Bazı Makarnalık Buğday (Triticum turgidum var. durum L.) Çeşitlerinin Erzurum Koşullarındaki Verim Yetenekleri

Transkript

1 Fırat Üniv. Fen ve Müh. Bil. Der. Science and Eng. J of Fırat Univ. 18 (2), , (2), , 2006 Bazı Makarnalık Buğday (Triticum turgidum var. durum L.) Çeşitlerinin Erzurum Koşullarındaki Verim Yetenekleri Mehmet AYÇİÇEK 1 ve Telat YILDIRIM 2 1 Fırat Üniversitesi Bingöl MYO, Tarla Bitkileri Programı, Bingöl 2 Doğu Anadolu Bölge Tarımsal Araştırma Enstitüsü, Dadaşkent, Erzurum maycicek@firat.edu.tr (Geliş/Received: ; Kabul/Accepted: ) Özet: yetiştirme döneminde Erzurum ilinde yürütülen bu çalışma ile 12 adet makarnalık buğday çeşidinin verim yetenekleri belirlenmeye çalışılmıştır. Verim ile verimi etkileyen sekiz farklı verim komponentinin ele alındığı araştırmada Ankara-98 makarnalık buğday çeşidi en yüksek verimli çeşit olarak belirlenmiştir(308 kg/da). Verim ile metrede başak, bitki boyu, başakta tane ve başaklanma gün süresi arasında olumsuz, ancak önemsiz; başak boyu, başaktaki başakçık, başakta tane ve 1000 tane arasında ise olumlu ancak önemsiz olan ilişkiler belirlenmiştir. Anahtar kelimeler: Makarnalık buğday, Verim, Adaptasyon, Verim komponentleri, Korelasyon. The Yield Abilities of some Durum Wheat (Triticum turgidum var. durum L.) Genotypes in Erzurum Conditions Abstract: The study was carried out in order to find the yield abilities of twelve durum wheat varieties in Erzurum conditions in the growing season. In the research, yield and eight yield components were studied, cv Ankara-98 had the highest yield performance (308 kg/da). Grain yield showed nonsignificant and negative association with spike number per square meter, plant height, kernel number per spike and days to heading,but nonsignificant and positive association with spike length, spikelet numbers per spike, kernel weight per spike and 1000 kernels weight. Keywords: Durum wheat, Yield, Adaptation, Yield components, Correlation. 1. Giriş Ülkemizde tahıla ayrılan hektarlık alan ve bu alandan gerçekleştirilen tonluk üretim içerisinde buğday hektarlık ekim alanı ve tonluk üretimi ile öncelikli ürün olma özelliğini korumaktadır. Erzurum ilinin de içerisinde bulunduğu Doğu Anadolu bölgesinde ise buğday verimi ülke ortalamasının oldukça altında kalmaktadır. Verimin düşüklüğünde bölgenin hakim iklim koşulları özellikle etkili olmaktadır. Nitekim, hektarlık bir alanda tonluk buğday tarımının yapıldığı 39 o 55 ı kuzey ve 41 o 16 ı doğu enlem ve boylamlarında yeralan Erzurum ilinde buğday verimi kg/da dır[1]. Üretimin miktarı yanında kalitesi de günümüzde ayrı bir önem taşımaktadır. Bu amaçla kaliteli makarnalık buğday üretimine sahip ülkemizde toplam buğday üretimimiz içerisinde makarnalık buğday üretiminin arttırılması gerekmektedir. Bu amaçla yürütülen çalışmamızda bazı makarnalık buğday çeşitlerinin Erzurum koşullarındaki verim yetenekleri belirlenmeye çalışılmıştır. Ancak daha güvenilir sonuçlara ulaşmak için çalışmanın birkaç yıl daha yürütülmesi ve daha önemli olarak kalitelerinin ortaya konması ayrı birer çalışma olarak ele alınmalı ve incelenmelidir. 2. Materyal ve Yöntem 2.1. Denemede kullanılan çeşitler: Denemede 12 adet makarnalık buğday çeşidi kullanılmıştır. Bunlar; Ç-1252, 151

2 M. Ayçiçek ve T. Yıldırım Kızıltan-91, Altın-40/90, Ankara-98, Yılmaz- 98, Mirzabey-2000, Kunduru-1149, Altıntaş- 95, Yelken-2000, Selçuklu-97, Çakmak-79 ve Gökgöl-79 dur Lokasyon: Araştırma, Erzurum ili Doğu Anadolu Bölge Tarımsal Araştırma Enstitüsü nün Dadaşkent te bulunan deneme alanında yürütülmüştür. Deneme yılı olan yetiştirme dönemi ile uzun yıllar ortalamasına ait iklim verileri ( sıcaklık, yağış ve nispi nem değerleri) Tablo-1 de sunulmuştur. Tablo 1. Erzurum iline ait yetiştirme dönemi ile uzun yıllar ortalaması olarak aylık sıcaklık ( o C), yağış (mm) ve nispi nem (%) değerleri Aylar Sıcaklık ( o C) Yağış (mm) Nispi nem (%) Uzun yıllar Uzun yıllar Uzun yıllar Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ortalama Toplam yetiştirme döneminde kaydedilen sıcaklık ve nispi nem miktarları uzun yıllar ortalamasından daha düşük, yağış miktarı ise daha fazla olmuştur Ekim ve deneme deseni: Tesadüf blokları deneme deseninde üç tekrarlamalı olarak yürütülen çalışmada parsel ebadı 7.2 m 2 ( 6m x 1.2m) alınmıştır. Ekimler 0.2 m sıra aralı ve altı ayaklı parsel mibzeriyle yapılmış ve m 2 ye 450 adet tohum atılmıştır. Ekimle beraber 6 kg/da P 2 O 5 ve 3 kg/da N uygulanmıştır. Sapa kalkma döneminde 3 kg/da N verilmek suretiyle toplam azot dozu 6 kg/da a tamamlanmıştır. Denemelerin hasadı parsel biçerdöveri ile yapılmıştır Ölçüm ve gözlemler: Hasattan önce her parselin farklı iki yerindeki 1 m lik sıralardaki başaklar sayılarak başak belirlenmiştir. Ayrıca parselleri temsil edecek şekilde tesadüfi olarak alınan 10 adet bitki üzerinde yapılan ölçümlerle çeşitlere ait bitki boyu(cm), başak boyu(cm), başakta başakçık (adet), başakta tane (adet) ve başakta tane (g) özellikleri ile parsellerden elde edilen tane veriminin dekara çevrilmesiyle dekara tane verimi(kg), saf tohumluktan alınan 20 g lık numunelerdeki tohumlar sayılarak 1000 tane (g) ve ekimden %50 başaklanmaya kadar geçen süre belirlenerek başaklanma gün tespit edilmiştir Verilerin analizi: Ölçüm ve gözlemle bulunan verilerin analizi tesadüf blokları deneme deseninde varyans analizine tabi tutulmuştur [2]. Varyans analizi hipotez testlerinde %5 ve %1 olasılık düzeyleri kullanılmıştır. İstatistiki olarak farklı grupların belirlenmesi için %5 olasılık düzeyinde EGF testi uygulanmıştır. Karakterler arasındaki ilişkilerin önemlilik testinde de %5 ve %1 olasılık düzeyleri kullanılmıştır. 3. Araştırma Sonuçları ve Tartışma 3.1. Verim ve verim unsurlarına ait sonuçlar: Denemede kullanılan 12 adet makarnalık buğday çeşidine ait verim ve verim unsurlarının varyans analiz sonuçları Tablo 152

3 Bazı Makarnalık Buğday (Triticum turgidum var. durum L.) Çeşitlerinin Erzurum Koşullarındaki Verim Yetenekleri 2 de; ortalama değerler ise Tablo 3 te sunulmuştur. Tablo 2. Makarnalık buğday çeşitlerinin verim ve verim unsurlarına ait varyans analiz sonuçları (Kareler ortalaması) Varyasyon Kaynağı S.D. Verimi Bitki ta çık Çeşitler * ** 1.0 * 1.0 Bloklar Hata Varyasyon Kaynağı S.D. ta ta Ağırlığı 1000 Ağırlığı lanma Süresi Çeşitler ** 1.1 Bloklar Hata *,** : sırasıyla %5 ve %1 düzeyinde istatistiki olarak önemli. Tablo 2 nin incelenmesiyle görülebileceği gibi, dekara tane verimi, başakta başakçık, başakta tane, başakta tane ve başaklanma gün süresi bakımından çeşitler arasında istatistiki olarak önemli farklılıklar bulunmamış; metrede başak ve başak boyunda %5 düzeyinde önemli olan farklılık, bitki boyu ve 1000 tane nda %1 düzeyinde önemli olmuştur : Çeşitler arasında başak bakımından olan farklılıklar istatistiki olarak %5 düzeyinde önemli bulunmuştur (Tablo 2). Tüm çeşitler aynı sıklıkta ekildikleri için, çeşitlerin kardeşlenme yeteneklerine ve oluşan kardeşlerin fertilitesine ilişkin bilgi vermesi bakımından ele alındığında, en yüksek başak değeri 157 başak/m ile Kunduru-1149 çeşidinden, en düşük başak değeri ise Gökgöl-79 (127 başak/m), Yılmaz-98 (125 başak/m) ve Altıntaç-95 (125 başak/m) çeşitlerinden elde edilmiştir Bitki boyu: Tablo 2 den de görülebileceği gibi çeşitler arasında bitki boyu bakımından olan farklılık istatistiki olarak %1 düzeyinde önemli olmuştur. En yüksek bitki boyu (95.5 cm) Kunduru-1149 çeşidinden elde edilmiştir. Bu çeşidi 86.5 cm ile Altıntaç-95 ve 81.9 cm ile de Yelken-2000 çeşitleri izlemiştir. Gökgöl-79 denemede yer alan çeşitler arasında en kısa boylu çeşit (63.6cm) olarak belirlenmiştir. Aynı istatistiki grup içerisinde bulunan Selçuklu-97 (69.6 cm), Yılmaz-98 (71.5 cm), Çakmak-79 (71.5 cm) ve Ç-1252 (71.9 cm) çeşitleri ise diğer kısa boylu çeşitler olarak belirlenmiştir. Yöre tarımında hayvancılığın da önemli bir unsur olduğu göz önünde bulundurulursa Kunduru-1149, Altıntaç-95, Yelken-2000 ve Mirzabey-2000 çeşitlerinin uzun boyu ve dolayısıyla yıllık saman verimi bakımından avantaj sağlayan çeşitler olduğu dikkati çekmektedir. 153

4 M. Ayçiçek ve T. Yıldırım Tablo 3. Denemede yer alan makarnalık buğday çeşitlerinin verim ve verim komponentlerine ait ortalama değerler Verim ve verim Unsurları Çeşit Adı Ankara-98 (adet/m) Bitki (cm) (cm) çık (adet) ta (adet) Verimi (g) 1000 Ağır. (g) l anma Süresi (gün) Verimi (Kg/da) 132 cd 68.4 de 6.5 e a ab 80.8 c 8.2 ab bcd 71.9 d Kızıltan ab 79.1 c 7.3 bcde Selçuklu-97 Gökgöl-79 Yılmaz ab 57.1 ab d 7.5 bcd d d 63.6 e 8.6 a d d 71.5 d 7.8 d Altın-40/ bcd 72.0 d 7.2 cde Mirzabey Ç-1252 Kunduru a 95.5 a 7.0 de Yelken bcd 81.9bc 7.1 cde Altıntaç bc d 86.5 b 7.8 d c Çakmak ab 71.5 d 7.4 bcde ORT bc boyu: Çeşitler arasında %5 düzeyinde istatistiki olarak önemli farklılığın bulunduğu başak boyu bakımından (Tablo 2) en yüksek değer 8.6 cm ile Gökgöl-79 çeşidinden elde edilmiştir. Mirzabey-2000 ve Ç-1252 çeşitleri ise sırasıyla 8.2 cm ve 8.0 cm başak boyları ile uzun başak boylu diğer iki çeşit olarak belirlenmiştir. Ankara-98 hariç diğer tüm çeşitler 7.0 cm ve üzerinde başak uzunluğuna sahiptir. En düşük başak uzunluğuna sahip diğer iki çeşit Kunduru (7.0 cm) ve Yelken-2000 (7.1 cm) çeşitleri olmuştur ta başakçık : Tüm çeşitlerin ortalaması 18.0 adet olup, başaktaki başakçık en yüksek olan çeşit 19.0 adet ile Mirzabey-2000 olmuştur. Selçuklu-97 ve Yılmaz-98 çeşitlerinde de başakta başakçık oldukça yüksektir (18.6 adet). Kızıltan-91 (17.3 adet), Altın- 40/90 (17.3 adet) ve Gökgöl-79 (17.5 adet) çeşitleri ise en düşük başakçık değerini göstermişlerdir ta tane : Denemede yer alan çeşitler arasında başakta tane değerleri adet arasında değişim göstermiştir. Bu sınırlar arasında en yüksek değer Gökgöl-79 (45.2 adet), Yılmaz-98 (42.5 adet) ve Mirzabey (41.5 adet) çeşitlerinden elde edilmiştir. Kızıltan-91, Kunduru-1149 ve Çakmak-79 çeşitleri ise sırasıyla 29.5 adet, 32.5 adet ve 35.3 adet lik başakta tane değerleri ile 154

5 Bazı Makarnalık Buğday (Triticum turgidum var. durum L.) Çeşitlerinin Erzurum Koşullarındaki Verim Yetenekleri denemedeki en düşük değere sahip çeşitler olmuşlardır verimi: ta tane en yüksek olan çeşitler Mirzabey-2000 (2.34 g), Yılmaz-98 (2.32 g) ve Ankara-98 (2.27 g) olmuşlardır. Bunlardan Ankara-98 ve Mirzabey-2000 çeşitleri aynı zamanda verim bakımından olan sıralamada da ilk iki sırada yer almışlardır. Selçuklu-97 (1.52 g), Gökgöl-79 (1.59 g), Kızıltan-91 (1.63 g), Kunduru-1149 (1.76 g), Altıntaç-95 (1.83 g) ve Çakmak-79 (1.84 g) çeşitleri ise deneme ortalamasından (1.95 g) daha düşük başak verimi değerlerine sahip olmuşlardır tane : 1000 tane bakımından çeşitler arasındaki farklılık istatistiki olarak %1 düzeyinde önemli olmuştur (Tablo 2). Verim bakımından da ilk sırada yer alan Ankara-98 çeşidi 60.3 g 1000 tane ile tek başına bir istatistki grup oluşturarak en yüksek değere sahip olmuştur. Yine tane verimi bakımından yapılan sıralamada ikinci ve üçüncü sırada bulunan Mirzabey-2000 ve Ç çeşitleri 1000 tane nda da sırasıyla 58.1 ve 57.1 g ile ikinci ve üçüncü sırada yer almışlardır. Gökgöl-79 (37.7 g) ve Selçuklu-97 (42.6 g) ise denemede yer alan çeşitler arasında 50.0 g dan daha düşük 1000 tane na sahip çeşitler olarak belirlenmişlerdir lanma süresi: lanma süreleri yönünden çeşitler arasında önemli bir farklılık bulunmamıştır (Tablo 2). Tüm çeşitler ortalama olarak 173 günlük bir başaklanma süresine sahip olmuşlardır Dekara tane verimi: Diğer tüm verim unsurlarının bir fonksiyonu olan tane verimi bakımından çeşitler arasındaki farklılıklar istatistiki olarak önemli bulunmamıştır (Tablo 2). Bununla beraber 300 kg ın üzerinde verime sahip tek çeşit 308 kg/da ile Ankara-98 çeşidi olmuştur. Diğer çeşitler kg/da arasında verime sahip olmuşlardır. Mirzabey-2000 (269 kg/da), Ç-1252(254 kg/da) ve Kızıltan-91(243 kg/da) çeşitleri, deneme ortalaması olan 234 kg/da dan daha yüksek tane verimine sahip olmuşlardır. Selçuklu-97 ( 233 kg/da), Gökgöl-79 (224 kg/da), Yılmaz- 98 (224 kg/da), Altın-40/90 (217 kg/da), Kunduru-1149 (214 kg/da) Yelken-2000 (212 kg/da), Altıntaç-95 (208 kg/da) ve Çakmak- 79 (206 kg/da) çeşitleri ise deneme ortalamasından daha düşük tane verimine sahip çeşitler olarak belirlenmişlerdir (Tablo 3). Verimi en yüksek olarak bulunan Ankara-98 çeşidi, 173 günde başaklanmıştır. verimi ile 1000 tane en yüksek olan çeşit olarak belirlenmiştir. ta tane bakımından orta bir değer gösteren Ankara-98 çeşidi başaktaki başakçık ve başak boyu bakımından ortalamanın altında değerlere sahip olmuştur. Bitki boyu kısa olan bu çeşidin başak deneme ortalaması civarındadır Verim ve verim unsurları arasındaki tekli ilişkiler : Araştırmada yer alan 12 makarnalık buğday çeşidinin verim ve verim unsurları arasındaki korelasyon katsayıları sonuçları Tablo 4 te verilmiştir. 155

6 M. Ayçiçek ve T. Yıldırım Tablo 4. Makarnalık buğday denemesinde verim ve verim unsurları arasındaki basit korelasyon katsayıları Özellikler Bitki boyu boyu çık ta tane ta tane 1000 tane lanma süresi verimi Bitki boyu * boyu ** ** ** çık ** ** ta tane ** ta tane 1000 tane *, * : sırasıyla %5 ve %1 olasılık düzeylerinde önemli ** ** ** Denemede yer alan çeşitlerin dekara tane verimi ile metrede başak, bitki boyu, başakta tane ve başaklanma süreleri arasındaki ilişkiler olumsuz ve önemsiz; başak boyu, başakçık, başakta tane ve 1000 tane arasındaki ilişkiler ise olumlu ve önemsiz bulunmuştur. Daha önce yapılan bazı çalışmalarda başak ile verim arasında olumlu ve önemli ilişkiler bulunmuş olmasına karşın [3, 4,5] araştırmamızda olumsuz ancak önemsiz bir ilişki belirlenmiştir ( r = ). Bitki boyu ile verim arasında olumsuz ve önemsiz olarak bulunan ilişki daha önce yapılan bazı araştırmalarla paralellik göstermektedir [3, 6, 7]. Bununla birlikte Subhani ve Khaliq[8 ], Sharma ve ark.[9], Moghaddam ve ark[10], Esmail[11] yaptıkları çalışmalarda bitki boyu ile verim arasında olumlu ve önemli ilişkiler gösteren bulgulara ulaşmışlardır. boyu ile verim arasında olumlu ancak önemsiz bir ilişki elde edilmiştir ( r = ). Daha önce yapılan bir çok araştırmada da benzer sonuçlar elde edilmiştir [6, 7, 12]. taki başakçık ile verim arasındaki ilişki sıfıra çok yakın bulunmuştur ( r = 0.004). Collaku [6] yaptığı araştırmada, başakçık ile verim arasında olumsuz ve önemsiz bir ilişki elde etmiş olmasına karşın, Getachew ve ark.[13], Öztürk ve Akten [14] ile Yadava ve Rana [15], başakçık ile verim arasında olumlu ve önemli ilişkiler belirlemişlerdir. Mondal ve Khajunia [16], Mittal ve Sethi [12], Subhani ve Khaliq [8] ile Mohan ve ark. [17] araştırmalarında başakta tane ile verim arasında olumlu ve önemli ilişkiler belirlemiş olmalarına karşın çalışmamızda başakta tane ile verim arasında olumsuz ancak önemsiz bir ilişki ( r = ) bulunmuştur. ta tane ile verim arasında diğer bir çok çalışma ile paralellik gösteren [4, 5, 7, 18] olumlu ancak önemsiz bir ilişki (r = 0.066) belirlenmiştir. Araştırmada ele alınan komponentler içerisinde verimle en yüksek korelasyon değerine ( r = 0.308) sahip olan unsur 1000 tane olmuştur. Diğer bir çok araştırmada da benzer sonuçlar elde edilmiştir [3, 10, 13]. 156

7 Bazı Makarnalık Buğday (Triticum turgidum var. durum L.) Çeşitlerinin Erzurum Koşullarındaki Verim Yetenekleri lanma süresi ile verim arasında olumsuz ve önemsiz bir ilişki bulunmuştur ( r = ). Getachew ve ark [13] ve İsmail [19] yaptıkları çalışmalar ile benzer sonuçlar elde etmiş olmalarına karşın Moghaddam ve ark [10] olumlu ancak önemsiz bir ilişki bulmuştur. Kaynaklar 1. Anonymous (2002). Tarımsal Yapı ve Üretim. D.İ.E. Yayınları, Ankara. 2. Turan, Z. Metin (1995). Araştırma ve Deneme Metodları. U. Ü. Zir. Fak. Ders Notları, Bursa, 121s. 3. Dokuyucu, T., Akaya, A., Akçura, M. (2002). Path Analysis of Yield and some Yieldrelated Traits of Durum Wheat Genotypes Grown in Rainfed Conditions of Mediterranean Region. Turk. J. of Field Crops, 7: Öztürk, A., Akten, Ş. (1999). Kışlık Buğdayda Bazı Morfofizyolojik Karakterler ve Verimine Etkileri. Tr. J. Of Agriculture and Forestry. 23 (Ek sayı 2), Sharma, S. C., Rao, S. R. G. (1989). Genetic Variability, Association Among Metric Traits and Path Coefficient Analysis in Triticale. Annals of Agricultural Research. 10: 2, Collaku, A. (1994). Selection for Yield and its Components in a Winter Wheat Population under Different Environmental Conditions in Albania. Plant Breeding. 112, Shaid M., Mohammad, F., Mohammad, T. (2002). Path Coefficient Analysis in Wheat. Sarhad Journal of Agriculture. 18: 4, Subhani, G.M., Khaliq, I. (1994). Path Coefficient Analysis in Wheat. Pakistan Journal of Scientific and Industrial Research. 37: 11, Sharma, D. J., Yadav R. K., Sharma, R. K. (1995). Genetic Variability and Association of some Yield Components in Winter x Spring Nursery of Wheat. Advences in Plant Sciences. 8(1), Moghaddam, M., Ehdaie, B., Waines, J.G. (1997). Genetic Variation and Interrelationship of Agronomic Characters in Landraces of Bread Wheat from Southeastern Iran. Euphytica. 95, Esmail, R.M. (2001). Correlation and Path Coefficient Analysis of some Quantitative Traits with Grain Yield in Bread Wheat (Triticum aestivum L.). Bulletin of the National Research Centre-Cairo. 26(3), Mittal, R. K., Sethi, G. S. (2001). Association of Grain Yield with some Morpophysiological Traits in Triticale x Bread Wheat Derivatives under Contrasting Soil Phosphorus Levels. Annals of Biology. 17(2), Getachew, B., Tesemma, T., Becker, H.C., Merker, A. (1993). Variation and Interrelationships of Agronomic Traits in Ethiopian Tetraploid Wheat Landraces. Euphytica. 71, Öztürk, A., Atken, Ş. (1999). Kışlık Buğdayda Bazı Morfofizyolojik Karakterler ve tane Verimine Etkileri. Tr. J. of Agriculture and Forestry. 23(Ek sayı 2), Yadava, R. K., Rana, O. P. S. (2002). Association and Path Analysis in Homogeneous Generations for Gigas Spike of Wheat (Triticum aestivum L. Em. Thell.). Crop Research Hisar. 24(1), Mondal, S. K., Khajuria, M. R. (2001). Correlation and Path Analysis in Bread Wheat (Triticum aestivum L.) under Rainfed Conditions. Environment and Ecology. 19(2), Mohan, D. S. R, Singh, H., Khola, O. P. S., Singh, H. (1993). Correlation and Path Analysis in Late Sown Bread Wheat ( Triticum aestivum L.) cv WH 291. Crop Research Hisar. 6(1), Dokuyucu, T., Akaya, A. (1999). Path Coefficient Analysis and Correlation of Grain Yield and Yield Components of Wheat ( Triticum aestivum L.) Genotypes. RAchis. 18(2), İsmail, A. A. (2001). Identification of Selection Traits for Yield Improvement of Bread Wheat using Path Analysis. Assiut Journal of Agricultural Sciences. 32(2),