KÜLTÜR EVRENİ. UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ Bahar / Spring / Весна 2013 Yıl / Year / Год 4 Sayı / Number / Число 16

Transkript

1

2 KÜLTÜR EVRENİ UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ Bahar / Spring / Весна 2013 Yıl / Year / Год 4 Sayı / Number / Число 16 ÜÇ AYDA BİR YAYIMLANAN ULUSLARARASI HAKEMLİ SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ QUARTERLY SOCIAL EDUCATION JOURNAL SUBJECT TO INTERNATIONAL PEER REVIEW ЕЖЕКВАРТАЛЬНЫЙ МЕЖДУНАРОДНЫЙ ЖУРНАЛ ОБЩЕСТВЕННЫХ НАУК ISSN: Sahibi / Owner / Xозяин Hayrettin İVGİN Kültür Ajans Tanıtım ve Organizasyon Ltd. Şti. - Konur Sokak 66/7 Bakanlıklar-ANKARA Tel: kulturevreni@gmail.com Sorumlu Yazı İşleri Md./ Associate Editor Ответственный секретарь Erhan İVGİN Editör/ Editor Руководитель работы Ömer ÜNAL Genel Koordinatör / Director / Директор Redaktör/Redacteur/Редакция Erhan İVGİN Doç. Dr. Nezaket HÜSEYNOVA Yayın Kurulu / Editorial Board / Редколлегия Prof. Dr. Ali Berat ALPTEKİN Prof. Dr. Tuncer GÜLENSOY Dr. Yaşar KALAFAT Prof. Dr. Mehman MUSAOĞLU Prof. Dr. Taciser ONUK Prof. Dr. İsmail PARLATIR Prof. Dr. Saim SAKAOĞLU Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN Yazışma Adresi / Correspondance Adres / Адрес издательства Kültür Ajans Ltd. Şti. Konur Sokak No: 66/9 Bakanlıklar/ANKARA-TÜRKİYE Tel.: (PBX) - Fax: hayrettinivgin@gmail.com erhanivgin@gmail.com Fiyatı / Price / Стоимость Стоимость подписки 10 TL (Yurt içi / для граждан Турции) 40 TL (Yurt içi / для граждан Турции) 15 $ / 10 Euro (Yurt dışı / для граждан 60 $ / 50 Euro (Yurt dışı / для граждан других стран) других стран) Abone Bedeli / Subsciption Price Baskı Tarihi/ Press Date 15 Mayıs 2013 Baskı / Pres / Типография SAGE Yayıncılık Rek.Mat.San.Tic.Ltd.Şti. Kapak Resmi:

3 Temsilcilikler / Representative / Представители AZERBAYCAN Doç. Dr. Nezaket HÜSEYNOVA nezaket_h@yahoo.com Tel: AZERBAYCAN Prof. Dr. Gülnaz ABDULLAZADE gabdullazade@rambler.ru Tel: KAZAKİSTAN Doç. Dr. Bakıtgul KULCANOVA bahit777@mail.ru Tel: UKRAYNA Doç. Dr. İryna M. DRYGA idriga@gmail.com Tel: TÜRKMENİSTAN Wezir AŞİRNEPESOW wezdip@gmail.com Tel: KOSOVA Prof. Dr. Nimetullah HAFIZ trhafiz@yahoo.com Tel: RUSYA FEDERASYONU Prof. Dr. Elfina SİBGATULLİONA alfina2003@yandex.ru Tel: TÜRKİYE Ömer ÜNAL h.omerunal@gmail.com Tel: Kültür Evreni dergisinin yayın ilkelerine göre yazılarını yayımlatmak isteyenler, yazışma adresine veya temsilcilerimize başvurmalıdırlar. Articles submitted for publication will comply with the Publication Policy and the Submission İnstructions for manuscripts. For publication you can refer to adres or to our representative Желающим публиковаться в журнале Вселенная Культуры следует оформлять материалы в соответствии с требуемыми правилами и обратиться к указанному адресу или к местным представителям журнала

4 Hakem Kurulu Editorial Board Консультативный совет Редколлегия Ord. Prof. Dr. İsa HABİBBEYLİ (Nahçıvan Devlet Üniversitesi / AZERBAYCAN) Ord. Prof. Dr. İsmayil HACIYEV (AMEA Nahçıvan Bölmesi / AZERBAYCAN) Ord. Prof. Dr. Teymür BÜNYADOV (AMEA Etnografya Enstitüsü / AZERBAYCAN) Ord. Prof. Dr. Vasıf MEMMEDALİYEV (Bakü Devlet Üniversitesi / AZERBAYCAN) Prof. Dr. Abdurrahman KÜÇÜK (Ankara Üniversitesi/TÜRKİYE) Prof. Dr. Ahmet BURAN (Fırat Üniversitesi / TÜRKİYE) Prof. Dr. Ahmet GÖKBEL (Cumhuriyet Üniversitesi / TÜRKİYE) Prof. Dr. Ali Berat ALPTEKİN (Selçuk Üniversitesi / TÜRKİYE) Prof. Dr. Ali UÇAN (Gazi Üniversitesi / TÜRKİYE) Prof. Dr. Bilge SEYİDOĞLU (Atatürk Üniversitesi / TÜRKİYE) Prof. Dr. Byoungduk SOHN (Chongshin University / KORE) Prof. Dr. Edip GÜNAY (İstanbul Teknik Üniversitesi / TÜRKİYE) Prof. Dr. Elfina SİBGATULLİNA (Akademia Nauk / RUSYA FEDERASYONU) Prof. Dr. Erman ARTUN (Çukurova Üniversitesi / TÜRKİYE) Prof. Dr. Esma ŞİMŞEK (Fırat Üniversitesi / TÜRKİYE) Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN (Ege Üniversitesi / TÜRKİYE) Prof. Dr. Gülsen DEMİR (Karabük Üniversitesi / TÜRKİYE) Prof. Dr. Gürer GÜLSEVİN (Ege Üniversitesi / TÜRKİYE) Prof. Dr. Harun GÜNGÖR (Erciyes Üniversitesi / TÜRKİYE) Prof. Dr. Hayrettin RAYMAN (Bozok Üniversitesi / TÜRKİYE) Prof. Dr. İngeborg BALDAUF (Humboldt Universität zu Berlin / ALMANYA) Prof. Dr. İsmail ÖZTÜRK (Dokuz Eylül Üniversitesi / TÜRKİYE) Prof. Dr. M. Öcal OĞUZ (Gazi Üniversitesi / TÜRKİYE) Prof. Dr. Maimunah ISMAIL (Universiti Putra Malaysia / MALEZYA) Prof. Dr. Maria CİKİA (Akademia Nauk / GÜRCİSTAN) Prof. Dr. Maria Pia PADANI (Universita Ca Foscari Di Veneza / İTALYA) Prof. Dr. Mehman MUSAOĞLU (Gazi Üniversitesi / TÜRKİYE) Prof. Dr. Mehmet AÇA (Balıkesir Üniversitesi / TÜRKİYE) Prof. Dr. Metin EKİCİ (Ege Üniversitesi / TÜRKİYE) Prof. Dr. Mustafa CEMİLOĞLU (Uludağ Üniversitesi / TÜRKİYE) Prof. Dr. Muzaffer TUFAN (İstanbul Üniversitesi / TÜRKİYE) Prof. Dr. Naciye YILDIZ (Gazi Üniversitesi / TÜRKİYE) Prof. Dr. Natalie O. KONONENKO (University of Alberta / KANADA) Prof. Dr. Nazım Hikmet POLAT (Gazi Üniversitesi / TÜRKİYE) Prof. Dr. Nebi ÖZDEMİR (Hacettepe Üniversitesi / TÜRKİYE) Prof. Dr. Necati DEMİR (Cumhuriyet Üniversitesi / TÜRKİYE) Prof. Dr. Nimetullah HAFIZ (Piriştine Üniversitesi / KOSOVA) Prof. Dr. Norbert FIRIES (Humboldt Universität zu Berlin / ALMANYA) Prof. Dr. Özkul ÇOBANOĞLU (Hacettepe Üniversitesi / TÜRKİYE) Prof. Dr. Pavel DOLUKHANOV (University of Newcastle / İNGİLTERE)

5 Prof. Dr. Reşat GENÇ (Gazi Üniversitesi-em. / TÜRKİYE) Prof. Dr. Saim SAKAOĞLU (Selçuk Üniversitesi-em. / TÜRKİYE) Prof. Dr. Shih-chung HSIEH (National Taiwan University / TAYVAN) Prof. Dr. Suphi SAATÇİ (Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi / TÜRKİYE) Prof. Dr. Tacida HAFIZ (Piriştine Üniversitesi / KOSOVA) Prof. Dr. Taciser ONUK (Gazi Üniversitesi-em / TÜRKİYE) Prof. Dr. Tuncer GÜLENSOY (Erciyes Üniversitesi-em. / TÜRKİYE) Prof. Dr. Umay GÜNAY (Girne Amerikan Üniversitesi / KKTC) Prof. Dr. Walter ANDREVS (University of Washington / ABD) Prof. Dr. Wan-I LİN (National Taiwan University / TAYVAN) Doç. Dr. Bakıtgül KULCANOVA (Kazak Milli Üniversitesi/KAZAKİSTAN) Doç. Dr. Cabbar İŞANKUL (Özbekistan İlimler Akademisi / ÖZBEKİSTAN) Doç. Dr. Çulpan ZARİPOVA ÇETİN (Muğla Üniversitesi / TÜRKİYE) Doç. Dr. Erdoğan ALTINKAYNAK (Giresun Üniversitesi / TÜRKİYE) Doç. Dr. Gloham VATANDOUST (American University of Kuwait / KUVEYT) Doç. Dr. Iryna M. DRYGA (Bilimler Akademisi / UKRANIE) Doç. Dr. Mustafa SEVER (Gazi Üniversitesi/TÜRKİYE) Doç. Dr. Nezaket HÜSEYNOVA (Bakü Devlet Üniversitesi / AZERBAYCAN) Doç. Dr. Selçuk DUMAN (Gaziosmanpaşa Üniversitesi/TÜRKİYE) Yrd. Doç. Dr. Kenan KOÇ (Muğla Üniversitesi / TÜRKİYE) Not Note К сведению : Alfabetik olarak sıralanmıştır. : It is arranged in accordance with an alphabetical order. : Следует в алфавитном порядке Kültür Evreni Dergisi ne T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı abonedir. Ministry of Turkish Republic Culture and Tourism is a subscriber to Cultural Universe Magazine Министерство Культуры и Туризма Республики Турция является абонементом на журнал «Kültür Evreni» («Вселенная Культуры»)

6 İÇİNDEKİLER/ CONTENT / СОДЕРЖАНИЕ Зат Есімнің Грамматикалық Катег Орияларын Оқыту Kişi Adlarının Gramer Kategorilerinin Öğretimi The Education Of Grammatical Categories Of The Noun Обучение Граматическим Категориям Имён Людей Guljan Edigekızı Sapaeva...7 (Сапаева Гүлжан Едігеқызы) Қазақстан Мен Қытай Арасындағы Көлік Қатынасының Дамуы Kazak-Çin İlişkilerindeki Temel Taşımacılığın Geliştirilmesi Development Of Basıc Transportatıon In Kazakh-Chınese Relatıons Развитие Основного Транспорта В Казахско-Китайских Взаимоотношениях Doç. Dr. Madina Amanbaykizi Omarova...15 (Омарова Мадина Аманбайқызы) Some Issues Of Education, Upbringing And Intellectual Nation In A Sovereign Kazakhstan Bağımsız Kazakistan ın Eğitim Sürecinde ve Entektüel Ulus Kapsamındaki Bazi Sorunlar Некоторые Проблемы В Становлении Педагогики Независимого Казакистана Zoya Malkezdarovna Tokmukmuhamedova-Maria Nurgaliyevna Nurgaliyeva- Murtaza Alma Sherhanova li Yillar Azerbaycan Şiirinde Dil-Uslüp Poetikasi ve Türk Şiir Geleneği Language-Style Poetics And Traditions Of Turkic Poem Azerbaijan Poetry Of 80th Years Поэтика Языкового Стиля Поэзия Азербайджана 80-Ых Годов И Традиции Тюркского Стихотворения Agil İslamli...25 İnanışlarda, Söylencelerde Turna Kuşu ve Göç Yolları Crane And Migratory Routes In Beliefs And What Are To Be Told Журавль И Пути Миграции В Народных Верованиях Hayrettin İvgin...32 Қытай Идеологиясындағы Конфуциандықтың Рөлі Çin İdeolojisinin Kargaşalıklardaki Rolü The Role Of Confucianism In Chinese Ideology Роль Конфуцианства В Китайской Идеологии Doç. Dr. Kulşat Kabdollayevna Smagulova...46 (Смағұлова Күлшат Қабдоллақызы ) Barak Baba ve Hayvan Ata Miti Barak Father And Anımal Ancerstor Legend Миф Барак Бабы И Хайван Аты Dr. Yaşar Kalafat

7 Қазақстандағы Жоғары Білім Беру Жүйесінің Негізгі Жетістіктері Мен Перспективалары Kazakistan'in Yüksek Eğitim Sistemindeki Temel Başarilar Ve Perspektifler The Achıevements And Perspectıves Of Hıgher Educatıon System Of Kazakhstan Основные Успехи И Перспективы Системы Высшего Образования В Казахстане Leyla Duyseeva- Aray Khurmet...61 Орыс Тіліндегі Түркизмдердің Лексика-Семантикалық Жағынан Игерілуі Rus Dilinde Türkçenin Söz Dizimsel ve Semantik Gelişimi Lexical-Semantic Development Of Turkhsms In Russian Language Лексико-Семантические Освоения Тюркизмов В Русском Языке Meruert Kitmanova...66 (Китманова Меруерт) Human Rights From Koran Perspective Kur an Perspektifinden İnsan Hakları Права Человека В Соответствии С Перспективой Корана Faranak Pusti...72 Аудармадағы: Эквиваленттілік, Бейімдеу Жəне Қысқарту Çeviride Eşdeğerlik, Uyarlamak ve Kısaltmak Equivalence, Adaptation And Abreviation In Translation Эквивалентность, Адаптированность И Сокращения В Переводе Doç. Dr. Arzan Cumagulova-Doç. Dr. Khancaiym Karabaeva Doç. Dr. Anar Ashirova...78 Kазаk Тіл Білімі Негізін Салушылар Жөнінде Kazak Dil Bilim Kurucuları Hakkında About The Founders Of Kazakh Linguistich Об Основателях Казахского Языкознания Doç. Dr. Saltanat İmankulova-Shaigul Ramazanova...83 ( Иманқұлова Салтанат Мелкибайқызы)-( Рамазанова Шайгүл ) Taşeli Yöresi Tahtacıları ve Mengi Bağlaması (Finfini) Taşeli Einvirons Tahtaci Group And Mengi Baglama (Finfini) Туркмены Тахтаджы" Поселения "Ташэли" И Саз "Менги ("Финфини") Ali Dağıstan...90 Қатысымдық Мағынаны Тудырушы Үдерістер İletişimde Anlamların Biçimlenmesini Oluşturan Süreçler Processes Leading Formation Of Meanings In Communication Этапы, Образующие Формирование Смысла В Контакте Doç. Dr. Jibek İbraemova...96 (Ибраимова Жібек Тұңғышбайқызы) 6

8 ЗАТ ЕСІМНІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ КАТЕГ ОРИЯЛАРЫН ОҚЫТУ KİŞİ ADLARININ GRAMER KATEGORİLERİNİN ÖĞRETİMİ THE EDUCATION OF GRAMMATICAL CATEGORIES OF THE NOUN ОБУЧЕНИЕ ГРАМАТИЧЕСКИМ КАТЕГОРИЯМ ИМЁН ЛЮДЕЙ Guljan Edigekızı SAPAEVA * (Сапаева Гүлжан Едігеқызы) Özet Bu yazının ana konusu, Kazak dilindeki kişi isimlerinin bazı özellikleriyle ilgili bir çalışmadır. Aynı anda yazıda hal, şahıs ismi, şahıs zamiri ve çoğul hal yardımıyla isimlerin gramer kategorisi oluşturma araştırması yer almaktadır. Anahtar Kelimeler: gramer kategorileri, didaktik prensibi, özgün isimler, metodoloji, kök. Resume Subject of the present article is the question of studying of some features of nouns of the Kazakh language. And also education grammatical categories of nouns by means of cases, proper names, personal pronouns and plural is considered Key Words: grammatical categories, the didactic principle, dependence, property, the methods, root. * El-Farabi Kazak Milli Üniversitesi. Üniversite Öncesi Eğitimi Bölümü Öğretmeni Almatı/KAZAKİSTAN Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті ЖОО-ға дейінгі дайындық кафедрасы оқытушыcы 7

9 Резюме Предметом настоящей статьи является вопрос об изучении некоторых особенностей имен существительных казахского языка. А также рассматривается образование грамматических категории имен существительных посредством падежей, имен собственных, личных местоимений и множественного числа. Тірек сөздер: грамматикалық категория, дидактикалық принцип, тəуелдік, меншіктілік, əдіс-тəсілдер, түбір. Университетте оқылатын қазақ тілі курсының бағдарламасында зат есімнің грамматикалық категорияларының алатын орны мен оны оқытудың мəні зор. Зат есімнің грамматикалық категорияларын оқыту - студенттің сөйлеу, жазу тілі дағдысының, мəнерлі оқуының, орфографиялық, пунктуациялық білім дағдыларының қалыптасуының, дамуының негізгі кілті болып табылады. Бұл тақырыпты оқыту арқылы студенттерге зат есімнің грамматикалық категориялары танытылады. Осы тақырыптан берілетін теориялық білімінің аясы кең. Атап айтқанда, студенттер мынадай білім алады: 1. Зат есімнің грамматикалық категориялары туралы түсінік; 2. Зат есімнің грамматикалық категорияларын оқудағы мақсат; 3. зат есімнің грамматикалық категорияларының өзіндік белгілері мен ерекшеліктері. Зат есімнің грамматикалық категорияларын оқыту принципі педагогиканың дидактикалық принциптеріне негізделіп оқытылады. Мəселен, дидактиканың берілетін сабақ тақырыбы өткен тақырыппен байланыстырылып отырылуы керек жəне өтілетін материалдар бірімен-бірі тығыз байланысты болсын деген ережесіне негізделіп отыратын болса, зат есімнің грамматикалық категорияларын оқыту оның алдында өтілген сөз құрамымен байланысты өтіледі. Зат есімнің басқа сөз таптарынан ерекшеленетін бір белгісі көптік, тəуелдік, септік, жіктік категорияларының болуы. Зат есімнің грамматикалық категорияларын шығармашылық тұрғыда жүйелі оқыту жəне оны студенттерге сапалы білгізіп, тиянақты меңгерту оған керекті əдістемелік əдіс-тəсілдерді дұрыс қолданып отыруға бойланысты. Ол үшін оқытушы зат есімнің грамматикалық категорияларына тəн белгілерін бағдарлама бойынша жоспарлап, одан ұйымдастырылатын сабақ түрлері мен өтілетін материалдардың көлеміне қарай əдістерін белгілейді. Ол əдістердің жеке тəсілдерін ұтымды қолданудың нəтижесінде зат есімнің грамматикалық категорияларына тəн белгілері шығармашылық тұрғыда түсіндіріледі Оқытушы солардың мағынасын түсіндіру арқылы зат есімнің жекеше, көпше түрі болатынын аңғартады. Зат есімдердің жекеше, көпше тұлғада жұмсалатыны, заттың көптігін білдіру үшін көптік жалғауы жалғанатыны туралы ережемен таныстырады. Сонымен қатар студенттерге көптік жалғауының қосымшаларын, олардың сөздерге жалғану варианттарын шатастырып алушылық жəне неліктен бір жалғаудың түрленіп вариантқа бөлініп кету заңдылықтарын мектеп қабырғасынан үйретудің маңызы зор. Ол үшін буын үндестігі мен дыбыс үндестігі еске түсіріліп 8

10 қайталанылады да, үндестік заңына байланысты сөздердің соңғы буынының жуан, жіңішке əуеніне қарай үйлесіп келуіне байланысты екендігі түсіндіріледі. Көптік жалғауының қосымшаларын, олардың сөздерге үндестік заңының заңдылығына бой ұсына жалғанатын ерекшелігін мынадай көрнекілік арқылы түсіндіруге болады. Көптік жалғау -лар, -лер балалар кемелер -дар, -дер қыздар өзендер -тар, -тер кітаптар мектептер дауысты р й -лар, -лер у з ж л м - н ң дар, -дер қатаң дыбыстан - соң тар, -тер Бұл көрнекілікті түсіндіру жолы мынадай: Алдымен көптік жалғау деген сөз тіркесіне түсінік беріледі. Көптік жалғауы жалғанған сөзіне көптік мағына беріп, оны екінші бір сөзбен жалғастыратын болғандықтан, бұл қосымшаға берілген атау өзінің атқаратын қызметіне толық сай келіп, өзінің мазмұнының қандай екенін бірден-ақ аңғартып тұрғанын ескертеміз. Екінші ретте, көптік жалғауының арнаулы лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер тұлғалы жалғауының барын жəне бұлардың буын үндестігіне байланысты жуан, жіңішке вариантта айтылатынын, сол тұлғада жазылатынын балалар, кемелер, көлдер, кітаптар, мектептер сөздері арқылы түсіндіреміз.көптік жалғауы жалғанатын сөздердің соңы дауысты, сонор р, у, й дыбыстарының біріне аяқталса, көптік жалғауы үнді л дыбысынан басталып, -лар, -лер тұлғасында жалғанатындығын сұрақжауап əдісімен өздеріне жинақтатып, осы тəрізді мысалдар айтқызамыз. Осы жолмен түсіндірілген жаңа материалды студенттердің қаншалықты дəрежеде түсінгендіктерін байқау үшін, магнитофонды пайдалана отырып, мынадай жаттығу жұмыстарын жүргізуге болады: Біріншіден, студенттерге мынадай мазмұнда жазылған кеспе қағаздарын үлестіріп береміз: 1. Дауысты дыбысқа біткен екі сөз ойлап, оған көптік жалғауын жалға. 2. Өнерпаздар, егіншілер сөздеріндегі көптік жалғауы неліктен дар, -лер болып тұр? 3. Күректер, кілемдер сөздеріндегі көптік жалғауының түрлеріне талдау жаса. 4. Көптік жалғауы қандай жағдайда д дыбысынан басталады, мысал келтір. 5. Көптік жалғауы қандай жағдайда т дыбысынан басталады, мысал келтір. 9

11 Сондай-ақ, зат есімнің сөздерінің кейбір тобы көптік мағынада қолданылып, оларға көптік жалғауы жалғанбайтынын да ескеру керек. Көптік жалғауда қолданбайтын зат есімдер нақты мысалдар төңірегінде мынадай жүйемен түсіндіріледі: 1. Сұйықтық ұғымды білдіретін зат есімдердің атаулары: су, шай, сорпа. 2. Газ тектес зат есімдердің атаулары: бу, түтін, шаң. 3. Уақ, ұнтақ, майда зат есімдердің атаулары: қант, ұн, құм. 4. Дерексіз зат есімдердің атаулары: қуаныш, шындық, өкініш. 5. Табиғат байлығы, кен атаулары: алтын, мыс, алмас. 6. Табиғат құбылыстарының атаулары: жел, боран, қар. 7. Жұптық ұғымды білдіретін зат есім атаулары: көз, қол, аяқ. 1. Көптік жалғауы кейде зат есімнен басқа да сөз таптарына жалғанса, оларға заттық мағына үстеп, заттандырып тұрады. Көптік жалғаудың бұл қасиеті əрқашан дұрыс түсініле бермейді. Бұл «Көптік жалғауының бұл жердегі қызметі жұрнақ қызметімен пара-пар дерлік» - деп жалпы жалғаудың табиғатына терең үңілмегендіктен туып отыр.(исаев С. 1992: 62). Біріншіден, басқа сөз таптарын заттандыру қасиеті тек көптік жалғауда емес, септік, тəуелдік жалғауда да жиі кездесіп отырады: Еріншектің ертеңі таусылмас, Білімдіден шыққан сөз, талаптыға болсын кез.(абай). Екіншіден, көптік, тəуелдік жəне септік жалғауларының бұндай қасиеті, басқа сөз таптарынан жасалғанда, оларды заттандырып жіберу қасиеті, бұл тұлғалардың зат есімге тəн түрлену жүйесі екендігін, зат есімнің таза грамматикалық категориясы екендігін дəлелдейді. Зат есімнің тəуелдік категориясын түсіндіру көптік категориясына қарағанда, күрделі де, қиынырақ. Сондықтан тəуелдік категориясын түсіндіруде оқытушының үлкен шеберлігі керек. Мұны ұстаз шеберлігіне байланысты əр түрлі жолмен түсіндіруге болады. Зат есімнің тəуелдік категориясы да сөздері өзара байланысқа түсіретін категория екенін ескерте отырып, нақтылыдан нақтысызға, белгіліден белгісізге қарай үйрету, таныту əдістері арқылы баяндалады. Оқытушы күні бұрын өзіне тəн кітабын, қарындашын, дəптерін ала келуі керек. Ол күндегі əдетінше, сабақтың мазмұнын бірден ашып кетпей, ең алдымен, меншік жəне тəуелді деген сөздердің ұғымын студенттерге түсіндіргені дұрыс. Оқытушы өзінің алып келген заттарын көрсете отырып, бұл заттың иесі өзі екенін, заттың басқаға емес өзіне ғана тəн, меншікті екенін балалардың көру қабілеті арқылы, əрі ойландыру арқылы түсіндіргені жөн. Мұнан соң заттың иесін менің, сенің, сіздің, оның деген ілік жалғаулы сөздер білдіретінін, жеке тəуелді заттар кітабым, кітабың, кітабыңыз, кітабы деген тұлғада айтылатынын айтып, тақтаға: Менің кітабым Біздің кітаптарымыз Сенің кітабың Сендердің кітаптарың Сіздің кітабыңыз Сіздердің кітаптарыңыз Оның кітабы Олардың кітаптары деген мысалдарды жазып, ілік жалғауының қосымшасы мен тəуелдік жалғауының қасымшаларынының байланысын ойыс сызықтар арқылы түсіндіреміз. Бұл жерде ілік жалғаулы тəуелдік жалғаулы сөздермен қарым-қатынасқа түсіп, үнемі 10

12 бір тіркесте айтылатынын аңғарту керек. Сонымен қатар, ІІ жақта қолданылатын тəуелдік жалғауының анайы жəне сыпайы түрлерінің болатындығы туралы да студенттерге көрнекі түрде салыстырып түсіндірген жөн. Мұнан кейінгі ретте төменде көрсетілген кесте арқылы тəуелдік жалғауының арнаулы үш жағы бары, оған лайықты қосымшаларының болатыны түсіндіріледі. ( Əуелбаев Ш. 1980). Зат есімнің тəуелденуі Жақ Жекеше Көпше І (мен, біз) ІІ (сен, сіз) ІІІ (ол, олар) -м, -ым, -ім əкем, үйім -ың, -ің əкең, қозың -сы, -сі, -ы, -і қозысы, үйі -мыз, -міз, -ымыз, -іміз қозыларымыз, үйлеріміз -ың, -ің, -ыңыз, -іңіз үйлерің, үйлеріңіз -ы, -і қозылары, үйлері Бұл кестенің көмегімен оқытушы тəуелдік жалғауының І, ІІ, ІІІ жақтары болатынын көрсете отырып, І, ІІ жақтардың үнемі адамға қатысты айтылатынын, ал ІІІ жақ адамға да, басқаға да қатысты айтылатыны түсіндіреді. Осыдан кейін тəуелдік жалғауының үш жаққа тəн арнаулы қосымшалары барлығы, жекеше, көпше түрде тəуелденетіндігін осы кесте арқылы оқушылардың өздерін қатыстыра отырып əңгімелейді. Тəуелдік жалғауы ілік септік пен тəуелді сөздердің арасын байланыстырады. Сондықтан да тəуелдік жалғауы қосылған сөз тəуелденуші сөздің ілік септік жалғауда тұруын керек ететіндігін Атам + ның мал + ы Оспан + ның киім + і Ахмет + тің бала + сы деген сияқты мысалдар арқылы түсіндіріп жəне тəуелдік жалғауы қосылғанда, сөздердің соңындағы кейбір қатаң дауыссыздар ұяңданып кететіндігін де (кітап кітабым) түсіндіре кеткен жөн. Тəуелдік жалғауын танытқаннан кейінгі күрделі мəселе түбір сөзге дауысты дыбыстан басталған тəуелдік жалғауы жалғанғанда, түбір сөздің соңындағы «ы», «і» дыбыстарының түсіп қалатындығы (бөрік+ім бөркім, халық+ым халқым, ауыл+ым аулым) берілген ұғымды бекіте түсу мақсатында мынадай жұмыс түрлерін жүргізуге болады: төмендегі сөздерді жеке кеспе қағаздарына жазып, оларды І, ІІ, ІІІ жаққа қойып, жекеше, көпше түрде тəуелдеу міндеттеледі. Студенттердің жауаптарын үнтаспаға жазып, өздеріне тыңдатып, тəуелденген сөздерінің дұрыс-терісін аңғарттырамыз. Отан ел ауыл, шана ой сөз ақыл тілек көмек газет үй бақша өз қоян мектеп доп кітап 11

13 Осындай ретпен септік жалғауының атқаратын қызметі мен əр септіктің беретін мағынасы қоса түсіндіріледі. Тақтаға ақ, қызыл бормен септік жалғауының аттары мен сұрақтарын жазып, əрбір септіктердің өздеріне тəн арнаулы сұрақтары, қосымшаларының бары айтылады. Бұл жұмыс былайша орындалуға тиіс: тақтаға 7 септіктің атаулары бірінен соң бірі ақ бормен рет-ретімен баған ретінде тізіліп жазылады. Сөйтіп, студенттерге түсіндірген септік жалғауының түрін, сұрағын, мағынасын, қосымшаларын жинақтап, өздеріне бала, шеге деген екі сөзді ауызша септетіп, олардың жауабын ақ, қызыл бормен əр септіктің тұсына жазып тұру керек. Осындай жұмыстың нəтижесі тақтада мына түрде көрінуі тиіс: Атау кім? не? бала шеге Ілік кімнің? ненің? баланың шегенің Барыс кімге? неге? балаға шегеге Табыс кімді? нені? баланы шегені Жатыс кімді? неде? балада шегеде Шығыс кімнен? неден? баладан шегеден Көмектес кіммен? немен? баламен шегемен Септіктер 1. Атау 2. Ілік 3. барыс 4. табыс 5. Жатыс 6. Шығыс 7. Көмектес Септіктердің жалғаулары Жоқ -ның, -нің, -дың, -дің, -тың, -тің -ға, -ге, -қа, -ке, -на, -не, -а, -е -ды, -ді, -ты, -ті, -ны, -ні, -н -да, -де, -та, -те, -нда, -нде -нан, -нен, -дан, -ден, -тан, -тен -мен, -бен, -пен Осылайша жаңа сабақ материалы түсіндірілген соң, мынадай жаттығу жұмыстарын жүргізуге болады: 1. Кеспе қағазымен жұмыс істеу. Кеспе қағазымен жұмыс істеудің мазмұнмақсаты түрліше болып келеді. Септік жалғауын студенттерге меңгертуде екі түрлі мазмұнда құрастырылған кеспе қағазын ұсынуға болады. Атап айтсақ, бірінші түрінде бірнеше жеке сөздер жазып, оларды дұрыс септеуді талап ету. Екінші кеспе қағазында қысқа сөйлемдер жазылып, ондағы септік жалғаулы сөздерді таптырып, оларды сұрағы мен қосымшасына ажыратып, қай септікте тұрғанын таптыру мақсат етіледі. 2. Тақтамен жұмыс істеу. Тақтамен жұмыс істеу күнделікті оқытылып жүрген сабақтардың əдетіне əбден қалыптасқан əдіс-тəсілдің бастысы. Тақтаға екі студентті қатар шығарып, тақтаны екіге бөліп, екеуіне екі сөзді сұрағымен қоса 7 септікте септеу талап етіледі. 3. Үнтаспамен жұмыс. Сабақ үстінде қолайлы деп тапқан жерлерде техникалық құрал-жабдықтарды пайдаланудың мəні үлкен. Сабақ материалын саналы түсіндіруде, сабақты қызықты өткізуде, уақыт мерзімін ұтуда үнтаспаны пайдаланудың да пайдасы мол. Кеспе қағазы арқылы ойландыру үшін берілген 12

14 тапсырмалардың жауаптарын үнтаспаға жазып алып, студенттердің өздеріне қайта тыңдатып, дұрыс-терісін байқатып, жіберген қателерін түзеттіру керек. Бұл арқылы студенттерді ойланып, ұқыпты жауап беруге дағдыланады, аңғарымпаздыққа баулиды. Зат есімнің морфологиялық көрсеткіштерінің келесі бір түрі жіктік жалғауы. Мұнан бұрынғы өтілген жалғаулар сияқты жіктік жалғау да сөз бен сөзді байланыстырады. Жіктік жалғауы септік жалғаулары сияқты кез-келген сөз арасын байланыстыра бермейді, тəуелдік жалғауы тəрізді арнаулы бір тіркесті ғана байланыстырады. Атап айтсақ, бастауыш пен баяндауышты өзара қарым-қатынасқа түсіреді. Тəуелдік жалғауы өзі жалғанып тұрған сөзін ілік жалғаулы сөзге тəуелді етіп тұрса, жіктік жалғаулы сөз өзі жалғанып тұрған сөзінің кім? не? қандай? қаншасыншы? екендігін білдіретіні, сонымен қоса, іс-əрекеттің, қимылдың қай жақта істелгенін, істелетінін білдіретіні салыстыру əдісі арқылы түсіндіріледі. Тақтаға мұғалім деген сөзді жазып, оған тəуелдік жалғауын қосып, оқытушы/мұғалім сөзінің студентке тəуелді екені айтылады. Осыдан кейін мұғалім сөзін тақтаның орта тұсына жазып қойып, оған ең алдымен -мін қосымшасын жалғап, мұғаліммін сөзінің кіммін? Деген сұраққа жауап болып тұрған мағынасын аңғартамыз. Мұнан соң мін қосымшасынан мен сөзінің ұғымы туып тұрғанын түсіндіріп, мен сөзін мұғаліммін сөзінің алдынан жазып қойып, мұғаліммін деген сөздің астынан мұғалім сөзін қайта жазып, оған -сің қосымшасын қосып жазып, қандай өзгеріс болғанын студенттердің өздеріне айтқызып, -сің қосымшасынан сен деген ұғымның туып тұрғанына көздерін жеткізіп, сен сөзін мен сөзінің астына мұғалімсің дегеннен бұрын жазып қоямыз. Жіктік жалғауының қалған жалғауларын да түсіндіріп І, ІІ, ІІІ жақтарға бөлінетінін білдіреміз. Сөйтіп бұл мысал арқылы жіктік жалғауы жалғанған сөзінің кім? не? қандай? қаншасыншы? нешінші? екендігін аңғартатын категория екенін танытсақ, келді, оқыды деген етістіктерді үш жаққа қойып: І жақ мен келдім, оқыдым, жаздым ІІ жақ сен келдің, оқыдың, жаздың сыпайы сіз келдіңіз, оқыдыңыз, жаздыңыз ІІІ жақ ол келді, оқыды, жазды деген тұлғаларда түрлендіріп айтуға болатынын көрсетіп, жіктік жалғаулары қимылдық ұғымды білдіретін сөздерег жалғанғанда, қимылдың, іс-əрекеттің қай жақта болатынын, не болмағандығын білдіретінін айтады. Сөйтіп, жіктік жалғауы сырттай қарағанда тəуелдік жалғауына ұқсас болғанымен, бір-біріне ұқсамайтын мынадай айырмашылықтарына тоқталу керек: 1. Тəуелдік жалғауы мағына жағынан меншіктілікті, тəуелділікті білдірсе, жіктік жалғауы заттың кім? не? қандай? нешінші? екендігін білдіреді. 2. Тəуелдік жалғаулы сөз үнемі ілік жалғаулы сөзбен байланыса, жіктік жалғауы үнемі атау септігіндегі есімдіктермен қарым-қатынасқа түседі. 3. Тəуелдік жалғауы кез-келген есім сөздерге жалғана береді, ал жіктік жалғауы тек қана адамға, мамандыққа байланысты ұғымды білдіретін сөздерге ғана жалғанады. Сонымен қоса, қимылды білдіретін етістік сөздерге талғамсыз жалғана береді, мұндай қасиет тəуелдік жалғауыныда жоқ. Жіктік жалғауының есім сөздер мен етістік сөздерге жалғану ретін жəне олардың қосымшаларын төменде берілетін кесте арқылы түсіндіріледі. 13

15 Жақ жекеше көпше Мысалдар мен І біз Біздер -мын, -мін -бын, -бін -пын, -пін -мыз, -міз -быз, -біз -пыз, -піз сен, сіз ІІ сендер Сіздер -сың, -сің -сыз, -сіз ІІІ ол Олар жоқ Жоқ -сыңдар, -сіңдер -сыздар, -сіздер баламын, баламыз үлкенмін, үлкенбіз қазақпын, қазақпыз баласың, баласыңдар үлкенсің, үлкенсіңдер қазақсыз, қазақсыздар бала, балалар үлкен, үлкендер қазақ, қазақтар Қорыта келгенде, адам баласының барлық таным процестері тіл заңдылығын білуден, оқудан, ой сауатын ашудан басталады. Сондықтан зат есімнің грамматикалық категорияларын оқытудың маңызы ерекше зор. Университетте студент зат есімнің грамматикалық категорияларымен танысады, сөздердің түрленуі мен сөйлемдегі өзгерісін, олардың ғылыми жүйесімен əр алуан фактілерін зерттеп біледі. Соның нəтижесінде студенттер өздерінің тілден алған білімдерін молайтады, жазу, сөйлеу тілін дамытады, дұрыс оқуға үйреніп, ұғу қабілеттілігін жетілдіреді, грамматикалық, орфографиялық ережелерді үйренеді, сауатты жазып, тыныс белгілерін дұрыс қоя білудің тиімді дағдысын қалыптастырады. Студенттер зат есімнің грамматикалық категорияларын оқу арқылы қазақ халқының ана тіліндегі сөз байлығын меңгереді, сөздерді түрлендіріп, олардан алуан түрлі ұғым беретін мағыналарды туғызады, сөйлемдер құрап логикалық ойын дамытады, соның нəтижесінде грамматикалық категориялар мен оның қызметін талдап білетін болады. Жоғарыда айтылғандардан зат есімнің грамматикалық категорияларын жақсы білгізу студенттердің ақыл-ойын дамытып, дұрыс сөйлей білуге жəне сауатты жазуға үйрену жағынан маңызы ерекше зор екендігін байқаймыз. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ƏДЕБИЕТТЕР 1. Əуелбаев Ш. Грамматикалық кестелер. Алматы ж. 2. Бұзаубақова Қ.Ж. Жаңа педагогикалық технология. Тараз, 2003 ж. 3. Исаев С.М. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, «Қайнар» 1993ж. 4. Исаев С.М., Назарғалиев К., Дəулетбекова Ж. Қазақ тілі. 6-сынып, (оқулық) Алматы, «Атамұра» 2002 ж. 5. Исабаев Ə. Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері. Алматы, «Қазақ университеті» 1993ж. 6. Исаев С.Қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар. Алматы, «Рауан» 1992 ж. 7. Қараев М.Ə. Қазақ тілі. Алматы, «Ана тілі» 1993 ж. 8. Құлмағанбетова Б. Қазақ тілін оқыту методикасы. Алматы, «Мектеп» 1988ж. 9. Қазақстан мектебі. 3, 4, 2004 ж. 10. Қазақ тілі мен əдебиеті. 4, 2006 ж. 11. Ұйықбаев И.Қ. Қазақ тілі методикасының мəселелері. Алматы, 1996 ж. 12. Рахметова. Қазақ тілін оқыту методикасы. Алматы, «Ана тілі» 1991 ж. 14

16 ҚАЗАҚСТАН МЕН ҚЫТАЙ АРАСЫНДАҒЫ КӨЛІК ҚАТЫНАСЫНЫҢ ДАМУЫ KAZAK-ÇİN İLİŞKİLERİNDEKİ TEMEL TAŞIMACILIĞIN GELİŞTİRİLMESİ DEVELOPMENT OF BASIC TRANSPORTATION IN KAZAKH-CHINESE RELATIONS РАЗВИТИЕ ОСНОВНОГО ТРАНСПОРТА В КАЗАХСКО-КИТАЙСКИХ ВЗАИМООТНОШЕНИЯХ Doç. Dr. Madina Amanbaykizi OMAROVA * (Омарова Мадина Аманбайқызы) Özet Bu yazıda Orta Asya bölgesindeki bütünleşme süreçlerinin durumu ve geleceği; taşıma ve nakliyat alanındaki işbirliğinin geliştirilmesi konuları ele alınmaktadır. Yazıda, bu sahadaki işbirliğinin esas sorunları belirlenmiştir. Ayrıca, Kazak-Çin ilişkilerindeki temel taşımacılık ve nakliyat projelerinin yerine getirilmesinin verimliliği analiz edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Bütünleşme süreçleri, Kazak-Çin ilişkileri, nakliyat alanındaki işbirliği, Yeni İpek Yolu. Abstract This paper discusses the state and prospects of the integration processes in the Central Asian region which are directed to develop cooperation in the field of transport. The priority areas of cooperation in the field are determined; the effectiveness of the implementation of major transport projects in the Kazakh-Chinese relations is analyzed. Key Words: integration processes, the Kazakh - Chinese relations, cooperation in the field of transport, the new Silk Road * El-Farabi Kazak Milli Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Fakültesi Diplomatik Çeviri Bölümü/KAZAKİSTAN Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті Халықаралық қатынастар факультеті тарих ғылымдарының кандидаты, доцент 15

17 Аннотация В статье рассматриваются состояние и перспективы интеграционных процессов в Центрально-азиатском регионе, направленных на развитие сотрудничества в сфере транспорта. Определены приоритетные направления сотрудничества в данной сфере, проанализирована эффективность осуществления основных транспортных проектов в казахстанско-китайских отношениях. Ключевые слова: Интеграционные процессы, казахстанско-китайские отношения, сотрудничество в сфере транспорта, новый Шелковый путь Орталық Азия аймағындағы интеграциялық үрдістердің дамуымен, сондай-ақ Қытайдың батыс бөлігін дамыту стратегиясының жүзеге асуымен Қазақстан мен Қытай арасындағы сауда ынтымақтастығы қарқынды дами бастады, сонымен бір мезгілде көлік жəне коммуникация саласындағы ынтымақтастықтың да алға басуына жоғары талаптар қойылды. Қазақстан-Қытай тас жол тасымалына қатысты екіжақты жəне көпжақты келісімдер анағұрлым көп жылы Қазақстан мен Қытай Үкіметтері «Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасы Үкіметтері арасындағы автомобиль жолы тасымалы туралы келісімге», «Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасы Үкіметтері арасындағы автомобиль жолы тасымалы туралы келісімді» жүзеге асыру туралы хаттамаға қол қойды, 1993 жылдың ақпан айында «Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасы Үкіметтері арасындағы автомобиль жолы тасымалы туралы келісімді» жүзеге асыру нұсқауына жəне жол жүрудегі лицензиялық рұқсат беру жүйесі туралы келісімге қол қойды. Шанхай ынтымақтастық ұйымы Орталық Азия мен Қытайдың аймақтық көптарапты ынтымақтастығын жүзеге асырушы ұйым ретінде көлік тасымалы саласындағы ынтымақтастықты басым бағыттардың біріне айналдырған жылдың қараша айында Қырғызстан астанасы Бішкекте ШЫҰ-ға мүше мемлекеттердің көлік жəне байланыс министрлерінің алғашқы кездесуі болып, бірлескен декларация қабылданды. Сондай-ақ ШЫҰ көлік жəне байланыс министрлер кеңесінің тетігінің құрылғаны жөнінде ресми түрде жарияланды. Соңғы жылдары Қазақстан мен Қытайдың теміржол саласындағы инфрақұрылымының белгілі бір бөлігі құрылып, қалыптасты. Жаңа Еуразиялық үлкен көпірдің теміржол тасымалы жүйесі Қазақстан үшін теңізге жол ашуына мүмкіндік берді. Қазақстан құрлық ішіндегі мемлекет болғандықтан қажетті теңіз жолдарын ашу, тасымал түрлерін көбейту жəне құрлықаралық теміржол тасымалын дамыту ел экономикасын дамытуда аса маңызға ие. Халықаралық теміржол арқылы тауар тасымалдау саласында Қытай теміржолы Қазақстанға жəне басқа да құрлықішілік мемлекеттерге теңізге шығу жолы ретінде Далянь, Тяньцзинь, Циндао, Ляньюньган, Шанхай, Гуанчжоу, Чжаньцзян сияқты порттарын ұсынды. Қытай үшін де теміржол магистралін салып бітіруге деген талпыныс ішкі жəне сыртқы себептермен тікелей байланысты. Қытайдың темір жол министрінің мəлімдемесі бойынша, теміржол елдегі негізгі транспорт түрі болып, соңғы кездері осындай теміржолдың жоқтығы ұлттық экономиканың əрі қарайғы дамуына кедергі болып отыр. Қытайда жүргізіліп жатқан экономикалық реформалардың басты бағыттарының бірі ашық сыртқы экономикалық саясат болып табылады. Шетел 16

18 капиталын пайдалану жəне əлемнің əртүрлі елдерімен белсенді түрде экономикалық ынтымақтастықты дамыту мемлекеттің ұзақ мерзімді бағыты деп жарияланған. Магистраль, қытай мамандарының пікірінше, сыртқы сауда байланыстарына жаңа үрдіс бере отырып, қытай тауарларының жаңа рыноктарға шығуына септігін тигізеді. Ең алдымен, Қытай батыс еуропалық мемлекеттер рыногына көз тігуде. Мұндай міндеттердің қиын екендігін мойындай отырып, Қытай транспорт шығындарының азаюы есебінен ондағы қытай тауарларының бəсекелестік қабілетінің біршама дəрежеде артатынына сенім білдіруде. Сонымен қатар Қытайдың соңғы жылдары елдің солтүстік-батысында орналасқан Қытайдың 6/1 бөлігін иеленетін ШҰҰА-ға қатысты саясаты да өзгерген. Оның себебі Қытайдың осы аймағы мен басқа оңтүстікшығыс аймақтарының экономикалық даму деңгейіндегі алшақтықты жоюға бағытталған іс-шараларға көңіл бөлінуде. Осы мақсатта да аталмыш теміржол магистралына деген қызығушылық арта түспек. Оған қоса, Қытайда табылған 162 минералдың 122-сіне Шыңжаң ие, көмір, мұнай, алтын, тұз, түсті металдар жəне шикізаттың басқа да түрлері осы аймақтың экономикалық дамуына өте жақсы негіз бола алады. Қытай жағының теміржол жұмысын жандандыруға деген талпынысының тағы бір себебі- халықаралық сахнада жаңа құрлықаралық магистральды іске қосудан Пекин саяси жəне экономикалық пайда табуға сеніп отыр. Қытай экономистерінің есебі бойынша, тек контейнерлік тасымалдың өзінен ҚХР жыл сайын млн. доллар пайда көреді екен. Əйтсе де Қытай жағы аталмыш магистральдың əлемдік кеме жолы компанияларымен жəне Транссібір магистралімен бəсекеге түсетінін де түсінеді. Бірақ бірінші еуразиялық континентальды көпір Транссібір магистралімен салыстырғанда екінші көпірдің артықшылықтары басым. Осы артықшылықтарға тоқталайық: Географиялық орналасуындағы артықшылық. Екі теміржол магистралінің батыс бөлігіндегі соңғы аялдамасы Нидерландының Роттердам қаласы болғанымен, шығыс бөлігіндегі алғашқы нүктесіндегі географиялық жағдай қолайсыздық туғызады. Мысалы, Ляньюньган портында жылдың 4 мезгілінде де су қатпайды, жыл бойы тасымалдау жұмыстарын жүргізуге болады. Ал Находка жəне Дунфанган порттарында суық мерзім ұзақ сақталады. Жол ұзындығының қысқалығы өз кезегінде тасымалдың шығынын да азайтады. Сондықтан мұның өзі ең басым артықшылық болып табылады. Жаңа еуразиялық көпір сызығының өне бойындағы табиғи жағдай өте қолайлы, желі сапасы өте жоғары. Жаңа еуразиялық көпірдің шығыс шегінде аялдайтын соңғы пункттер, үлкен порттар көп, сол порттардың барлығы да континентальды көпірмен байланысады. Жаңа еуро-азиялық континентальды темір жол магистралі Тынық мұхитты Атлант мұхитымен (Солтүстік теңіз) байланыстыратын өте маңызды бастама болып отыр. Ол Қытайдың Ляньюньган портынан басталып, Қытайдың алты провинциясы- Цзянсу, Аньхой, Хэнань, Цзянси, Ганьсу жəне ШҰАА-ны басып өтіп, Алашанькоу арқылы Қазақстанның Достық станциясына шығады да, жалпы 7 мемлекет: Қытай, Қазақстан, Ресей, Белоруссия, Польша, Германия, Нидерланд аумағынан өтеді. Ал қалалары бойынша бұл магистраль: Ляньюньган-Алашанькоу-Достық-Москва- Минск-Варшава-Берлин-Роттердам тізбегін құрайды. Жалпы ұзындығы км, оның ішінде Қытай жерінде км (Амаяк Мартиросян (12).. Осы жаңа еуразиялық кинтинентальды көпірді дамытуға деген талпынысының нəтижесінде Қытай мен Шанхай ынтымақтастық ұйымы елдері арасындағы тауар 17

19 18 KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ айналымы өсті. Қытай көлік ассоциациясының логистика комитетінің бастығы Гуо Минцзидің айтуынша, соңғы жылдары жаңа еуразиялық континентальды көпір бойымен теміржол тасымалының көлемі артқан. «Қытай экспортының негізгі тауарлары, оның ішінде жоғары технологиялы жоғары қосымша құнмен белгіленген өнімдер аталмыш көпір арқылы тасымалдана алады», - деді Гуо мырза. Оған қоса, маманның пікірінше, электр тауарлары теңіз ауасының əсерінен тез істен шығады, сондықтан сондай тауарлар үшін теміржол тасымалы анағұрлым тиімді. Қытай көлік ассоциациясының мəлімдеуінше, теңізбен жеткізумен салыстырғанда тауарларды континентальды көпір арқылы тасымалдау бес есе аз уақытты қажет етеді. Гуо Минцзидің айтуынша, жерүсті жолдарға қарағанда теңіз тасымалы анағұрлым арзан көлік болып саналады, алайда экспортшылар мен импортшылар тауар жеткізу уақытын əлдеқайда қысқартуға мүмкіндік беретін болғандықтан көбіне теміржол тасымалын таңдайды екен. Қытайдың Ресей мен Орталық Азияға бағытталған жалпы экспортының 30 пайызын электр тауарлары құрайды (Новый евразийский континентальный мост повысил товарооборот между Азией и Европой жылы Астанада өткен Қазақстан-Қытай ынтымақтастық комитетінің 6- отырысы аясында Қазақстан Республикасы Көлік жəне коммуникация министрі Асқар Жұмағалиев пен Қытай Халық Республикасының Темір жол министрі Шэн Гваньжу екі мемлекет арасындағы Шекаралық темір жолдары Келісіміне өзгертулер мен толықтырулар енгізу жөніндегі Хаттамаға қол қойды. Осы жылдың маусым айында ШЫҰ кезекті отырысы аясында Қытайда екі елдің үкіметі Қазақстан-Қытай мемлекеттік шекарасы арқылы өткізу пункті мен оның жұмыс тəртібі туралы Келісімге қол қойған еді. Атап айтқанда, Алтынкөл (ҚР) Қорғас (ҚХР) учаскесіндегі екінші теміржол өтпесін ашу мəселесі келісілген болатын. Тараптар қол қойған хаттама шекаралық станциялардың өзара технологиялық əрекеттесуін реттейді, оның ішінде қазақстандық темір жол қызметкерлерінің шекарадан өтуі, Қытай станциясында жүріп-тұруы жəне керісінше. Бірінші өткізу кешенін іске қосу барысында теміржол станциялары, қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз ету, энергожабдықтау нысандары тұрғызылған болатын. Екінші өткізу кешенін іске қосу барысында жаңа теміржол бойында орналасқан тұрғындар үшін тұрғын үй, мектеп, балабақша секілді өзге де əлеуметтік-тұрмыстық нысандардың құрылысы аяқталды жылдың қыркүйек айынан бастап аталған өңірдің елді мекендерін Алматы қаласымен байланыстыратын Жетіген Алтынкөл Қорғас учаскесінде жолаушылар пойызының қозғалысы іске қосылды. Екінші кешеннің іске қосылуы пойыздардың шекара арқылы ҚХР қатынау мүмкіндігін жəне ҚХР екінші теміржол өтпесін ашуды қамтамасыз етеді. Достық темір жол өтпесі арқылы 2012 жылы 16,5 млн. тонна жүк өткізу жоспарланған. Қорғас станциясында Екінші шекаралық өтпені ашу арқылы ҚХР шекарасынан өткізілетін жүк көлемін 2020 жылға қарай тағы 15 млн. тоннаға арттыру көзделуде (Қазақстан мен Қытай көлік ведомстволары шекаралық станциялардың өзара əрекеттесуін реттейтін құжатқа қол қойды // Қазақстан мен Қытай арасындағы көлік қатынасында тас жол дəліздерінің айтарлықтай орны бар. Бүгінгі таңда Қытайдың шығыс, орталық, батыс бөліктерін баса отырып, дəлірек айтқанда шығыстағы портты қалалар Шанхай мен Ляньюньганнан басталып, Сиань қаласынан өтіп, батыстағы Шыңжаңдағы Үрімші қаласына жалғасып, Қазақстан, Қырғызстан жəне Тəжікстанға дейін жететін Жаңа Жібек жолының тас жол тасымалы негізінен қалыптасып болған. Қытайдан

20 Қазақстан аумағына кіретін жүк таситын машиналар Қазақстан ішінде шоғырлана отырып, Алматы, Шымкент арқылы Өзбекстанға, Өзбекстан астанасы Ташкенттен Тəжікстанға, немесе Алматы арқылы Қырғызстанға, одан əрі жалғаса отырып, Ресейге, Еуропаға дейін барады. БҰҰ-ның Даму бағдарламасы АТЭС-пен бірлесіп 2002 жылы форум ұйымдастырып, онда Азияда жоғары жылдамдықты тас жол салу жобасын талқылаған болатын, мұндағы мақсат Жібек жолының негізіндегі жоғары жылдамдықты тас жол желісін дамыту арқылы аймақтық интеграцияға ықпал ету. «Жаңа Жібек жолы» негізінде Қорғас, Алашанькоу жəне Бақты сияқты 3 ірі тас жол өткелдері арқылы Қазақстан аумағына өтуге болады жылдың аяғында Қазақстан мен Қытай арасындағы тікелей жолаушылар жəне жүк тасымалы бағыттары 60-қа жеткен. Қазақстан мен Қытай арасындағы көлік ынтымақтастығының дамуында «Батыс Еуропа Батыс Қытай» халықаралық автомагистралінің орны ерекше. «Батыс Еуропа Батыс Қытай» құрлықаралық дəлізі туралы жоба 2005 жылы көтерілді. Ал 2007 жылы желтоқсанда Қазақстан мен Ресейдің көлік министрліктерінің басшылары арнайы келіссөз жүргізіп, екі ел арқылы өтетін «Батыс Еуропа Батыс Қытай» жобасын Біріккен Ұлттар Ұйымының Азия жəне Тынық мұхиты мəселесіндегі экономикалық жəне əлеуметтік комиссиясына қарасты автомобиль жолдарының тізіміне енгізу немесе халықаралық бекіту жөнінде шешім қабылдаған болатын. «Батыс Еуропа-Батыс Қытай» құрлықаралық дəлізі Транссібір теміржолы мен Суэц каналы арқылы өтетін теңіз жолымен салыстырғанда жүк тасымалдау үшін төте жол болады. Егер теңіз жолын пайдаланғанда жолға 45 тəулік кетсе, Транссібір теміржолы арқылы 14 тəулік кетеді екен. Ал «Батыс Еуропа Батыс Қытай» құрлықаралық дəлізімен Ляньюнгань портынан Еуропа мемлекеттерінің шекарасына дейінгі жолға кететін уақыт 10 тəуліктен аспайды. Бұл 2020 жылы жүк тасымалының көлемін 2,5 есе ұлғайтуға мүмкіндік береді. Яғни жылына 54 миллион тоннаға дейін жүк тасымалдауға мүмкіндік бар. Жоба жүк тасымалын Қытай Қазақстан, Қытай Орталық Азия жəне Қытай Ресей Батыс Еуропа бағыттары бойынша тасымалдауды қамтамасыз етеді. «Батыс Еуропа Батыс Қытай» құрлықаралық дəлізі, яғни Санкт Петербург Мəскеу Нижний Новгород Қазан Орынбор Ақтөбе Қызылорда Шымкент Тараз Қордай Алматы Қорғас Үрімші Ланьчжау Чжэнчжау Ляньюнган бағыты бойынша дəліздің жалпы ұзындығы шақырым. Оның шақырымы Ресей аумағы арқылы өтсе, шақырымы Қазақстан, ал шақырымы Қытай арқылы өтеді. Ал біздің елімізде осы бағытта 2452 шақырым жол қайта салынады. Жоба бойынша 1390 шақырым жолды 4 жолақты бірінші техникалық санатқа өткізу көзделсе, қалған 1062 шақырым екінші техникалық санатқа өткізіледі («Батыс Еуропа Батыс Қытай» дəлізі ерекше жол // Ақтөбе газеті, 11 қыркүйек 2009). Екі ел арасындағы көлік жəне коммуникация саласындағы ынтымақтастықтың келесі тармағы əуе қатынасы болып табылады жылдың шілде айында Шыңжаң əуе компаниясы Үрімші-Алматы əуе жолын ресми түрде ашты, бұл аталмыш компанияның алғашқы халықаралық бағыты болған жылға дейін Қазақстан мен Қытай арасында Үрімші-Астана, Пекин-Алматы, Шанхай-Алматы, Үрімші-Өскемен тікелей əуе рейстері ашылған. Соңғы жылдары Қазақстан-Қытай саудаэкономикалық, энергетикалық ынтымақтастықтың үздіксіз алға басуымен жəне жолаушылардың өзара ағымының күшеюімен Үрімші-Алматы бағытындағы əуе 19

21 қатынасы тасымал сұранысын барған сайын қанағаттандыра алмауда жылы 17 сəуірде Қытай мен Қазақстан əуе қатынасы бойынша Пекинде келіссөздер жүргізіліп, тараптар екіжақты əуе құқығын бөлу бойынша уағдаластыққа қол жеткізіп, өзара түсіністік меморандумына қол қойды. Осы саладағы ынтымақтастықты тереңдетуге қатысты келіссөздер 2012 жылдың мамыр айында жалғасты мамырда Пекинде екі елдің əуе билігі екі мемлекеттің астаналары арасында тікелей əуе жолын ашу туралы уағдаластықтарға қол жеткізді. Олар сондай-ақ бүгінде бар рейстердің жиілігін арттыру жəне жаңа бағыттарды ашуға келісті. Қазақстанның көлік жəне коммуникация министрлігінің хабарламасы бойынша, келесі 2 жыл ішінде əуе рейстері аптасына 35-ке дейін жеткізілетін болады. Сондайақ Қарағанды-Үрімші аймақтық бағыты мен Хайнань аралындағы демалыс орнына Алматы-Санья жəне Астана-Санья рейстері ашылмақ (Казахстан и КНР договорились об открытии авиасообщения между столицами // russian.people.com.cn/31519/ html). Қазақстан мен Қытай арасындағы көлік қатынасы дамуының беталысы жаман емес. Алайда осы саладағы көптеген жетістіктермен қоса, өзара ынтымақтастық дамуын тежейтін факторлар да бар. Біріншіден, ынтымақтастық тетігінің толық жетілдірілмегендігі, яғни бүгінде бар ынтымақтастық туралы келісімдердің тиімді жүзеге асу деңгейіне жетпеуі. Екіншіден, стандарттардың əр түрлі болуы. Мысалы, автомобиль көлігінің шығын шегі мен салмақ шегіндегі ортақ стандарттың болмауы қиындықтар тудырады. Үшіншіден, көлік тасымалы инфрақұрылымы мен көлік қуатының шектеулі болуы тағысын тағы. Алайда алда тұрған қиындықтар мен тосқауылдарға қарамастан тараптар өзара байланыстар сапасын арттыруға, ынтымақтастық тетігін жетілдіруге, кемшіліктерді жоюға қатысты талпыныстарын тоқтатпайды. Өйткені көлік қатынасы саласындағы ынтымақтастық бүгінгі таңда жаппай белең алып келе жатқан интеграциялық үрдістердің бір тармағы болып саналады. Оған қоса көлік қатынасының дамуы Қазақстанға да, Қытайға да экономикалық табыс əкелетіні сөзсіз. Пайдаланылған əдебиеттер: 1. Амаяк Мартиросян. Великий Шелковый путь: этапы восстановления // Центральная Азия и Кавказ (12). - С Новый евразийский континентальный мост повысил товарооборот между Азией и Европой 3. Қазақстан мен Қытай көлік ведомстволары шекаралық станциялардың өзара əрекеттесуін реттейтін құжатқа қол қойды // 4. «Батыс Еуропа Батыс Қытай» дəлізі ерекше жол // Ақтөбе газеті, 11 қыркүйек Казахстан и КНР договорились об открытии авиасообщения между столицами // russian.people.com.cn/31519/ html 20

22 SOME ISSUES OF EDUCATION, UPBRINGING AND INTELLECTUAL NATION IN A SOVEREIGN KAZAKHSTAN BAĞIMSIZ KAZAKİSTAN IN EĞİTİM SÜRECİNDE VE ENTEKTÜEL ULUS KAPSAMINDAKİ BAZI SORUNLAR НЕКОТОРЫЕ ПРОБЛЕМЫ В СТАНОВЛЕНИИ ПЕДАГОГИКИ НЕЗАВИСИМОГО КАЗАКИСТАНА Zoya Malkezdarovna TOKMUKMUHAMEDOVA * Maria Nurgaliyevna NURGALİYEVA**-Murtaza Alma SHERHANOVA*** Resume This article deals with some issues of education, upbringing and Intellectual Nation in a sovereign Kazakhstan. On the basis of her teaching experience, national and international mass media, Annual Address of President of the RK Nazarbayev N.A. to the Peoples of Kazakhstan the author touches upon the issues of education and upbringing of the young generation which will be always actual and remain a subject of lengthy discussions and disputes. Key Words: breakthrough, innovation development, research capacity, competitiveness, contemporary. Özet Bu yazıda bağımsız Kazakistan daki eğitim ve terbiye ile ilgili birçok sorun ve Entellektüel millet kavramı ele alınmıştır. Bu makalenin yazarı kendi öğretim deneyimi ve ulusal basın ve uluslararası kitlesel medya, ayrıca Kazakistan Devlet Başkanı Nursultan * El-Farabi Kazak Milli Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Fakültesi Diplomatik Tercüme Bölümü Öğretmeni Almatı/KAZAKİSTAN ** El-Farabi Kazak Milli Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Fakültesi Diplomatik Tercüme Bölümü Öğretmeni Almatı/KAZAKİSTAN *** El-Farabi Kazak Milli Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Fakültesi Diplomatik Tercüme Bölümü Öğretmeni Almatı/KAZAKİSTAN Al-Farabi Kazakh National University Department of International Relations Senior Teacher, Almaty/ KAZAKHSTAN 21

23 Nazarbayev in her sene Kazakistan halkına yaptığı Seslenişi ne dayanarak genç neslin eğitimi ve terbiyesi meselelerini değinmektedir. Çünkü, eğitim ve terbiye çok güncel sorun olarak her zaman büyük münakaşa ve tartışmaların konusu olmuştur ve ileride de olacaktır. Anahtar Kelimeler: atilim, yehilikci gelisim, arastirma kapasitesi, rekabet, modern. Түйіндеме Берілген мақала егемен Қазақстандағы жастар тəрбиеcіне жəне білім алу мəселелеріне арналған. Автор өзінің педагогикалық тəжірибесін қолдана отырып, отандық жəне шетелдік баспасөз мəліметтері негізінде, сонымен қатар жыл сайынғы ҚР Президенті Н.А. Назарбаев Жолдауында əрдайым өзекті жəне басты мəселе болатын білім алу, тəрбие жəне «Интеллектуалды ұлт» мəселелерін қозғайды. Тірек сөздер: ірі жетістік, инновациялық даму, ғылыми мүмкіндік, бəсекеге қабілеттілік, қазіргі заман. Kazakhstan gained its independence in 1991 and entered the world community as a truly independent state. The end of XX century and the beginning of the XXI century was the period unprecedented epoch-making changes in the world. The nature of these changes is based on 3 main and closely related trends: modernization, multilateralism and interdependence. The dominant idea of the present time is development, cooperation and integration. President of the RK N.A. Nazarbayev outlined the basic priorities in economic, social and cultural spheres in his annual address to the peoples of Kazakhstan. Particular attention in president s annual message was paid to social modernization. Social modernization, a new social policy 3 principal state programs of which were set up as following: development of education, healthcare and languages. The main goal of these programs is to enhance well-being and prosperity of nation. One of the basic aspects of a new social policy is education. In his message Nazarbayev N.A. underlined that the RK must accomplish modernization of higher education institutions and provide a new level of development for universities and research centers. Innovation model of higher education is being formed on the basis of Nazarbayev University, which is market oriented. President of the RK N.A. Nazarbayev put forward the project Intellectual Nation The principal aspects of this project are the following: First breakthrough in the system of education. The main task of the first aspect is to train people with critical thinking, capable to analyze information glut. The second aspect of the project Intellectual Nation is development of science and enhancement of research capacity of nation. Talented (gifted) scholars doing researches in various scientific fields are in great demand in our country. Currently there are four directions having impact on a scientific technological map of the world: 1 biotechnology and biochemistry. National Centre of biotechnology has been established in Astana. 2 ecoenergetics 22