ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ BARTIN KENTİ VE ARIT HAVZASI NDA PEYZAJ DEĞERLENDİRME. Ercan GÖKYER

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ BARTIN KENTİ VE ARIT HAVZASI NDA PEYZAJ DEĞERLENDİRME Ercan GÖKYER PEYZAJ MİMARLIĞI ANABİLİM DALI ANKARA 2009 Her hakkı saklıdır

2 ÖZET Doktora Tezi BARTIN KENTİ VE ARIT HAVZASI NDA PEYZAJ DEĞERLENDİRME Ercan GÖKYER Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Ensitüsü Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı Danışman: Doç. Dr. Nilgül KARADENİZ Bu tez çalışması ile peyzajın akılcı bir şekilde kullanımını sağlamak için havza sınırlarına göre belirlenen bir alanda peyzaj değerlendirme süreci tanımlanmıştır. Peyzaj değerlendirme Bartın Kenti ve Arıt Havzası örneğinde gerçekleştirilmiştir. Peyzaj değerlendirme, alanın peyzaj yapısının ortaya konulmasında ve alandaki peyzaj tiplerinin durumunun belirlenmesinde önem taşımaktadır. Tez çalışması ile peyzaj planlama, peyzaj yönetimi ve koruma çalışmalarına katkı sağlanması amaçlanmıştır. Çalışma; envanter, analiz ve değerlendirme olmak üzere üç aşamada gerçekleştirilmiştir. Sayısal ortama aktarılan veriler ve arazi çalışmaları sonucu elde edilen bulgular peyzaj göstergeleri kullanılarak analiz edilmiştir. Peyzaj ölçümlerinin kullanılması ile elde edilen sayısal sonuçlar değerlendirmede kolaylık sağlamıştır. Tez çalışması kapsamında yapılan peyzaj değerlendirme sonucunda alanın durumu (sağlıklı olup-olmadığı) ortaya konulmuştur. Sağlıklılık göstergeleri ile yapılan değerlendirme sonucunda alanın durumunun iyi (sağlıklı) olduğu ve organizmaları destekleme kapasitesinin yüksek olduğu belirlenmiştir. Haziran 2009, 143 sayfa Anahtar Kelimeler: Bartın, Peyzaj Değerlendirme, Peyzaj Değişimi, Peyzaj Ölçümleri, Peyzaj Sağlığı, Peyzaj Yapısı i

3 ABSTRACT Ph. D. Thesis LANDSCAPE ASSESSMENT IN BARTIN CITY AND ARIT BASIN Ercan GÖKYER Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Landscape Architecture Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Nilgül KARADENİZ This study defines the landscape assessment process in an area specified at the basin borders for the rational use of the landscape. The assessment process was conducted at the case of Bartin City and Arit Basin. This assessment is important to define landscape character and the current condition of the landscape typologies of the site. This thesis aims to contribute to the studies of landscape planning, landscape management and conservation. The study includes three phases; inventory, analysis and assessment. Quantitative data and findings of the field research were analyzed using landscape indicators. The completed landscape assessment process within the scope of this thesis presents condition of the area s health indication. As a result, the assessment by the health indicators shows that the area is healthy and has high capacity of organism support. June 2009, 143 pages Key Words: Bartın, Lansdcape Assessment, Landscape Change, Landscape Health, Landscape Metrics, Landscape Structure ii

4 TEŞEKKÜR Bartın İli Kent Merkezi ve Arıt Havzası nda Peyzaj Değerlendirme isimli tez çalışmamda emeği geçen ve beni yönlendiren danışmanım Doç. Dr. Nilgül KARADENİZ başta olmak üzere tez izleme komitesi üyesi Prof. Dr. Yalçın MEMLÜK (Ankara Üniversitesi Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı) e, Prof. Dr. Veli Ortaçeşme (Akdeniz Üniversitesi Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı) ye değerli katkılarından dolayı teşekkür ederim. Tez savunmasında jüri üyesi hocalarım olan Prof. Dr. Murat Ertuğrul YAZGAN (Ankara Üniversitesi Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı) a ve Doç. Dr. Süha BERBEROĞLU (Çukurova Üniversitesi Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı) na değerli katkılarından dolayı teşekkür ederim. BİYEP (Bilim İnsanı Yetiştirme Projesi) kapsamında tez çalışmama katkıda bulunabilmek amacıyla İngiltere ye görevlendirilmemi sağlayan Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü ne teşekkür ederim. Tez çalışmam süresince destek ve yardımlarını gördüğüm Araş. Gör. Hüseyin ŞENSOY (Bartın Üniversitesi Orman Fakültesi Orman Mühendisliği Bölümü), Araş. Gör. Bayram Cemil BİLGİLİ (Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü) ve Uzman Dr. Figen DİLEK (Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü) e teşekkür ederim. Tez çalışmamda emeği geçen değerli arkadaşım Yasin DÖNMEZ, çalışmam süresince destek veren arkadaşlarım Araş. Gör. Melih ÖZTÜRK (Boğaziçi Üniversitesi Çevre Bilimleri Enstitüsü), Araş. Gör. Volkan MÜFTÜOĞLU (Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü) ve Araş. Gör. Ömer Lütfü ÇORBACI (Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü) ya teşekkür ederim. Tez çalışmam süresince bana sürekli destek veren değerli aileme teşekkürlerimi ve şükranlarımı sunarım. Ercan GÖKYER Ankara, Haziran 2009 iii

5 İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT. ii TEŞEKKÜR... iii SİMGELER DİZİNİ... vi ŞEKİLLER DİZİNİ... vii ÇİZELGELER DİZİNİ... viii 1. GİRİŞ KAYNAK ÖZETLERİ Kuramsal Temele ve Araştırma Yöntemine İlişkin Çalışmalar Araştırma Alanı ve Yakın Çevresi ile İlgili Çalışmalar KURAMSAL TEMELLER Peyzaj Ekolojisi Peyzaj yapısı Peyzaj ölçümleri Peyzaj değişimi Peyzaj Değerlendirme Süreçlere ait göstergeler Mozaik yapıya ait göstergeler Biyolojik yapıya ait göstergeler MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Araştırma alanı Basılı harita ve veriler Arazi çalışmaları Yöntem ARAŞTIRMA BULGULARI Fiziksel Veriler Jeolojik yapı Topoğrafik yapı Toprak yapısı Hidroloji İklim Biyolojik Veriler Flora Fauna Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Veriler Demoğrafik yapı Altyapı durumu Ekonomik yapı ARAŞTIRMA SONUÇLARI Süreçlere Ait Göstergelerden Elde Edilen Sonuçlar Mozaik Yapı Göstergelerinden Elde Edilen Sonuçlar Biyolojik Yapı Göstergelerinden Elde Edilen Sonuçlar Peyzajın Durumunun (Sağlıklı olup-olmadığının) Belirlenmesi iv

6 7. TARTIŞMA VE ÖNERİLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ v

7 SİMGELER DİZİNİ APS CBS HGK IUCN KHGM MTA RDB Avrupa Peyzaj Sözleşmesi Coğrafi Bilgi Sistemleri Harita Genel Komutanlığı International Union for the Conservation of Nature (Uluslararası Doğa Koruma Birliği) Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü Red Data Book (Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı) vi

8 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 3.1 Leke, Koridor, Matris Şekil 3.2 Peyzaj ölçüm düzeyleri Şekil 3.3 Peyzaj değerlendirme süreci Şekil 4.1 Araştırma alanının Türkiye deki yeri Şekil 4.2 Araştırma alanının Batı Karadeniz Bölümü ndeki yeri Şekil 4.3 Bartın ili idari sınırları ve araştırma alanı Şekil 4.4 Bartın Çayı Havzası ve araştırma alanı sınırları Şekil 4.5 Araştırma alanı sınırlarının belirlendiği doğal hatlar Şekil 4.6 Araştırma alanında bulunan kentsel alan Şekil 4.7 Araştırma alanındaki doğal ve kırsal alanlar Şekil 4.8 Yönteme ilişkin akış şeması Şekil 4.9 İyi durumda olma göstergesi değerlendirme skalası Şekil 5.1 Araştırma alanı jeolojik yapısı Şekil 5.2 Araştırma alanı yükseklik grupları Şekil 5.3 Araştırma alanı eğim grupları Şekil 5.4 Araştırma alanının batısındaki az eğimli alanlar Şekil 5.5 Araştırma alanının doğusundaki çok eğimli-çok dik eğimli alanlar Şekil 5.6 Araştırma alanı bakı grupları Şekil 5.7 Araştırma alanında en fazla yayılış gösteren kırmızı sarı podzolik topraklar Şekil 5.8 Araştırma alanı büyük toprak grupları.. 68 Şekil 5.9 Bartın Çayı nı oluşturan kolların birleştiği Gazhane Mevkii Şekil 5.10 Bartın Çayı ve kolları Şekil 5.11 Aylık ortalama sıcaklık değerleri Şekil 5.12 Aylık ortalama yağış değerleri Şekil 5.13 Batı Küre Dağları ndan bir görünüm Şekil 5.14 Bartın Merkez-Köyler, Arıt Merkez-Köylere ilişkin nüfus verileri Şekil 5.15 Araştırma alanı nüfus verileri Şekil 6.1 Araştırma alanı doğallık durumu Şekil 6.2 Araştırma alanı sel-seyelan ve taşkın durumu Şekil 6.3 Araştırma alanı erozyon durumu Şekil 6.4 Araştırma alanı heyelan durumu Şekil 6.5 Yıllara göre leke sayısındaki değişim 104 Şekil 6.6 Yıllara göre ortalama leke boyutu (ha) değişimi Şekil 6.7 Araştırma alanı 1954 yılı arazi örtüsü verileri Şekil 6.8 Araştırma alanı 1984 yılı arazi örtüsü verileri Şekil 6.9 Araştırma alanı 2001 yılı arazi örtüsü verileri Şekil 6.10 Yıllara göre arazi örtüsündeki alansal değişimler Şekil 6.11 Karmaşık arazi örtüsüne sahip yerleşim alanları ve çevresi Şekil 6.12 Arazi örtüsü karmaşıklığı basit olan tarım ve orman alanları Şekil 6.13 Araştırma alanı önemli bitki ve hayvan alanları vii

9 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 3.1 Tez çalışmasında kullanılan peyzaj ölçümleri ve açıklamaları Çizelge 4.1 Araştırma alanı doğallık durumu Çizelge 4.2 Araştırma alanı kırılganlık durumu Çizelge 4.3 Kırılganlık göstergeleri ve değerlendirme ölçütleri. 54 Çizelge 4.4 Arazi örtüsü karmaşıklık sınıflandırması Çizelge 5.1 Araştırma alanındaki eğim grupları ve kapladıkları alanlar Çizelge 5.2 Araştırma alanı bakı grupları ve kapladıkları alanlar Çizelge 5.3 Araştırma alanı büyük toprak grupları ve özellikleri Çizelge 5.4 Büyük toprak grupları ve kapladıkları alanlar Çizelge 5.5 Bartın Meteoroloji İstasyonu iklim elemanları Çizelge 5.6 Araştırma alanında bulunan tehlike altındaki bitki türleri Çizelge 5.7 Bern Sözleşmesi ne göre araştırma alanındaki nesli tehlike altındaki türler Çizelge 5.8 Bartın Merkez-Köyler, Arıt Merkez-Köylere ilişkin nüfus verileri Çizelge 5.9 Araştırma alanı nüfus verileri Çizelge 5.10 Araştırma alanında bulunan sanayi işletmeleri Çizelge 6.1 Araştırma alanı doğallık durumu Çizelge 6.2 Araştırma alanı yıllara göre leke sayısı ve ortalama leke boyutu değişimi Çizelge yılı arazi örtüsü peyzaj ölçüm sonuçları Çizelge yılı arazi örtüsü peyzaj ölçüm sonuçları Çizelge yılı arazi örtüsü peyzaj ölçüm sonuçları Çizelge 6.6 Arazi örtüsü karmaşıklık durumu viii

10 1. GİRİŞ Teknolojik gelişmeler paralelinde doğal kaynaklar zarar görmüş, küresel düzeyde etkileri görülen çevre sorunları ortaya çıkmıştır. Bunun sonucunda çevre ile ilgili çalışmalara küresel düzeyde önem verilmeye başlanmıştır. Doğal kaynakların aşırı ve bilinçsiz kullanımı sonucu doğal dengenin bozulması ile ortaya çıkan çevre sorunları insan yaşamını olumsuz olarak etkilemektedir. Doğal dengenin bozulmasının iklim değişiklikleri, türlerin ve yaşam ortamlarının azalması ya da yok olması gibi etkileri olmaktadır. Dünya genelinde doğal kaynakların tüketilmesi ve ortaya çıkan çevre sorunlarının etkilerine bağlı olarak peyzajların önemi artmıştır. Peyzajlar; yapıları (peyzaj elemanlarının mekansal düzeni), ekolojik fonksiyonları (peyzaj yapısı içinde ekolojik sürecin etkisini nasıl gösterdiği) ve değişim hareketleri (karışıklık ve iyileşme) ile nitelendirilmektedirler (Gergel and Turner 2002). Peyzajlar gerek insan müdahaleleri, gerekse doğal süreçler sonucu sürekli olarak zarar görmektedirler. Özellikle insan etkisinin yoğun olduğu peyzajlarda zararlanmalar daha fazla olmaktadır. İnsan etkisi ve doğal süreçler sonucu ortaya çıkan zararlanmalara bağlı olarak peyzajların yapısı değişmekte, parçalılık ve izolasyon artmaktadır. Parçalılık ve izolasyonun artması peyzajların işlevlerini yerine getirememesine neden olmaktadır. Peyzajlar üzerindeki baskının aşırı bir şekilde artması ve tehlike altındaki çevrelerin korunmasına olan gereksinim sonucu arazi kullanımı ve çevresel planlamanın önemi artmıştır (Marsh 1991). Aynı zamanda peyzajların sürekliliğinin sağlanması ve korunması amacıyla yönetim çalışmalarının yapılması gerekmektedir (Farina 2000). İnsan yaşamını tehdit eden çevre sorunlarının etkilerinin küresel düzeyde hissedilmeye başlaması ile birlikte peyzajlarla ilgili çeşitli çalışmalar yapılması gerekliliği ortaya çıkmıştır. Varolan kaynakların korunması ve gelecek nesillere aktarılması amacı ile başta ABD, Kanada ve Avrupa Birliği ülkeleri olmak üzere arazi örtüsü ve biyoçeşitlilik ile ilgili araştırmalar yapılmaktadır. 1

11 Amerika Birleşik Devletleri nde küresel düzeyde çevresel araştırma ve modelleme çalışmalarında kullanılmak üzere arazi örtüsü karakteristikleri veri tabanı oluşturulmuştur ( Usgs.gov/Glcc/backround.html, 2007). Aynı zamanda Amerika Birleşik Devletleri nde ülkesel düzeyde ekosistemler, biyoçeşitliliğin mekansal dağılımı, arazi kullanım planlaması ve arazi yönetim politikaları ile ilgili konularda kullanılmak üzere arazi örtüsü veri tabanı oluşturulmuştur. Veri tabanı; arazi sahipleri, yerel yöneticiler ve bilim insanları tarafından kullanılmaktadır. Veri tabanı peyzaj yapısının ve bu yapıdaki değişimin belirlenmesi çalışmalarında kolaylıklar sağlamaktadır ( 2007). Kanada çeşitli çalışmalarda kullanılmak üzere arazi örtüsü ile ilgili veri tabanını oluşturmuştur ( 2007). Avrupa Parlamentosu ve Avrupa Konseyi tarafından tarım ve çevre alanında çevresel ilginin bütünleştirilmesi ve sürdürülebilir gelişmeyi sağlamak amacıyla tarım-çevre göstergeleri oluşturmak ve bunların geliştirilmesi için çeşitli çalışmalar yapılmaktadır ( 2003). Avrupa Birliği, çevre ile ilgili konularda tarafsız, güvenilir ve karşılaştırılabilir bilginin üretilmesini sağlamak amacıyla Avrupa Çevre Ajansı nı kurmuştur. Avrupa Çevre Ajansı, çevre açısından önemli biyotoplar üzerinde odaklanmaktadır. Çevre Ajansı nın temel verileri CORINE (Coordination of Information on the Environment) programına dayanmaktadır. NATURA 2000 ve EUNIS çevre ile ilgili olarak Avrupa Çevre Ajansı tarafından yürütülen diğer programlardır ( org, 2007). CORINE programının amacı Avrupa Birliği nde çevre ile ilgili öncelikli konularda (Corine Arazi Örtüsü, Corine hava, Corine kıyı erozyonu, Corine biyotoplar vb.) bilgi toplamaktır. Corine arazi örtüsü envanteri çalışması tüm Avrupa da ayrıntılı arazi örtüsü verisini oluşturmak amacıyla yapılmaktadır. Corine arazi örtüsü çalışması Avrupa da arazi örtüsü ile ilgili kesin ve kolay ulaşılabilir bilgi ihtiyacını gidermek için başlatılmıştır. Bu girişim peyzaj indikatörlerinin oluşturulmasında sistematik bir yaklaşımdır. Bu amaçla devam eden çalışmalar üç konu üzerinde odaklanmıştır ( 2003). Bunlar; 2

12 Parçalılık Çeşitlilik Mekansal kompozisyon ve organizasyondur. NATURA 2000; programının ana amacı Avrupa genelinde tehlike altında olan ya da azalan türlerden arta kalanlar için ekolojik bir ağ oluşturulmasıdır. Avrupa Birliği içinde biyolojik çeşitliliğin korunması için özel öneme sahip koruma altındaki kırılgan, hassas habitatlar ve türlerin bulunduğu korunan alanları kapsamaktadır. Tarımsal yoğunlaşma, altyapı tesislerinde artış, doğal alanlarda çok parçalılık, Avrupa genelinde doğal habitatlardaki kirlilik gibi nedenlerle çoğu türlerin sayısında azalma görülmektedir. Bu süreç yüz yılı aşkın bir süredir devam etmektedir. Bazı türler yok olma tehlikesi altındadırlar. EUNIS (European Nature Information System) programı NATURA 2000 ile belirlenen türler, habitatlar ve alanlar için oluşturulan veri tabanını içerir ( org, 2007). Avrupa Konseyi Üyesi devletler, Avrupa peyzajlarının kalitesinin ve çeşitliliğinin ortak bir kaynak oluşturduğunu ve korunması, yönetimi, planlanması için işbirliği yapmanın önem taşıdığını kabul ederek Avrupa Peyzaj Sözleşmesi (APS) ni hazırlamışlardır. Sözleşme tarihinde Floransa da imzaya açılmış, tarihinde yürürlüğe girmiştir. APS ile peyzajların insanların yaşam kalitesinin önemli bir parçası olduğu yaklaşımı ile peyzajların planlanması, korunması ve yönetimine halkın katılımının sağlanması ve yüksek kaliteli peyzajlardan yararlanma ve peyzajların gelişiminde etkin rol alma isteğine cevap verilmesi amaçlanmaktadır ( 2007, ). Peyzajla ilgili olarak küresel düzeyde yürütülen çalışmalar; peyzajlar ve buralarda yaşayan türler için ayrıntılı ve güncel bilgiyi elde etmenin önemini ve gerekliliğini ortaya koymaktadır. Peyzajlar ve biyoçeşitlilik ile ilgili olarak hazırlanan veri tabanları ile peyzajlardaki zararlanmalar ve değişimin tespiti kolaylaşmaktadır. 3

13 Ülkemizde peyzajlar, uzun yıllardır yanlış kullanımlar ve politik kararlar sonucu zarar görmüştür. Özellikle kıyı bölgeleri ve orman alanlarında zararlanmalar oldukça fazla olmuştur. Ülkemizde peyzajlardaki zararlanmalar ve çevre sorunlarının etkilerine bağlı olarak son yıllarda peyzajlarla ilgili olarak çeşitli çalışmalar yapılmaktadır. Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından imzalanan uluslararası sözleşmeler ve özellikle Avrupa Birliği tarafından uygulanan programlar ve sözleşmelerin ülkemizde de uygulanması yönünde çalışmalar yapılmaktadır ( 2007, , ). Ülkemizdeki peyzajlar ve biyoçeşitliliğe ilişkin envanterin oluşturularak koruma, planlama ve yönetim çalışmalarının yapılması, bu kaynakların sürdürülebilirliğinin sağlanması ve akılcı kullanımı için önemlidir. Akılcı bir planlama süreci düşünüldüğünde; alınacak her türlü plan kararı, kaynak değerlerine saygılı ve kaynakları sömürmeyen bir anlayış içinde olmalıdır. Böylesi bir planlama için de öncelikle söz konusu alanda ekolojik fonksiyonlar ve süreçler anlaşılmalı, alandaki değişimlerin bu fonksiyonlar ve süreçler üzerindeki etkileri belirlenmelidir (Zebish et al. 2004). Planlama, yönetim ve koruma çalışmaları alandaki peyzaj elemanlarının belirlenmesi, peyzaj yapısının ortaya konulması ve bu yapıdaki dönemsel değişimlerin belirlenmesi ile başlamalıdır (Forman and Godron 1986). Peyzajla ilgili planlama, koruma ve yönetim çalışmaları yapılırken öncelikli olarak alana ilişkin ayrıntılı verinin elde edilmesi ve değerlendirilmesi gerekmektedir. Peyzaj planlama çalışmaları matematiksel yaklaşımlar kullanılarak desteklenmektedir. Bu amaçla elde edilen verinin analizi ve yorumlanmasında peyzaj ekolojisi ile ilgili çalışmalar katkı sağlamaktadır. Peyzaj ekolojisi çalışmaları farklı peyzaj tiplerinin birbileriyle olan ilişkilerini ve zaman içindeki değişimi ortaya koymaya yönelik çalışmalardır. Peyzajlarla ilgili çalışmalar doğal sınırlar temel alınarak yapılmalıdır. Bu tez çalışması ile peyzajların akılcı bir şekilde kullanımını sağlamak için havza düzeyinde yapılacak 4

14 olan planlama, yönetim ve koruma çalışmalarına temel oluşturacak peyzaj değerlendirme süreci tanımlanmaya çalışılmıştır. Çalışmada; Bartın ili sınırları içinde yer alan Arıt Havzası ile havzanın alt bölümünü oluşturan Bartın ili kent merkezi ve yakın çevresindeki peyzaj yapısı analiz edilerek peyzaj değerlendirme gerçekleştirilmiştir. Peyzaj değerlendirme ile farklı peyzaj tiplerinin birbirleriyle olan ilişkileri belirlenmiş, peyzaj tiplerinin geçmişten günümüze doğru nasıl bir değişim gösterdiği saptanmıştır. Araştırma alanı olarak Bartın kenti ve yakın çevresi ile Arıt Havzası nın seçilme nedenleri; Alanda kırsal, kentsel ve doğal özelliğe sahip peyzaj tiplerinin bir arada bulunuyor olması, Araştırma alanının doğusunda bulunan yüksek dağlık alanın doğala yakın alan olma özelliğini büyük ölçüde koruyor olması, Flora ve fauna açısından oldukça zengin bir alan olması. Peyzaj değerlendirme ile alanın peyzaj yapısı ortaya konulmuş ve alandaki peyzaj tiplerinin durumu belirlenmiştir. Böylelikle alanda yapılacak peyzaj planlama, peyzaj yönetimi ve koruma çalışmalarına katkı sağlanması amaçlanmıştır. 5

15 2. KAYNAK ÖZETLERİ 2.1 Kuramsal Temele ve Araştırma Yöntemine İlişkin Çalışmalar McHarg (1967) envanter, sınıflandırma (analiz ve yorumlama) ve değerlendirme olmak üzere üç ana aşamadan oluşan bir planlama yaklaşımı geliştirmiştir. McHarg ın yaptığı çalışma; çalışma alanının tanımlanması, ekolojik envanterin hazırlanması ve yorumlanması, ekonomik envanterin hazırlanması ve yorumlanması, görsellik için kriterlerin oluşturulması, planlama ve tasarım kriterlerinin oluşturulması ve planın oluşturulması olmak üzere altı aşamadan oluşmaktadır. Doğal ve kültürel niteliklerin envanteri ve haritalanması aşamasında elde dilecek veriler sekiz grupta toplanmıştır. Bunlar; iklim, jeoloji, fizyografi, hidroloji, toprak, bitki toplulukları, yaban hayatı, arazi kullanımıdır. Bu aşamada envanteri yapılan verinin önemli arazi kullanım türleri (tarım, orman, rekreasyon ve kentsel kullanımlar) dikkate alınarak yorumlanması da yapılmaktadır. Elde edilen veriler önemli arazi kullanımları için tartışılarak negatif ve pozitif yönleri belirlenmektedir (Örneğin; yüksek yağış alan kesimler ormancılık için pozitif etkiye sahip olurken rekreasyon için negatif etkiye sahip olmaktadır). Daha sonra arazi kullanımları (tarım, orman, rekreasyon ve kentsel kullanımlar) için uygunluk haritaları oluşturulmaktadır. Uygunluk haritaları oluşturulurken ekonomik madenler, nadir ve eşsiz özellikler, su kaynakları, eğim ve ulaşılabilirlik dikkate alınması gereken diğer faktörlerdir. Arazi kullanım haritaları oluşturulurken her bir kaynak için bir değer sistemi oluşturulmaktadır. Bu haritaların üst üste çakıştırılması ile en yüksek değer alan ve en düşük değer alan kesimler gösterilmektedir. Bunlardan sonra önemli arazi kullanımları için matris oluşturularak arazi kullanımlarının uygunlukları belirlenmektedir. Oluşturulan verilerin sentezi ve değerlendirilmesi ile her bir alan için arazi kullanımlarının uygunlukları ve potansiyel arazi kullanım türü belirlenmektedir (Harris 1967). Köseoğlu (1982), peyzaj değerlendirme yöntemleri ile ilgili çalışmasında; plan, planlama ve peyzaj planlama kavramlarına değinmiş ve önemli peyzaj değerlendirme ve peyzaj planlama yöntemleri üzerinde durmuştur. 6

16 Bauer (1973) tarafından ortaya konulan ekolojik peyzaj değerlendirme yöntemi; peyzaj alanlarının ekolojik değerinin saptanması amacıyla geliştirilmiştir. Değerlendirme ölçütleri biyotop faktörleri ve doğal sistemin kullanım fonksiyonu olmak üzere iki grup altında toplanmıştır. Yöntemde peyzaja doğal özelliklerine göre değerler verilmektedir. Her ölçüte göre etkinlik değerlerinin toplamı peyzajın ekolojik değerini vermektedir (Köseoğlu 1982). Erol (1993) tarafından yapılan çalışmada Türkiye deki doğal birimler bölge, bölüm, yöre, çevre, kesim, alan olmak üzere büyükten küçüğe doğru ayırt edilmiştir. Bu sistemlerden ilk dört birim basamağının genel karakterleri, sınırları tartışılmış ve bunlar 1/ ölçekli bir haritada gösterilmişir. Haritada 7 bölge, 17 bölüm, 58 yöre ve 284 çevre biriminin dağılışı ve sınırları gösterilmiştir. Ancak çalışma boyutları ve haritanın ölçeği son iki basamağın yani çevre birimini oluşturan kesim ve alan düzeyindeki alt birimlerin işlenmesine imkan vermemiştir. Ferguson (1996) Peyzajın sağlıklılığının devam ettirilmesini araştırmıştır. Arazi kullanım değişiminin belirlenmesi ile peyzaj sağlığının ortaya konulabileceğini belirtmektedir. Peyzaj sağlığının orman, çöl ve sel düzlüklerindeki değişim ile gözlenebileceği ifade edilmektedir. Alandaki değişim ve çeşitlilik sağlıklılık niteliklerine örnek olarak gösterilmektedir. Peyzaj sağlığının sürdürülebilirliğinin, arazi kullanımının sürdürülebilirliği ve bakım ile sağlanabileceği belirtilmektedir. Rapport et al. (1998) Peyzaj sağlığının sürdürülebilirliği ile ilgili araştırma yapmıştır. Araştırmada peyzaj değişiminin değerlendirilmesinde sosyal ve doğal bilimlerin bütünleştirilmesi gerekliliği belirtilmektedir. Peyzaj sağlığı ve kırılganlık indikatörleri ile ilgili genel çerçeve geliştirilmiştir. Peyzaj sağlığı için; insan aktivitelerinden yoğun olarak etkilenmiş alanlarda değişimin değerlendirilmesinin, insan aktivitelerinden etkilenmemiş alanlarda kırılganlığın değerlendirilmesinin uygun olduğu belirtilmektedir. Kırılganlık için biyolojik durumların ölçülmesinin yararlı olduğu ifade edilmektedir. Sosyal değerler ve biyo-fiziksel süreçlerin bütünleştirilmesinin değerlendirmede önemi belirtilmektedir. 7

17 Kepner et al. (1998) Kuzeybatı Oregon (ABD) deneme alanında peyzaj değişimi ve bu değişimin su kaynakları üzerindeki etkilerini incelemişlerdir. Değişimlerin yüzey suyu üzerindeki etkilerini incelemişlerdir. Bunun için yıllara göre hidrolojik süreçlerin modellemesi yapılmış, paydaşların tercihleri ve tarihi gelişim gözönünde bulundurularak mekansal arazi kullanım modelleri oluşturulmuştur yılına ait veriler temel alınarak 2050 yılı için arazi örtüsü ve arazi kullanım haritaları oluşturularak üç farklı senaryo geliştirilmiştir. Çalışmada 2050 yılı için öngörülen değişimlere bağlı olarak mekansal dağılımdaki farklılık ortaya konulmuştur. Geleceğe yönelik çevresel değerlendirme çalışmaları yapılırken görselleştirme yapılmasının önemi ortaya konulmuştur. Nikora et al. (1999) su hareketi boyunca görülen mekansal çeşitliliği belirlemek için alan-çevre oranları, leke düzeni ve mekansal dağılım ile ilgili peyzaj ölçümlerini kullanmışlardır. Bu araştırma sonucuna göre topoğrafya, bitki örtüsü ve toprak gibi farklı peyzaj özellikleri farklı ölçüm değerlerinin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Farina (2000) aşağıdaki peyzaj göstergelerini kullanarak alanın iyi durumda olupolmadığını (alanın sağlıklılığı) belirlemiştir. Alanın durumunun (iyi durumda olupolmadığı) ortaya konulması amacıyla kullanılan göstergeler aşağıda sıralanmıştır (Farina 2000): Faaliyet: Metabolizmaların çalışması, birincil üretim ve besin döngüsüdür. Organizasyon: Yaşam formları ve biyoçeşitlilikdeki karmaşıklıktır. Türlerin oransal dağılımına bakılır. Yaşam ortamlarının özelliklerini kaybetmesi de organizasyonu etkiler. Esneklik: Alanın olumsuz etkilere karşı kısa sürede iyileşme kapasitesidir. Alanın parçalılık durumu: Alanın parçalılık durumundaki artma ya da azalmaya göre belirlenmektedir. Parçalılığın artması ile yaşam alanları bölünmektedir. Bu sebeple parçalılık durumunun azalması, sağlıklılık durumunda olumlu olarak değerlendirilmektedir. 8

18 Orman alanlarının miktarı: Geçmişten günüze doğru orman alanlarındaki değişime göre belirlenmektedir. Orman alanlarındaki artış ya da değişim olmaması olumlu, orman alanlarındaki azalma ise olumsuz olarak değerlendirilmektedir. Gelişme durumu (Kentsel): Zaman içinde kentsel gelişme yoğunluğuna göre değerlendirilir. Kentsel gelişme alanın yapısında ciddi bir değişime yol açmışsa olumsuz olarak değerlendirilir. Doğal vejetasyon miktarı: Alanda doğal vejetasyonun varlığı olumlu ve önemli bir göstergedir. Nadir ve tehlike altındaki türler: Bölgesel ölçekte yapılan çalışmalarda nadir ve tehlike altındaki türler önemlidir. Türler ve bulunduğu alanlar belirlenmelidir. Yapısal gelişme için bu alanların bilinmesi gereklidir. Böylelikle bu alanlar ve türlerin zarar görmesi engellenebilir. Hemstrom et al. (2000) Columbia nehri havzasında alternatif yönetim stratejilerinin peyzaj sağlığı üzerine etkisini araştırmıştır. Alanda 3 farklı yönetim stratejisi ile ilgili modelleme yapılmıştır. Peyzaj sağlığı; vejetasyon ve insan etkisine bağlı olarak ortaya çıkan karmaşıklık derecesi ile ortaya konulmuştur. Vejetasyon için geçmiş ile şimdiki zaman arasında karşılaştırma yapılmıştır. Vejetasyon üzerinde etkili olan yangın, böcek hastalık ve otlatmanın etkisi araştırılmıştır. Önerilen yönetim stratejilerinde alanda bakım ve onarım aktiviteleri ile gelecek 100 yıllık süreç içinde peyzaj sağlığının güçlendirilmesi vurgulanmıştır. Jones et al. (2001) peyzaj değişiminin değerlendirilmesi ve karasal yaban hayatı yaşam ortamı ve nehirler üzerine etkisi ile ilgili çalışmada, peyzaj değişiminin dünya üzerinde ve Amerika Birleşik Devletleri nde pek çok alanda su ve karasal kaynaklar üzerinde en büyük tehditlerden biri olduğunu belirtmektedir. Çalışmada 20 yıllık periyotta ( ) hangi değişimler olduğu ve bunların su ve karasal kaynaklar üzerindeki etkileri ortaya konulmuştur. Çalışma alanı 25 km 2 lik karelere bölünerek her piksel için iki döneme ait arazi örtüsündeki değişimler belirlenmiştir lerden 1990 lara kadar büyük şehirlerde gelişme olmuş ve büyük otoyollar boyunca tarım ve orman alanlarında kayıplar yaşanmıştır. Çalışma sonucunda bölgesel ölçekte bu tip çalışmalar 9

19 yapılmasının ve peyzaj değişimlerinin çevre üzerindeki etkilerinin belirlenmesinin gerekliliği ortaya konulmuştur. Bürgi and Turner (2002) Wisconsin Nehri boyunca arazi örtüsü ve arazi örtüsü değişimini şekillendiren süreçler ve faktörler üzerinde çalışmışladır. Çalışmada arazi örtüsü ve arazi örtüsü değişimini şekillendiren doğal ve sosyal faktörlerin anlaşılması gerekliliği belrtilmektedir. Wiconsin Nehri boyunca 8800 km 2 lik tarımsal kullanımın baskın olduğu bir peyzajda yılları arasında arazi örtüsü değişimini incelemişlerdir. Çalışma sonucunda tarım alanlarından orman ve çayır alanlarına dönüşüm olduğunu tespit etmişlerdir. Tarım alanları, 1938 yılında toplam alanın %44 ünü oluştururken 1992 yılında toplam alanın %32 sini oluşturduğu belirlenmiştir. Tarım alanlarındaki azalmada, tarımsal alanların ekilmemesi ve çiftlik yoğunluğundaki düşüşün ekili olduğu tespit edilmiştir. Jobin et al. (2002) peyzaj tanımlamanın peyzaj değişimi ve izleme çalışmalarında kullanımı ve önemini araştırmışlardır. Çalışmada batıda peyzaj tanımlamada toprak, iklim ve fizyografik niteliklerin kullanıldığı belitilmektedir. İnsanın peyzajın bütüncül bir parçası olarak görülmediği ifade edilmektedir. Kanada Güney Quebec te yapılan çalışma ile peyzaj tanımlamaya antropojenik ve tarımsal aktiviteler eklenmiştir. Tarımsal peyzajların dinamik yapıda olduğu ve yakın gelecekte değişime uğrayacakları belirtilmektedir. Çalışmada kullanılan peyzaj tanımlama ile birlikte peyzaj dinamikleri, yaban yaşamı toplulukları ve topluluk yapısındaki değimin izlenebileceği belirtilmektedir. Lausch and Herzog (2002) peyzaj değişiminin izlenmesi (ölçek, çözünürlük, yorumlanabilme) için peyzaj ölçümlerinin uygulanabilirliğini araştırmışlardır. Peyzaj metriklerinin izleme için uygulanabilirliği Almanya nın doğusunda 700 km 2 lik bir alanda araştırılmıştır. Alanda açık kömür madeni işletilmektedir. Bu nedenle arazi kullanımında değişimler olmuştur. Peyzaj ölçümleri alanın bütününde ve ekolojik olarak tanımlanan alt bölgelerde peyzaj, sınıf ve leke düzeyinde hesaplanmıştır. 10

20 Leitao and Ahern (2002) sürdürülebilir peyzaj planlamada peyzaj ölçümlerinin uygulanması ile ilgili çalışmada ölçümlerin sürdürülebilir peyzaj planlamada kullanımını araştırmışlardır. Olff and Ritchie (2002) peyzajlarda parçalılığın biyoçeşitlilik üzerindeki etkisini incelemişlerdir. Hollanda da 36 ayrı çalı habitatı üzerinde çalışma yapmışlardır ve 1990 yılları arasında çeşitli sivil toplum örgütlerinin topladığı verileri kullanarak çalı habitatlarını ve buralarda yaşayan türlerin dağılımını incelemişlerdir. Zamanla çalı habitatlarında parçalanma meydana gelmiştir. Parçalanma ile buralarda yaşayan türlerin hareket alanları daralmıştır. Aynı zamanda besin miktarında azalma olmuştur. Bu durum buralarda yaşayan türleri olumsuz olarak etkilemiştir. Taylor (2002) parçalılık ile ilgili yaptığı çalışmada, insan ve çevre arasındaki ilişkiyi değerlendirmiştir. Parçalılığın yaşam bilimleri ve kültürel peyzajlarla bağlantılı bir araştırma konusu olduğunu belirtmektedir. Çalışmada parçalılığın ölçülmesi üzerinde durulmuştur. Başal vd. (2004) Orta Kızılırmak Havzası Ekolojik Birimi örneğinde tarımsal sitrekreasyon öncelikli alan kullanım deseninin oluşturulması ile ilgili yaptıkları çalışmada; Ankara-Kırıkkale Karayolu üzerinde Kalecik yol ayrımı ile Yahşiyan Köprüsü arasında kalan ve Kızılırmak boyunca uzanan alanda, rekreasyonel kullanımlarla tarımsal sit kavramının bütünleştirilmesine yönelik olarak alan kullanım deseni oluşturmuşlardır. Çalışma alanı sınırları Erol (1993) ün Türkiye deki doğal birimler için yaptığı sınıflandırmaya göre belirlenmiştir. Çalışmanın amacı, alanın durumu ve sahip olduğu özelliklere bağlı olarak tarım (sebze, meyve-bağ) rekreasyon (suya dayalı rekreasyon, karasal rekreasyon), yerleşim, koruma-ağaçlandırma olarak altı farklı kullanım tipi belirlenmiştir. Bu alan kullanım tipleri için eğim, bakı, jeomorfolojik yapı, akarsu ile ilişki, büyük toprak grupları, arazi kullanım yetenek sınıfları ve şimdiki alan kullanımı değerlendirme faktörleri olarak seçilmiştir. Her olası kullanım tipi her bir değerlendirme faktörü için etki ve katkı dereceleri saptanarak ayrı 11

21 ayrı analiz edilmiştir. Uygunluk analizi sonucunda her kullanım tipi için araştırma alanı dahilinde uygun olan yerler saptanmış ve çeşitli öneriler geliştirilmiştir. Miller et al. (2004) İskoçya nın Kuzey-Doğu Dağlık Alan ve Moray örneğinde rüzgar tribünü gelişimi için peyzaj potansiyelinin belirlenmesi ile ilgili yaptıkları çalışmada rüzgar tribünü gelişimi için peyzaj duyarlılığı ve görsel hassasiyeti ortaya koymuşlardır. Çalışmada peyzaj duyarlılığı için; arazi formu karmaşıklığı, arazi formu ölçeği, arazi örtüsü karmaşıklığı ve arazi örtüsü doğallığı değerlendirilmiştir. Görsel duyarlılık için ise görülebilirlik analizi, görüş deneyimi ve gören kişi sayısı faktörleri kullanılmıştır. Peyzaj duyarlılığı ve görsel duyarlılık kombine edilerek rüzgar tribünü gelişimi için peyzaj potansiyeli üç farklı şekilde (az, orta derecede ve yüksek) sınıflandırılmıştır. Çalışma sonucunda rüzgar tribünü yerleşimi için yer seçimi yapılmış ve bunların etkileri belirlenmiştir. Rüzgar tribünü gelişimi için uygun ve uygun olmayan alanlar sınıflandırılmıştır. Semwal et al. (2004) Hindistan da Himalaya larda bir havzada tarımsal arazi kullanım değişimlerinin ekolojik etkilerini incelemiştir yılları arasında arazi kullanım desenindeki değişimi incelemiştir. Tarımsal alan kullanımının toplam alan içinde %30 lara kadar arttığı, zaman içinde orman alanlarının tarımsal alanlara dönüştüğü belirlenmiştir. Tarımsal arazi kullanımı ve yönetimindeki değişime bağlı olarak yerleşim alanları gelişmiştir. Orman alanlarından üst örtünün tarım alanlarında kullanılmak üzere taşındığı ve bununla birlikte toprak kaybı ve erozyonun arttığı belirtilmektedir. Orman alanlarının ekosistem hizmetleri ve biyoçeşitlilik için sağladığı faydaların azaldığı belirlenmiştir. Orman alanlarındaki zararlanmaların önüne geçecek ve sürdürülebilirliği destekleyecek politikalar oluşturulması gerekliliği vurgulanmıştır. Zebisch et al. (2004) Almanya nın Havelland ilinde bölgesel ölçekte örnek bir model çalışması ile değişimin biyoçeşitlilik üzerine etkisini incelemişlerdir. Arazi kullanım değişimlerinin biyoçeşitlilik üzerine etkisi küresel değişim senaryoları içinde önemli bir konu olarak belirtilmiştir. Arazi kullanımı sosyoekonomik parametreler kadar doğa üzerinde etkili olan bütüncül bir değişken olarak görülmektedir. Çalışmada çayırlıkların 12

22 genişlemesinin biyoçeşitlilik üzerine etkisini ortaya koyacak bir model uygulanmıştır. Çayırlıklarda bağlantılılığın artmasıyla leylek (Ciconia ciconia) yaşamının olumlu yönde etkilendiği belirlenmiştir. Arazi kullanım deseninin biyoçeşitlilik üzerine etkisi değişimin yoğunluğu, arazi kullanım deseninin dağılımı ve doğal değişkenlerin mekansal yayılışı ile ilişkili olarak belirlenmiştir. Cao et al. (2005) Çin de Ejin Doğal Vaha alanında peyzaj sağlığını değerlendirme çalışması yapmıştır. Peyzaj sağlığını ortaya koyan araştırma çalışmalarında doğal ve sosyo ekonomik değerlerin yanında alandaki süreçler ve mekansal yapının araştırılması gerekliliği belirtilmiştir. Peyzaj sağlığını ortaya koymak amacıyla peyzaj değişim göstergeleri, biyo-fiziksel göstergeler, çevresel göstergeler, sosyo ekonomik göstergeler kullanılmıştır. Alanın geçmişte kötü bir şekilde kullanılmasına bağlı olarak peyzajın sağlığı olmadığı belirlenmiştir. Deniz (2005) Aydın ili kentsel alanındaki dönüşümün, çevre açık alanlara ve kentsel açık alanlara etkilerini incelemiştir. Araştırmada dört analizden yararlanılmıştır. Bu analizler; 1) Aydın İli kentsel alanındaki mekansal dönüşüm analizi: Farklı yıllara ait arazi örtüsü haritaları oluşturularak kentsel alandaki değişim belirlenmiştir. 2) Vejetasyon yapısı analizi: Alan kullanım türlerine ait vejetasyon yapısının nicel ve nitel ölçütlerle belirlenmesi amacıyla yapılmıştır. 3) Sınır analizi: Alan kullanım türlerinin birbirleriyle doğrudan etkileşim halinde olduğu çevresel alan kullanım türleriyle yapısal ve fonksiyonel farklılıkları ortaya koymaktadır. 4) Bağlantı analizi: Peyzaj mozaiğinde dağılım gösteren alan kullanımlarının birbirleriyle olan bağlantılılık durumunu ortaya koymaktadır. Araştırmadan elde edilen bulgular, Aydın kentsel alanının ekolojik değerinin arttırılmasına yönelik öneriler oluşturulmasında, planlama ve tasarım ölçütlerinin yönlendirilmesinde kullanılmıştır. Miller et al. (2005) peyzaj planlamada halkın katılımının sağlanması için görselleştirme araçlarının kullanımını araştırmıştır. Bunun sağlanması arazinin kültürel fonksiyonları ve çevresel kalitesinin yaygınlaştırılması ve sürdürülmesi ihtiyacı ile sosyo-ekonomik ihtiyaçlar için kullanımı arasında bağlantı kurmak yoluyla olacağı belirtilmiştir. Proje 13

23 çalışması kapsamında Avrupa da farklı özelliklere sahip beş alan seçilmiş ve bu alanlar için 1954 yılından bu yana arazi örtüsü değişimleri ortaya konmuştur. Bu alanlar için 2015, 2030 ve 2050 yılları için çeşitli senaryolar geliştirilmiş ve bu senaryolar üç boyutlu olarak bilgisayar ortamında görselleştirilmiştir. Yapılan çalışmalar video projeksiyon ile halka izlettirilerek, halkın değişimi algılayıp algılamadığı, görüş ve önerileri bir anket aracılığıyla belirlenmeye çalışılmıştır. Proje sonucunda peyzaj planlama için görselleştirme araçlarının kullanımının önemi ortaya konulmuştur. Farklı insanların katılımı ile görüşlerinin alınması ve teknik faktörlerin kullanımının planlama çalışmalarının başarısında etkili olduğu belirlenmiştir. Uzun (2005) peyzaj ekolojisi temelli peyzaj planlama yaklaşımı ve peyzaj yönetim modeli geliştirmiştir. Örnek çalışma alanı olarak Büyük Melen Nehri nin bir yan kolu olan Asarsuyu Havzası seçilmiştir. Çalışmada ilk olarak peyzaj planlamada mekan tanımlayıcı ölçütler olan doğal süreçler, insan etkinlikleri ve habitat lekeleri belirlenmiş ve bu ölçütler peyzaj kırılganlığı açısından analiz edilmiştir. Analiz çalışmaları havzada altı ölçütle (iklim, büyük toprak grupları, bakı, arazi yetenek sınıfları, arazi örtüsü, jeoloji) belirlenen ekolojik birimlere göre yapılmıştır. Kırılganlığı değerlendirmek için; toprağın su geçirgenliği, toplam buharlaşma, toprak erozyonu, taşkın-sel, deprem, heyelan ölçütleri kullanılmıştır. Her bir ölçüt için var olan durumlara bağlı olarak çok düşük değerli, düşük değerli, orta değerli, yüksek değerli, çok yüksek değerli kırılganlık özelliğine sahip alanlar belirlenmiştir. Daha sonra elde edilen veriler ve analiz sonuçlarından yararlanılarak peyzaj yönetim modeli oluşturulmuş ve alana ilişkin öneriler geliştirilmiştir. Kısakürek (2006) Kahramanmaraş Çimen Dağı örneğinde dağ ekosistemlerine yönelik yönetim planlaması sürecini araştırmıştır. Öncelikli olarak araştırma alanının doğal, sosyo-ekonomik ve kültürel yapısı belirlenerek, doğal veriler hassaslık, doğallık ve nadirlik gibi ekolojik değerlendirme ölçütleri ile ilişkilendirilmiştir. Her bir ölçüt kendi içinde gruplandırılarak Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ortamında değerlendirilmiştir. 14

24 Olsen et al. (2006) USA, Georgia, Fort Benning de ekolojik değişim göstergeleri olarak peyzaj desenini incelemişlerdir. Zaman içinde arazi örtüsünde meydana gelen değişimler türlerin yaşam alanlarının dağılımı ve oranının değişmesine neden olduğu için ekolojik sistemi etkilediği ifade edilmiştir. Peyzaj ölçümleri kullanılarak alandaki değişimler tespit edilmiştir. Peyzaj ölçümlerinden; yüzde alan örtüsü, toplam kenar, leke sayısı, leke alanı, en yakın komşuluk, ortalama alan-çevre oranı ve kümelenme ölçümleri kullanılmıştır. Peyzaj ölçümleri gibi ekolojik indikatörlerin kullanılmasının çevresel sistemlerin izlenmesinde kolaylık sağlayacağı belirtilmiştir. Rocchini et al. (2006) İtalya Poggio all Olmo Doğa Rezervi nde yılları arasında peyzaj değişimini incelemiştir. Peyzaj ölçümlerinin ekolojik hareketlerle ilgili çalışmalarda önemli araçlar olduğu ifade edilmektedir. Alanda nüfus azalması ve geleneksel tarım yönteminin bırakılması sonucu diğer bitkisel vejetasyonların açık alanları kapladığı belirlenmiştir. Peyzaj ölçümlerinden şekil, ölçü ve izolasyon ile ilgili ölçümler kullanılmıştır. Açık oluşumlarda parçalılığın artmasında çalı, yapraklı ve iğne yapraklı bitkisel alanların önemli rolü olduğu belirlenmiştir. Peyzaj ölçümlerinin ekolojik süreçlerin hareketlerini ölçmede ve belirlemede yararlı olduğu ifade edilmiştir. Zhu et al. (2006) yol koridorlarının kentsel peyzaj deseni üzerindeki etkisini incelemiştir. Çalışma sonucunda kentleşmenin, arazi kullanımı ve arazi örtüsü değişimi üzerinde önemli bir zorlayıcı güç olduğu belirlenmiştir. Kentleşmenin ekolojik ve sosyo-ekonomik etkilerinin değerlendirilmesi ve izlenmesinde kentsel peyzaj deseni ve zaman içinde ortaya çıkan değişimin hesaplanmasının başlıca çalışmalar arasında olduğu belirtilmektedir. Bu amaçla Çin de hızlı bir şekilde gelişme gösteren Şangay Kenti nde kentsel ve kentsel olmayan alanlarda leke yoğunluğu hesaplanmıştır. Şangay Kenti nde kentsel peyzaj lekeleri yol koridorları ile birbirine bağlanmaktadır. Çalışma sonucunda peyzaj leke yoğunluğu yolların arazi örtüsündeki yüzde oranı ile ilişkilendirildiğinde, yolların habitat parçalılığında önemli bir etkisi olduğu saptanmıştır. 15

25 Fischer and Lindenmayer (2007) Peyzaj değişimi ve habitat parçalanmasının küresel ölçekte türlerin yok olmasında önemli faktörler olduğunu ifade etmektedirler. Değişim ve parçalılığın etkisinin anlaşılması için türler ve süreçlerdeki etkilenme, insan etkili peyzaj desenlerinin türlerle ilişkisinin bilinmesi gerektiği belirtilmiştir. Türlerin yok olmasında, iç ve dış etkenlerin etkileşimi sonucu ortaya çıkan yaşam ortamı kaybıbozulması ve izolasyonunun etkili olduğu ifade edilmiştir. İnsan etkili peyzaj desenlerinde; antropojenik kenarların yaygınlaşması, doğal türlerin yapısı ve miktarı, peyzaj bağlantılılığının derecesi, müdahale edilmiş alanların dağılımı ve yapısının türler topluluğu ile yakından ilişkili olduğu belirtilmiştir. Peyzajda türlerin yok olmasının; doğal vejatasyon örtüsünün azlığı, düşük peyzaj bağlantılılığı ve müdahale edilmiş alanlarda yoğun kullanım ile ortaya çıktığı belirtilmiştir. Reger et al. (2007) Avrupa peyzajında arazi örtüsü değişim deseninin tanımlanması ve fiziksel niteliklerinin ortaya konulmasını incelemiştir. Son 60 yıllık süreçte Avrupa arazi örtüsü deseninde ciddi değişimler olduğu ve gelecekte de değişimlerin devam edeceğinin beklendiği belirtilmektedir. Çalışma Almanya Lann Dill dağlık alanında gerçekleştirilmiştir. Alanın eğimli olan batısında değişimin az olduğu, geri kalan bölümlerinde tarım yapılması nedeniyle ciddi değişimler olduğu belirlenmiştir. Alana ilişkin bilginin arazi örtüsü dinamikleri ile bütünleştirilmesinin gelecekte arazi yönetiminde etkili kararlar geliştirilmesinde yardımcı olacağı belirtilmiştir. Torsten (2007) biyoçeşitliliğin doğa bilimleri ve politik tartışmalarda odak noktası olduğunu belirtmektedir. Peyzaj ölçümleri gibi yeni metodolojilerle biyoçeşitliliğin değerlendirilmesinin gerekliliği vurgulanmıştır. Avrupa ülkelerinde peyzaj yapısı ve biyoçeşitlilik ile ilgili yaklaşımlar değerlendirilmiştir. Lowicki (2008) Polonya da dönüşüm sürecinde arazi kullanım değişimlerini Wielkopolska bölgesi örneğinde incelemiştir. Peyzajda en fazla kullanılan kantitatif ölçümün arazi kullanımı olduğunu belirtmektedir. Çalışmada yılları arasındaki değişim incelenmiştir yılından sonra arazi örtüsü ciddi değişimler olduğu belirtilmektedir. Değişimde çevresel faktörlerin etkisinin az olduğu, sosyo- 16

26 ekonomik faktörlerin çok fazla etkili olduğu tespit edilmiştir. Ekonomik açıdan az gelişmiş bölgelerin yoğun orman dokusuna sahip olduğu bunun yanında bu alanlarda çevresel koşulların da uygun olduğu belirlenmiştir. Wenguang et al. (2008) Çin de Minjiang Nehri nin üst kısımlarındaki orman peyzajında yılları arasında arazi kullanım değişimlerinin biyoçeşitlilik üzerine etkisini incelemişlerdir. Peyzaj ölçümleri kullanılarak leke şekli, leke boyutu ve leke izolasyonu belirlenmiştir. Memeli hayvanlar için alan gereksinimlerine göre uygun alanlar tespit edilmiştir yılları arasında orman alanlarından kereste üretimi için kesimler yapılması ve nüfusun artmasına bağlı olarak orman alanlarının azaldığı diğer arazi kullanım tiplerinin arttığı belirlenmiştir. Orman alanlarındaki azalma ile birlikte memeli hayvaların yaşam alanlarında daralma ve memeli hayvan sayısında azalma olduğu tespit edilmiştir. Peyzaj değişimi sonucu daralan uygun yaşam alanlarının memeli hayvan çeşitliliğinin korunmasında önemli rol oynadığı vurgulanmıştır. Iglesias et al. (2009) Galiçyanın kuzeyinde koruluk ve yarı açık alanlarda 20. yüzyılın ikinci yarısında meydana değişimler ve değişimde etkili faktörlerin analiz edilmesini amaçlamışlardır. Alanda 1950 li yıllarda vadi boyunca düz alanlar içinde çoğunlukla yarı açık alan sistemleri, bunların arasında köy yerleşimleri olduğu belirtilmektedir. Dağlık alanlarda kuşatılmış tarım alanları ve geniş çalılıkların arasında serpilmiş küçük köy yerleşimleri bulunduğu belirtilmektedir. Dağlık alanlar ve düz alanlar sistemi arasında iki sistemin karakteristik özelliklerine sahip kesişim zonu bulunmaktadır li yıllarda kesişim zonunun yarı açık alanlar ve eğimli alanlar doğru genişlediği, dağlık alanların çok fazla değişmediği belirlenmiştir. Çifliklerin sayısındaki azalma ve buna bağlı olarak alanda yaşayan nüfusun azalması değişimde en önemli etkenler olarak tespit edilmiştir. 17

27 2.2 Araştırma Alanı ve Yakın Çevresi ile İlgili Çalışmalar Yatgın (2001) tarafından yapılan çalışmada Bartın Kenti ve yakın çevresinin arazi kullanımındaki farklılıklar ve tür bileşimi göz önüne alınarak biyotop tipleri sınıflandırılmış, haritalanmış ve özellikleri incelenmiştir. Mevcut arazi kullanışları ve bu kullanışlara sahip alanların floristik bileşimi ile vejetasyon strüktürü göz önüne alınarak alandaki biyotop tipleri, sık yapılaşmış kent merkezi, konut alanları, sanayi alanları, yönetim donatı alanları, eğitim donatı alanları, sağlık donatı alanları, açık ve yeşil alanlar, ulaşım alanları, akarsu ve kıyı zonları, tarım alanları, ormanlar-ağaçlık alanlar ve çalılıklar, kırsal yerleşim alanları (köy yerleşimleri) olmak üzere sınıflandırılmıştır. Araştırma alanında belirlenen bu biyotoplarda arazi çalışmaları; yapılaşmış bölgedeki kentsel biyotoplarda floristik analizler ve odunsu bitkilerin tespiti, henüz yapılaşmamış bölgedeki doğala yakın biyotoplarda ise vejetasyon analizleri şeklinde gerçekleştirilmiştir. Yılmaz (2001) tarafından yapılan çalışmada Bartın ili ve yakın çevresinde doğal ve kültürel yapıya ilişkin potansiyel belirlenmiştir. Doğal ve kültürel faktörler için ayrı ayrı potansiyel belirlenmiş ve bu faktörlerin sentezi ile peyzaj potansiyeli haritası üretilmiştir. Çalışma ile Bartın ili nde turizm, rekreasyon, tarım, orman, yerleşim, sanayi, ticaret alanlarında yapılacak planlama, yönetim ve koruma çalışmalarına yön vermek amaçlanmıştır. Sertkaya (2002) tarafından yapılan çalışmada Bartın ili kıyı bölgesinin doğal ve kültürel özellikleri analiz edilerek, turizm ve rekreasyon potansiyelini ortaya koyacak bir yöntem geliştirilmiş ve çalışma alanına uygulanmıştır. Çalışma kapsamında ortaya konan yöntemde turizm ve rekreasyon üzerinde etkili olan doğal faktörler, sosyokültürel faktörler, turistik ve rekreasyonel altyapı faktörleri ile olumsuz çevre faktörleri ve herbir faktörü oluşturan alt faktörler 2x2 km lik birim alanlarda analiz edilmiştir. Yapılan analiz ve değerlendirmeler sonucunda Bartın İli kıyı bölgesinin turizm ve rekreasyonel potansiyeli ortaya konulmuştur. Belirlenen potansiyel doğrultusunda 18

28 alanın doğal ve kültürel özelliklerinin korunması ve kullanılması ile ülke ve bölge turizmine katkıda bulunacak önerilerde bulunulmuştur. Topay (2003) doğal özellikleri korunmuş ya da kısmen korunmuş kırsal alanlarda gerçekleştirilebilecek bazı rekreasyon-turizm etkinlikleri için en uygun alanların saptanabilmesi amacıyla bir yöntem geliştirmiş ve bu yöntem doğrultusunda Bartın- Uluyayla kırsal alanında uygun alanları belirlemiştir. Bunun için insanların en çok tercih ettikleri kırsal alan rekreasyon etkinlikleri ve bu etkinliklere ait değerlendirme faktörleri belirlenmiştir. Belirlenen bu faktörlerin, uzman görüşleri de alınarak, uygunluk sınıfı değerleri çizelgeleri oluşturulmuştur. Değerlendirme faktörleri doğrultusunda araştırma alanına ait doğal ve kültürel özellikler belirlenmiş ve bilgisayar ortamında veri tabanı oluşturulmuştur. Oluşturulan veri tabanı, etkinliklere ait değerlendirme faktörlerine göre sorgulanarak her etkinlik için en uygun ve koşullu uygun alanlar belirlenmiştir. Uzel vd. (2006) nin Zonguldak, Bartın ve Karabük illeri için hazırladıkları 1/ ölçekli Çevre Düzeni Planı nda bölgedeki doğal kaynaklar, orman varlıkları, su kaynakları ve doğa (ekolojik) turizmi bakımından önemli kaynakların bir plan hiyerarşisi içinde yönlendirilmesi gerekliliği belirtilmektedir. Çevre düzeni planı ile sürdürülebilir kalkınmayı sağlayarak bölgeden göçü önleyecek önlemleri almak, havza bazında su kaynakları, tarım alanları, ormanlar ve diğer hassas alanlarda koruma kullanma dengesini sağlamak, sürdürülebilir arazi kullanım kararları belirlemek, alt ölçekli planlara temel oluşturmak hedeflenmektedir. Bu amaçla çalışma alanındaki iller bazında doğal ve kültürel değerlerin envanteri yapılarak analiz edilmiş ve çeşitli senaryolar geliştirilerek plan kararları üretilmiştir. Bartın kentindeki sanayi alanlarının I. Sınıf arazi kullanım sınıfına ait tarımsal potansiyeli çok yüksek araziler üzerinde ve Bartın Çayı çevresindeki Doğal Sit Alanı içinde olduğu belirlenmiştir. Sanayi alanlarının Organize Sanayi Bölgelerine ya da yeniden seçilecek doğru yerlere taşınması gerekliliği belirtilmiştir. Bartın ili kent merkezi ve ilçelerinde kentsel tasarım, peyzaj, altyapı proje paketlerinin hazırlanması ve uygulanması gerekliliği belirtilmiştir 19