanır, bekletilir, sonra yıkanır. K 128, K 44. Çocuk hastanede doğmuşsa, tuzlama eve gelince yapılır. K 62. Yıkama: Bol tuzlu suyla yıkanır. K 58. Tuzlandıktan 1 saat sonra (K 23 ), 1 gün sonra (K 61 )yıkanır. Üçüncü günü yıkanır. K 25. Doğar doğmaz yıkanır. K 41, K 18, K

14 Adana Halk Kültüründe Doğum Odasındaki Uygulamalar Uzm. Ayşe BAŞÇETİNÇELİK Çukurova Üniversitesi Tuzlanır, yıkanır. K 68, K 74. Normal yıkanır. K 72. İlk yıkayan çocuğa sırt alır. K 80. Yıkanır, tuzlanır, tekrar yıkanır, kurulanır. Koltuk altlarına ve boynuna reyhan tozu sürülür. K 82. Boyu uzun olsun diye çocuk yıkandıktan sonra ayaklarından başı aşağı gelecek şekilde sallanır. Kasları genişlesin diye kolları açılıp kapatılır. K 35. Çocuğun gözlerine sürme çekilir. K 15, K 65. Çocuğun gözüne parlak olsun diye limon damlatılır, sürmeli olsun diye sürme çekilir. (Mavi bir bez alınır, saf zeytinyağına batırılır, sonra bir kapta yakılır, yağlı isten oluşan bu sürme, hiç çıkmaz) K 62. Adana da görülen çocuğu doğar doğmaz tuzlama pratiğine Gölpazarı nda, Ankara/Güdül/Yeşilöz de, Uşak /Karahallı/Çolaklı da, Zile de, Bergama ve Balıkesir de de rastlanmaktadır. Doğum olayının hemen gerçekleşmesinin ardından çocuğun göbeği kesilir. Adana da göbek kordonunun kesilmesi işleminin hangi uzunlukta olacağı konusunda bir kesinlik yoktur. Genellikle göbek kordonu, çocuğun göbeğinden üç-dört parmak uzaklıktan düğüm atılarak kesilmektedir. Kesme işleminde jilet, bıçak, makas kullanılmaktadır. Ancak son zamanlarda göbek kordonunun kısa tutulmasının çocukta güzel bir göbek çukuru oluşturacağı göbek fıtığını önleyeceği inancına rastlanmaktadır. Göbek kordonu kesildikten sonraki işlem çocuğu yıkama ve tuzlamadır. Çocukta pişiğin olmaması, ileride terinin kokmaması amacıyla yapılan tuzlama işlemi kimi zaman çocuk doğar doğmaz yapılırken, kimi zaman yıkamadan sonra yapılmaktadır. Her durumda, çocuğun bedeni doğduktan sonra tuzlu bir işleme maruz kalmaktadır. Ancak, sadece tuzlu kalınmamakta, çocuğun tatlı dilli olması, hayatının tatlı geçmesi amacıyla da vücuduna bal sürülmekte ya da tuzlama suyuna şeker veya bal katılmaktadır. Çocuğun doğar doğmaz karşılaştığı bir diğer uygulama gözlerine parlaklık vermesi amacıyla limon suyunun damlatılması ile sürmeli olması için çekilen sürmedir. Doğumun hemen ardından büyük bir titizlikle ve sırayla uygulanan bu işlemler dünyaya gelen yeni canlının yeni ortamına uyması, kötü ruhlardan korunması için uygulanan ve halk geleneğinde çeşitli amaçlarla yapılan büyüsel pratiklerdir. 6

15 Adana Halk Kültüründe Doğum Odasındaki Uygulamalar Uzm. Ayşe BAŞÇETİNÇELİK Çukurova Üniversitesi Sözlü Bilgi Kaynakları K 14 : Gülcan Güldan,28 yaş,adana,okumamış, ev hanımı, Adana K 15 :Şemsi Özbay,40 yaş, Tufanbeyli, ilkokul, ev hanımı, Adana K 18 : Menekşe Kazgan, 42 yaş, Yumurtalık, ilkokul, ev hanımı, Adana K 21 : Havva Alpaslan,40 yaş, Çermik, okumamış, ev hanımı, Adana/Karaahmetli Köyü K 23 : İclal Olcay, 50 yaş, Adana, okumamış, ev hanımı, Adana K 24 : Pakize Coşman, 34 yaş, Adana, ilkokul, ev hanımı, Adana K 25 : Melihat Moral, 33 yaş, Adana, ilkokul, ev hanımı, Adana K 31. Ayşe Demirci, 25 yaş, Kozan, lise, memur, Adana, 1997 K 33 : Münevver Adaş, 44 yaş, Kadirli, yüksekokul, öğretmen, Adana K 34 : Lütfiye Binboğa, 42 yaş, Maraş, ilkokul, ev hanımı, Adana K 35 :Gülfidan Bolat, 50 yaş, Karaisalı/Aktaş, okumamış, ev hanımı, Karaisalı K 41 : Hayriye Işıkek, 53 yaş, Adana, yüksekokul, öğretmen, Adana K 42 : Ayla Uncu, 51 yaş, Adana, yüksekokul, öğretmen, Adana K 44 : Yüksel Bozdoğan, 59 yaş, Karataş/ Sırınsı, okumamış, ev hanımı, Adana K 58 : Elif Çağımlar, 50 yaş, Adana, lise, ev hanımı, Adana K 59 : Nazlı Toptumuş, 37 yaş, Karataş/ Kesiköyü, lise, ebe hemşire, Adana K 60 : Fatma Dönmez, 66 yaş, İmamoğlu, okumamış, emekli, Adana K 51 : Selahattin Şimşek, 31 yaş, Karaisalı, lise, memur, Karaisalı K 62 : Fatma Süzer, 46 yaş,osmaniye/endel (Koçyurdu), lise, memur, Adana, K 65 :Fevziye Akyüz,71 yaş, Adana, ilkokul, ev hanımı, Adana K 66 : Sevim Akyüz,45 yaş, Adana, yüksekokul, müdür,adana K 68 : Hatice Demir,86 yaş, Kozan, okumamış, ev hanımı, Adana K 69 : Ayşe Kuzucu, 66 yaş, Adana (Selanik göçmeni), ilkokul, ev hanımı, Adana K 80 : Cennet Şengül, 73 yaş, Bostakta, ilkokul, ebe, Adana K 81 : Dudu Bora, 68 yaş, Saimbeyli, okumamış, ev hanımı, Adana K 82 : Semiha Zöhre, 56 yaş, Adana, ilkokul, ev hanımı, Adana K 97 : Leyla Yetenek, 37 yaş, Misis (Yakapınar), ilkokul, ev hanımı, Adana K 103 : Meryem Kazan, 46 yaş, Adana, ortaokul, ev hanımı, Adana K 115 : Muhittin Topak, 38 yaş, Ceyhan, Yüksekokul, memur, Adana K 118 : Fazilet Çopuroğlu, 40 yaş, Karaisalı/ Başgıf, ilkokul, ev hanımı, Karaisalı K 123 : Ayşe Alişan, 27 yaş, Ceyhan, ilkokul, ev hanımı, Adana K 128 : Şerife Akçalı, 33 yaş, Kozan/ Akçalıuşağı, ilkokul, ev hanımı, Adana K 129 : Azbiye Kandırmaz, 38 yaş, Tufanbeyli/Akpınar, Lise, ev hanımı, Adana 7

16 Adana Halk Kültüründe Kırk Basması-Nazar-Kırklama * Uzm. Ayşe BAŞÇETİNÇELİK Çukurova Üniversitesi Loğusa ve çocuğun doğumdan sonraki kırk gün içerisinde hastalanmalarına halk kültüründe kırk basması adı verilir. Bu kırk gün içerisinde anne ve çocuğu hastalıklardan, nazardan, kötü etkilerden korumak için çeşitli önlemler alınır. Bunun için, kırk gün içerisinde anne de çocuk da ziyarete gelenlerden korunur. Bu süre içerisinde anne ve çocuğun dışarıya çıkmalarına izin verilmez. Kendileri gibi kırklı kadınlarla ve kırklı çocuklarla karşılaşmaları önlenir. Anadolu da anne ve çocuğu kırk gün içinde çeşitli hastalıklardan korumak için uygulanan adet ve inanmalardan bazıları şunlardır: Yeni doğan çocuğun yüzü yakınlarından başkasına kırkı çıkıncaya kadar gösterilmez. 1, 2 Çocuğun bezi dışarıya asılmaz. Gece dışarıdan gelenler loğusanın ve çocuğun yanına alınmaz. Loğusanın bulunduğu odaya ateş konur. 3 Kırklıyken bir araya gelen iki kadın boncuk değiştirir. 4 Çocuğa kırk karışmışsa, çocuk bir ağacın dibinde, içine kırk çakıl taşı konmuş su ile yıkanır. 5 Kırk basmasına sebep olduğuna inanılan kişinin kucağına çocuk verilir, köyün etrafında dolaştırması istenir. 6 Kırk gün evden dışarıya ateş, maya, tuz, sirke, ekmek verilmez. 7 Ayrıca, Yeşilöz ve Mut yöresinde çocuğu kırk basmasın diye, iki kırklı karşılaşırsa ekmek değişirler. Adana ve çevresinde Kırk basması nedir? diye sorulduğunda alınan cevaplar şunlar olmuştur: Kırklı kadının yanına bir başka loğusanın gelmesiyle kırk basması olur. K 58, K 60, K 74, K 65, K 39, K 115, K 104, K 103 Doğumdan kırk gün sonra çocuğa bir şeylerin basıp zarar verdiği düşünülür. K 108 Kırk basması, çocuğun kırkıncı gününü doldurmasıdır. K 107 *Ayşe BAŞÇETİNÇELİK, Adana Halk Kültüründe Doğum-Evlenme-Ölüm, Altın Koza Yayınları:50, Ulusoy Ofset, Aralık 2009, Adana. 1 Cahit ÖZTELLİ,Zile de Doğum ve Adetler, TFA, 2.cilt, Ocak 1953, Sa:42, İstanbul, s Gündüz ARTAN, Kars ın Göle İlçesine İnanışlar, TFA, 6.cilt, Nisan 1960, No.129, s Gülali AYDINOĞLU, Posof ta Düğün Adetleri, TFA, 11.cilt, Kasım 1968, İstanbul, s Ertuğrul TAYLAN, Çolaklı da Doğumla İlgili Adet ve İnanmalar, TFA, 17.cilt, Ağustos 1977, No.337, İstanbul, s Gündüz ARTAN, Gülnar da Bazı İnanışlar, TFA, 7.cilt, Aralık 1962, No.161, s Sıtkı SOYLU, Mut ve Çevresinde Albasması, Kırk Basması ve Kırktan Çıkma, TFA, 16.cilt, Mart 1975, No.308, İstanbul, s Nural GÜRAN, Yeşilöz Köyünde Doğumla İlgili Gelenek ve İnançlar TFA, 11.cilt, Ağustos 1967, No.217, İstanbul, s

17 Adana Halk Kültüründe Kırk Basması-Nazar-Kırklama Uzm. Ayşe BAŞÇETİNÇELİK Çukurova Üniversitesi Anne sıkıntılı olur, bebekte huzursuzluk ve zayıflama olur. Aydaş meydana gelir.k 28. Anne ve bebekte özür kalır. K 27 Loğusanın ve bebeğin yüzünde çirkin yaralar çıkar. K 26 Kırkıncı gün bitince anne ve çocuğun kötü rüyalar görmesine kırk basması denir.k 80. Bir cenaze varsa, cenazeden birisi kırklı çocuğun yanına giderse kırk basar. K 69 Kırk basarsa çocuk ölür. K 104,K 106 Adana ve çevresinde doğumdan sonraki kırk gün içerisinde, anne ve çocuğu kırk basmasın diye alınan önlemlerden bazıları şunlardır: Loğusayı ziyarete gelenler, istedikleri an loğusanın yanına giremezler, aileden biri onları içeri alır.k 28 Loğusalar birbirlerine ziyarete gelemez.k 17, K 28, K 27, K 24, K 122 Yeni evli olanlar ziyarete gelemez.k 122, K 24 Adetli kadınlar ziyarete gelemez.k 26, K 27, K 5, K 122 Çocuğu yaşamayan (tıbıkalı) kadınlar ziyarete gelemez.k 28, K 24 Loğusalıkta el öpülmez. K 118 Yeni doğan çocuğun yüzü, kırkı çıkıncaya kadar herkese gösterilmez. K 62, K 22, K 5 İki kırklı karşılaşınca çocukları yaşasın diye, iğne değiştirirler. K 44, K 104, K 28, K 18, K 38, K 61 Çocuğa nazar boncuğu takılır. K 18 Loğusa ve çocuk dışarı çıkarılmaz.k 22, K 28 Çocuğun üzerine çengelli iğne takılır. K 17 Kırk taş bir araya getirilir. Her gün bir tanesi atılır. K 26 Bir soğan kırmızı kurdeleyle bağlanır, üstüne iğne saplanır, kapının girişine asılır.k 26 Çocuğun bezinin içine ekmek sarılır, girişe konur.k 24 Çocuğun ilk kakalı bezi, çocuk yara dökmesin diye kırk gün odanın eşiğinin altına konur. K 128, K 53, K 17, K 122, K 128 Adetli kadın gelirse, çocuğun yüzüne bakarsa, çocuk yara döker. K 35 2

18 Adana Halk Kültüründe Kırk Basması-Nazar-Kırklama Uzm. Ayşe BAŞÇETİNÇELİK Çukurova Üniversitesi Çocuğun yüzünde yara olursa; ilk kakalı bez ıslatılır, yaraya sürülür, yara geçer.k 53 Çocuğun yüzünde yara olursa; Genç kızın adetli bezi ıslatılır, çocuk onun suyuyla yıkanır.k 128 Çocuğun kirli bezi açıkta bırakılmaz. K 35 Çocuğun bezi ipte kurutulurken üzerine yıldız doğmasın derler. K 54, K 15 Çocuğun kullanılan bezi, adetli birine kullanması için verilmez. K 128 Cenaze geçerken, cenazenin ağırlığı çocuğu etkilemesin diye, çocuk yolun üst tarafına çıkarılır. K 15 Gözleri yeşil veya mavi olanlardan çekinilir. K 26, K 18, K 22 İmrenti ile bakanlardan, maşallah demeyenden çekinilir.k 17, K 28 Çocuğa kırk bastığına inanılırsa; hocaya götürülür, hoca dua okur, muska yazar. K 103, K 80, K 31, K 108, K 115 Çocuğa kırk bastığına inanılırsa; bir ağacın kökü kazılır, kökün altından üç kez taş geçirilir. Hoca dua okur. K 68 Kırkı bastığına inanılan kadının çamaşırından alınır, banyo kazanının altında yakılır. Loğusa ısınan suyla yıkanır. K 58 Cami avlusundan 40 taş, 40 anahtar, 40 cuma sala verilirken alınan 40 kaşık su ile çocuk üç cuma yıkanır, kırk basması gider.k 69 Adana da doğumdan sonra çocuğu sarılık tan korumak için uygulanan adet ve inanmalardan bazıları şunlardır: Çocuğa altın takılır, sarı yazma örtülür. K 26, K 5, K 122, K 28, K 22, K 61, K 65, K 128, K 84, K 24, K 17, K 27 Çocuğa doğumdan sonra şekerli su içirilir. K 122, K 15, K 65, K 18, K 22 Çocuğun sarılığını gidermek için, ocağa gidilir. Ocaklı bir kadın çocuğun eline kırmızı ip, gül ağacına da sarı ip bağlar. İpler üç dört gün kalır, sonra çocuk iyileşir. K 68 Çocuk ocağa götürülür (K 24 ), kaşının arasına jilet attırılır. Üç Cuma bu işlem tekrarlanır.k 17 Çocuğun kulak arkası veya dilaltı biraz kesilir. K 26 Urasa yapılır. K 122 3

19 Adana Halk Kültüründe Kırk Basması-Nazar-Kırklama Uzm. Ayşe BAŞÇETİNÇELİK Çukurova Üniversitesi Adana ve çevresinde doğumdan sonraki günlerde çocuk çok ağlıyorsa nazar değdiğine inanılır. Bunun için şu uygulamalar yapılır: Suya köz atılır (köz sayma), eğer çok cas... ederse, adını aklından geçirdiğin kimsenin nazarı değmiş demektir. Bu közlü suyla, çocuğun eli yüzü yıkanır. Çocuğa, bu sudan bir yudum içirilir. Artan su eve serpilir. K 63 Sobadan çıkarılan köz söndürüldükten sonra, çocuk dumanın üstünde döndürülür. Buna köz söndürme denir. K 61 Nazarı değdiğine inanılan kişinin elbisesinden bir parça alınır. Elbise parçası, sarımsak kabuğu, soğan kabuğu, biraz un, üzerliğin üzerine konur, tüttürülür. K 35 Gezmeden dönünce çocuk çok ağlıyorsa nazar değmiş demektir. Çocuğun üstündekiler çıkarılır, leğene ıslatılır. Söyleyenin ağzı taş gibi olsun diye, üstüne de taş konur.k 35 Çocuğun huysuzluk etmemesi, iyi uyuması için ninni söylenir: -1- Nenni nennisi var Uzak yerde teyzesi var Bir ufacık babası var Ninni yavrum ninni Ninni ninni ninnisi gelir Uzak yerden teyzesi gelir Ninni dersem uyur m ola Kuzum küçük büyür m ola Ninni yavrum ninni Asmaya kurdum salıncak Eline de verdim oyuncak Uyuya da kalmış yavrucak Ninni yavrum ninni AK 31 Nenni nenni nenler olsun Gözlerine uyku dolsun Benim uykum sana varsın Nenni a bebeğim nenni -2- Bebeğin beşiği sarı Oldu da geceler yarı Uyu bebeğim uyu Sabah da oluyor yarı Kapılara düştü ayaz Yekin de bebeğim gez İlkbahar geliyor yaz Nenni bebeğim nenni AK 43 4

20 Adana Halk Kültüründe Kırk Basması-Nazar-Kırklama Uzm. Ayşe BAŞÇETİNÇELİK Çukurova Üniversitesi Adana da loğusa ve çocuğu kırk basmasın diye, alınan önlemlerden; iki loğusanın iğne değiştirmesi, kırk çıkıncaya kadar çocuk bezine önem verilmesi, adetli kadının loğusa ziyaretine gelmemesi davranışlarını Zile ve Mut ta, ilk kakalı bezin oda kapısının eşiğine konması davranışını Zile de, cenaze geçerken çocuğun yolun üstüne çıkarılması davranışlarını da Mut taki adet ve inanmalarda da görüyoruz. Adana ve çevresinde yeni doğan çocuğu ve loğusayı korumak için özellikle ilk 40 gün içinde birtakım adet ve inanmalar uygulanır. Bunlarda amaç, anne ve çocuğu kötü etkilerden korumaktır. Bunun için yeni doğum yapmış birine ziyarete gelenlerin, bazı özellikleri taşıması veya taşımaması beklenir. Gelen ziyaretçilerle, yeni doğmuş çocuğun ve yeni doğum yapmış kadının sağlığına zarar gelmesinden çekinilir. Loğusayı ziyarete gelen herkes loğusanın yanına içeriye giremez. Her gelen çocuğu göremez. İki loğusa birbirini ziyaret edemez. Karşılaşırlarsa iğne değiştirirler. Yeni evli kadın ziyarete gelemez. Böylece yaşamın ilk evresini yaşamakta olan çocuk ile bir diğer dönüm noktasını yaşayan anne, dışarıdan gelebilecek zararlardan korunmuş olur. Adetli kadınların ve tıbıkalı kadınların ziyarete gelmesinden çekinilmektedir. Halk kültüründe adetli kadın pis olarak kabul edildiği için, bu kadınla birlikte kötü ruhların da içeriye girmesinden çekinilmiştir. Tıbıkalı kadının da çocuğu olmadığı, daha önce doğan çocukları yaşamadığı için, içinde fesatlık olabileceği düşüncesi yaygındır. Bir diğer davranış da çocuğa nazar değmesinden çekinilerek yapılan uygulamalardır. Bunun için, çocuğa nazar boncuğu veya çengelli iğne takmak, çocuğun ilk kakalı bez inde var olduğuna inanılan güçten yararlanmaktır. Çocuğun ilk kakalı bezi, kutsal bir nesne gibi 40 gün saklanmakta, kötü etkileri uzaklaştıracağına, yaraları iyileştireceğine inanılmaktadır. Kapıya asılan soğanlı iğne, kırmızı kurdele de, kapıdan gireceğine inanılan kötü güçlerin girmesini engellemek içindir. Gözleri mavi ve yeşil olanlardan çekinilmesi, Anadolu halk kültüründe görülen bir davranıştır. Toplum böyle kişileri, çoğunluğu oluşturan kara gözlülerden farklı görmekte ve bu farklı gözlerden gelebilecek kötü etkilerden korunmak için tedbirler almaktadır. Yeni doğan çocuk, huysuzlanırsa, çok ağlarsa, emmezse veya yüzünde yaralar çıkarsa, kırk basmasına uğradığına veya nazar değdiğine inanılır. Bunun için, hocalara götürülür, muska yazdırılır, üzerine dualar okutulur. Kırkı bastığına inanılan kadının çamaşırından, parça alınır, banyo suyu ısıtılırken, o çamaşır kazanın altında yakılır. Çocuğun yüzündeki yaraların iyileşmesi için, ilk kakalı bezden yararlanılır. Çocuğa nazar değdiğine inanılırsa, köz söndürme veya köz sayma işlemi yapılır. Böylece, çocuk ve çocuğun yaşadığı ev, kötü 5