Vardiyalı çalışma ve trafik kazaları. Dr. Hikmet YILMAZ

Transkript

1 Vardiyalı çalışma ve trafik kazaları Dr. Hikmet YILMAZ

2

3

4 Türkiye de trafik kazalarının nedenlere göre dağılımı Ursavaş A, 2004

5 Sunum planı Vardiyalı çalışma nedir? Tanım Vardiyalı çalışma sistemi Vardiyalı çalışmanın uyku üzerine etkileri Vardiyalı çalışma-trafik kazaları ilişkisi Vardiyalı çalışmanın neden olduğu trafik kazaları için önlem ve öneriler Vardiya düzeninin sağlanması Napler Modafinil Işık uygulaması

6 Vardiyalı çalışma nedir? İşin veya işyerinin niteliği gereği kesintisiz çalışmanın gerekli olduğu ortamlarda, günün (veya haftanın) tüm zamanlarında, aynı günün değişik (birbirini izleyen) zaman dilimlerinde ayrı elemanların çalıştırılması biçiminde yapılan çalışma biçimi Çalışılan zamanın en az yarısının klasik 8:00-17:00 çalışma düzeni dışında olması 100 den fazla farklı vardiya düzeni söz konusu

7 Vardiyalı çalışma alanları Vardiyalı çalışma dünyada 19. yüzyılın başlarında 24 saat hizmet etmesi beklenen polis, itfaiye, acil yardım gibi alanlar ve devamlı proseslerin olduğu kimyasal ve ilaç sanayinde başladı. Gelişen teknoloji ve tüketim toplumunun artan talepleri ile birlikte aşağıda özetlenen bazı sektörlerde vardiyalı çalışma düzenini zorunlu hale getirdi Hizmet sektörü: Hotel, yiyecek, turizm Ulaşım: Kara-deniz-hava yolları Sağlık: Sağlık alanında çalışan tüm hizmet alanlar Tarım sektörü: çiftçiler, endüstri çalışanları Kamu sektörü: Polis, itfaiye, askeri alanlar vs Ekonomi sektörü: İşadamları ve diğer ilgili alanlar

8 Vardiyalı çalışma alanları ile ilgili detaylar Erkekler gece vardiyasında; kadınlar ise gündüz part-time veya akşam vardiyalarında çalışmayı tercih ediyorlar Gençler > yaşlılar Afrikalılar>Hispanikler>Beyazlar Bekarlar>Evliler Yalnız yaşayan anneler>evli anneler İki veya daha fazla işte çalışanlarda vardiyalı çalışma oranı artıyor. Bu gün için 20 milyondan fazla amerikalı vardiyalı çalışma düzeni içerisinde Erkek çalışanların %26 sı, kadın çalışanların %18 i vardiyalı sistemde çalışıyor

9 Vardiya Sistemi ve Çalışma Saatleri Genelde uygulanan vardiya; Early (E) 8-16, Late (L) ve Night (N) de çalışmak fizyolojik bozukluklara pek fazla sebep olmasa da sosyal aktivitelere engel olacağından insanın alışması zordur. Uzmanlar vardiyanın 2-3 günde bir değişmesini öneriyorlar. Böylelikle uykuda çok fazla sorun olmayacağı gibi sosyal hayat da uzun süre etkilenmemiş olur. Vardiya değişimin orta uzunlukta olması (1 hafta gibi) çalışanın hiçbir vardiyaya alışamamasına sebep olabilir.

10 Vardiya Sistemi ve Çalışma Saatleri 8 Saatlik kısa döngülü vardiya 8 Saatlik vardiya (devamlı) Week M T W T F S Su 1 E E L L L N N E E E L L N N N Saatlik vardiya (devamlı) Week M T W T F S Su 1 E E L L N N N E E L L L 3 N N - - E E E 4 L L N N Week M T W T F S Su 1 E E L L N N E E L L N N E E L L N 4 N - - E E L L 5 N N - - E E L 6 L N N - - E E 7 L L N N - - E 8 E L L N N - -

11 Vardiya Sistemi ve Çalışma Saatleri 12 Saatlik 3 3 vardiya 12 Saatlik 2 hafta sonundan biri tatil Week M T W T F S Su 1 D D D N 2 N N D D 3 D N N N D D D N N N D D D Week M T W T F S Su 1 D - - N N D D - - N N 3 N - - D D N N - - D D Uzun aralar Tatillerin yarısı hafta sonuna geliyor Ama, 12 saat çalışma süresi

12 Vardiyalı çalışmanın uyku üzerine etkileri Vardiyalı çalışma durumunda homeostatik uyku baskısı ile sirkadiyen uyanıklık baskısı arasındaki denge bozulur. Uyanıklık süresince homeostatik uyku baskısı / günün saatine bağlı gelişen sirkadiyen uyanıklık baskısı vardiya süresince uykululuk bilişsel işlevlerde bozulma meydana gelir.

13 Uyanık kalınan süre ile doğru orantılı olarak artan ve etkisini yavaş dalga uykusunun yoğunluğu ile gösteren bu mekanizmanın sirkadiyen ritmisiteden bağımsız bir işlevi olduğu düşünülmektedir. Uyku-uyanıklık siklusunun, sirkadiyen ritmisite ile homeostatik regülasyon mekanizmasının ilişkileri sonucu sürdürüldüğü ileri sürülmektedir.

14 Karşıt Süreç Modeli (Rakip Prosesler Modeli) Uyanık kalınan süre ile doğru orantılı olarak artan homeostatik etkinin en fazla olduğu, sirkadiyen osilasyonun azalmaya başladığı akşam saatlerinde uyku başlar. Homeostatik uyku yükü (Proses S) Uyanıklık Uyku Uyanıklık düzeyi Sirkadiyen uyarıcı sinyal (Proses C) 9:00 15:00 21:00 3:00 9:00 Zaman

15 Karşıt Süreç Modeli Uyku ile homeostatik etkinin yoğunluğunun azalması ve sirkadiyen osilasyonun artması sonucu sabah saatlerinde uyku yerini uyanıklığa bırakır. Bu regülasyon modeline göre sirkadiyen ritmisitenin kaynağı olan SCN uyanıklığı artırırken (Proses C), homeostatik süreç (Proses S) uyku için çalışmaktadır.

16 Vardiyalı çalışmanın uyku üzerine etkileri Uyku süresince homeostatik uyku baskısı / zamana bağlı gelişen sirkadiyen uyanıklık baskısı uyanıklık homeostatik uyku baskısı tamamen kaybolmadan /doyurulmadan uyanık kalma baskısı uyku baskısını aşar uyku yoksunluğu gece sırasında uykululuk ve gece süresince performans bozulması

17 Vardiyalı çalışmaya adaptasyon konusunda problem yaşamanın prediktörleri Uyku özelliği (serçe mi? Baykuş mu?) 50 yaş üzerinde olma İş sorumluluğunun ve riskinin yüksek oluşu Birkaç işte birden çalışıyor olmak İyi düzenlenmemiş vardiyalar Yeterli dinlenme süresi verilmemesi Komorbid medikal durumlar Primer yada sekonder uyku bozukluklarının varlığı Metabolik hastalıklar (örn. Hipotiroidi)

18 Vardiyalı çalışmanın uyku üzerine etkileri Vardiyadan hemen sonraki gece, (EEG çalışmalarına göre) olgular normalden 2-4 saat kısa uyurlar Uyku azlığı N2 ve REM de görülür, derin uyku pek etkilenmez

19 Vardiyalı çalışmanın uyku üzerine etkileri Gece vardiyasında Yetersiz uyku ve erken uyanma dışında pek semptom bildirilmez İlginç olarak kişilerin ~%50 si zorlanmaksızın kendiliğinden uyanır ~ 1/3 ü öğlen şekerlemesi yapar, süresi ~1 saat, Şekerleme sıklığı ana uyku süresiyle değişir artmış uykululuk yakınması İş sırasında uyuklama gözlenebilir İşten sonra uykululuk sürer: normal (düşük) uykululuk düzeyine dönmek için iki gece gerekir Artmış uykululuk artmış kaza riski

20 Vardiyalı çalışmanın uyku üzerine etkileri Gece vardiyasında Uyanıklık, etkinlik ve metabolizma öğlen geç saatlerde tepeye, sabah erken saatlerde dibe varır Uyum: ~1 saat/gün Sirkadiyen etkinliğin (uyanıklığın) en düşük olduğu saatten önce ışıkla karşılaşmak adaptasyonu kolaylaştırır İş dışı erken sabah saatlerde ışıkla karşılaşmak adaptasyonu bozar Gece vardiyasına adaptasyon tam değildir Önemli bir handikap: Gece vardiyası için uyanık kalınması gereken sürenin (22 saat), sabah vardiyasındakinden (9 saat) daha uzun olması Uyku süresinin kısa olması uykululuğu Uykusuzluğun etkisi zamanla birikir Bir hafta boyu 4.5 saatlik uyku hiç uyumamışçasına uyku yoksunluğuna neden olur.

21 Vardiyalı çalışmanın uyku üzerine etkileri Sabah vardiyasında Sabah vardiyası öncesi uyku gece vardiyası öncesi uykuya göre daha belirgin şekilde bozulur Uyku süresi 2-4 saat azalır: (özellikle N2 ve REM uykusu) Yakınma: kendiliğinden uyanamama, zor uyanma, dinlendirici olmayan uyku Uyanma güçlüğü nedeniyle sabah vardiyası en istenmeyen vardiya!!!!! Erken uyanma korkusu: derin uykuda azalma Erken uyanma (saat 4-5) artmış uykululuk işçilerin ~1/3 ünde öğlen, özellikle iş çıkışından sonra şekerlemeler yapılması ihtiyacına neden oluyor.

22 Vardiyalı çalışmanın uyku üzerine etkileri Sabah vardiyasında Vardiya öncesi uykunun kısalması uyuma saatini erkene almadan uykuyu erken sonlandırma isteği Sorun hem sosyal hem de uykuya geçişte etkili olan sirkadiyen mekanizmalara bağlı Uyku saatini öne almak, sirkadiyen akrofaza (tepe noktası) yakın olduğundan zor Sabah erken uyanma zorluğu sirkadiyen dip noktasına yakın olduğu için uyanmak zor Erken uyanma Uyanıklık süresinin artması (2-3 saat) uykululuk

23 Vardiyalı çalışmanın uyku üzerine etkileri Öğlen vardiyası Diğer vardiyalara göre daha az incelenmiştir Uyku zamanı: / Genelde şekerleme yok Çalışanlar arasında uyku zamanlaması değişkenliği daha fazla

24 Vardiyalı çalışmada uyku gereksinimi Morning/Day Af ternoon Night Rest Type of Shift/Day

25 Sabah vardiyası öncesi uyku süreleri Before 06:00 08:00-08:29 07:30-07:59 07:00-07:29 06:30-06:59 06:00-06:29 Start time of Morning/Day shift

26 Uyku yoksunluğu kişisel farklılıklar Laboratuar ortamında 40 saat uykusuz bırakılma. 2 saatlik aralarla bilişsel işlevlerin değerlendirilmesi. 10 dakikalık değişen aralıklarla uyarılma sonrası tepki zamanlarının ölçüldüğü psödovigilans testi. Tepki zamanı 500 ms üzerinde ise bilişsel bozulma. İlk saat: performans bozukluğu yok, Gece: performans bozulması, 40. saat (sabah): geceye göre daha iyi ancak 24 saat öncesine göre bozulma. Performans bozulmasında Kişiler arasında belirgin farklılık izlenmiş. Uzun süreli vardiya çalışmasının kronik insomniye yol açtığı ileri sürülmüştür Bu konu yeterince araştırılmamıştır : en kötü performans, : en iyi performans VanDongen et al. Aviat Space Environ Med 2004;75:A147-A154

27 Uyku yoksunluğu kişisel farklılıklar Bir başka çalışmada; olgulara 3 uyku yoksunluğu dönemi yaşatılmış; arada 1 hafta dinlenme: 2 kez 12 saat uyku, 1 kez 6 saat uykuya izin verilmiş Dönemler rasgele sıralanmış Uykusuzluğa olan dayanıklılık kişisel etkenlere bağlı VanDongen et al. Sleep 2004;27:

28 Vardiyalı çalışmanın uyku üzerine etkileri Vardiya saatlerinin değişmesi Vardiya saatlerin değişim hızı ile uyku beklentisinin değişimi arasındaki ilişki hakkında yeterli veri yok Toplam uyku süresi veya N3 süresi değişen vardiyalardan pek etkilenmemiş (ilk gece uykularda bu süreler kısa bulunmuş). Sürekli gece vardiyasında çalışanlarda haftalık veya daha sık vardiya değiştiren işçilerden daha uzun uyku süresi bildirmiş (6.7/6.3 ve 5.8 saat) Ancak tatil günleri ve iş dışı zamanı dikkate alındığında bunun tersi geçerli Kuzey Denizi petrol işletmelerinde vardiyalı çalışma durumlarına uykuda çok çabuk adaptasyon sağlandığı (3-4 gün) gözlenmiş (Gün ışığının olmaması ve sosyal etkinlikler etkili olabilir?) Genel kabul saat yönünde vardiya değişimi Uykuya yararı hakkında sağlam kanıt yok İşçiler gece vardiyasından çıkışta ilk bir iki günlerini dinlenmek için kullandıklarını,gece vardiyası ile başlamayı tercih ettiklerini belirtmişler

29 Vardiyalı çalışmanın uyku üzerine etkileri Vardiya saatlerinin değişmesi Genellikle saat 6 00 Bu saatin ileri alınması hem sabah vardiyasında çalışanların uyku süresini arttırıp hem de gece vardiyası sonrası uykuyu uzatabilir Vardiyanın ~saat 7 00 de bitmesi daha uygun olabilir Vardiyaların 8 saatte bir değişmesi: 16 saatlik klasik değişime göre daha fazla boş zaman, tatil Ancak bu uykuyu sınırlar Ek iş uyku sorununu daha da ağırlaştırır* *Ribeiro-Silva R, et al. Chronobiology International, 2006;23(6):

30 Vardiyalı çalışmanın hemen öncesinde yapılacak kısa uykular (stratejik napler) adaptasyonu kolaylaştırıp verimi artırabilir Dinges DF, et al. Sleep 1987;10:

31 Stratejik naplerin avantajları Özellikle uyku süresi kısalmış, uyku devamlılığı bozulmuş olan durumlarda (öğleden sonra, akşam yada gece vardiyalarında) uyku restorasyonunu sağlarlar Performansı olumlu etkilerler Naplerin süreleri 40 dakika ile 2 saat arasında değişir. İdeal olanı dakikalık kabin naplerin yapılması Şekerleme sonrası işçinin kendine gelmesi için 5-15 dk süre tanınmalı Nap zamanları olarak; 13:00-17:00 arası bir periyod yada 14:00-16:00 arası bir periyod sabit olarak seçilebilir.

32 Napler vardiyalı çalışmanın uyku üzerine etkilerini düzeltir performansı artırır. Minutes to Onset of Sleep 20 Nap 18 Correct Responses / Minute Minutes to Onset of Sleep Nap or Rest Nap or Rest Nap or Rest Pre-deprivation Deprivation Time Time Correct Responses Per Minute No Nap Alertness Nap or Rest Pre-deprivation Deprivation Nap No Nap 2-hour nap Time Time Nap No Nap DAY 1 DAY 2 DAY 3 Time Time Source: Caldwell and Caldwell, 1998; Angus, et al., 1992

33 Vardiyalı çalışma-trafik kazaları ilişkisi Uyku ile ilişkili kazalar açısından en çok risk altında olan sürücüler vardiyalı çalışma sisteminde yer alan sürücülerdir Bu sürücüler özellikle gece vardiyasından eve dönüş sırasında trafik kazası yaşama açısından büyük risk altındadırlar. Çünkü vardiyalı çalışma bireyin aşırı yorulmasına, performansında azalmaya neden olmaktadır.

34 Trafik kazaları Fatigue-Related Accidents International Data N = 6052 Time of Day Midnight 6 AM Noon 6 PM Midnight Mitler MM, et al. Sleep

35 Neden trafik kazaları günün bu saatlerinde daha fazla meydana geliyor? Midnight 6 AM Noon 6 PM Midnight

36 Vardiyalı çalışma-trafik kazaları ilişkisi Temel sorun sirkadiyen ritme göre fizyolojik etkinlik ile davranışsal ve kişisel uyanıklılığın en dip noktasında çalışıyor olmak... Biyolojik saat ile iş saatleri arasındaki çatışma Uyku yoksunluğu sonucu gelişen uyanıklık ve etkinlik azalmasına sirkadiyen katkı Akrofaz sırasında (sirkadiyen ritmin uyumayı güçleştirdiğinde) uyku gereksinimi fazla bile olsa gündüz uyumanın ve dinlenmenin güç olması

37 Çünkü uyanıklığın varlığı ve sürdürülmesi homeostatik ve sirkadiyen faktörlerin katkısı ile mümkün.. 20 Homeostatic Circadian Combined Alertness Level 10 0 Recovery Sleep Source: Åkerstedt, Time of Day

38 Uyanıklık-zaman ilişkisi

39 Uyanıklık-vücut ısısı ilişkisi Uyanıklık vücut ısısı ilişkisi

40 Performans değerlendirmeleri 11,000 Meter Reading Errors Sweden N = 74,927 10, Time of Day Midnight 6 AM Noon 6 PM Midnight Mitler MM, et al. Sleep

41 Vardiyalı çalışma-trafik kazaları ilişkisi Bu durum sirkadiyen ritmin değişimine bağlıdır. Vardiyalı çalışma koşullarında uyku kısmi uyku yoksunluğu yada uyku yetersizliğine bağlı aşırı uyku eğilimi meydana gelir. Bu eğilimin en önemli toplumsal etkilerinden biri ise trafik kazalarıdır. Gece vardiyalı çalışmada trafik kazası riski 6 kat artar. Özellikle vardiyadan eve dönerken uyku ile ilişkili trafik kazaları çok sık olarak bildirilmektedir. ABD ulusal karayolları trafik güvenliği dairesi (NHTSA) verilerine göre yorgun ve uykusuz araç kullanmaya bağlı her yıl yaklaşık kaza (tüm kazaların %4 ü) meydana gelmektedir.

42 Uykululuk ne olur? Performans azalır Reaksiyon süresi uzar Dikkat azalır Konsantrasyon azalır Öngörme, tahmin etme becerisi azalır Yetenek-yaratıcılık zayıflar Konuşma monotonlaşır ve yavaşlar Öğrenme ve bellek fonksiyonları bozulur Duygu durum kötüleşir, depressif duygu durum belirginleşir = Performans azalması = Trafik kazası riski artar!!!!

43 Sürücüler uykululuk hissettiğinde araç kullanmaya devam ediyor mu? Percent Reporting Their Experiences While Driving During the Past Year (% Yes) Driven a vehicle while feeling drowsy Dozed off while at the wheel of a vehicle Had an accident because they dozed off or were too tired 57% 62% 51% 53% 51% 42%* 48%* 60% 23% 27% 17% 19% 17% 12%* 10%* 37%* (at any time) 1% 2% 1% 1% 1% 1%* 1%* 4%* % 20% 40% 60% 80% 100% 2003* Parents who drive; 2004* Adults 55-84

44 ABD ulusal karayolları trafik güvenliği dairesi (NHTSA) verilerine göre uykulu araç kullanma davranışı-alışkanlığı

45 Uyku süresinin azlığı da trafik kazaları ile direkt ilişkili Total uyku süresi: Uyku ile ilişkili trafik kazalarında olguların ¼ ünün 6 saatten az uyudukları saptanmış. 7-8 saat uyku = 1.2x daha fazla risk 6-7 saat uyku = 1.8x daha fazla risk 5-6 saat uyku= 3.3x daha fazla risk Uyku problemi tanımlayan sürücülerde = 3.5x daha fazla risk = Uyku süresinin azalması = Trafik kazası riski artar!!!!

46 Uykululuğa bağlı trafik kazalarının karakteristikleri nelerdir?

47 Uykululuğa bağlı trafik kazalarının karakteristikleri Kazaların çoğu gece yarısı-saat 6:00 arasında; yada öğle vaktinden hemen sonraki periyodda olması (sirkadiyen dip) Kazaların geç saatlerde meydana gelmesi Ölümcül kazalar olması, Kazaya karışan tek aracın olması ve aracın yoldan çıkmış olması, Kazanın hız limitinin yüksek olduğu yollarda meydana gelmiş olması, Sürücülerin alkolmetre ve kan alkol düzeyinin yasal limitin altında olması, Fren izlerine rastlanmaması, Sürücünün araçta yalnız olması, Kazanın önlenmesine yönelik sürücünün herhangi bir çabasının olmadığının saptanması, Araçta mekanik bir sorun olmaması, İyi hava koşulları ve görüşün açık olması, Hız ve öndeki araca çok yakın kullanmak gibi nedenlerin söz konusu olmaması, Olay yerine gelen polis memurlarının temel neden olarak sürücünün uykulu olduğunu belirlemiş olmaları Pack, 1995, Knipling & Wang 1995

48 Vardiyalı çalışma düzeni trafik kazası riski ilişkisi Morning (06-14) Af ternoo n (14-22) Night (22-06) SHIFT

49 Vardiyalı çalışmaya bağlı trafik kazalarında karşı önlemler nasıl olmalı?

50 Yorgunluğa karşı önlemler alınmalı Etkin Doğru düzenlenmiş vardiya sistemi Napler Kahve Modafinil Işık Vardiya sonrası dönemde uyku hijeninin sağlanması Orta derecede etkin Ortam ısısının azaltılması, Araç içinin havalandırılması Radyo Sosyal aktiviteler Fiziksel aktiviteler Atıştırma (çerez, meyve, hafif şeyler vs) Çay, kola Gürültülü etkinlikler (şarkıtürkü söyleme vs)

51 Uykulu araç kullanırken trafik kazalarına karşı en etkin önlem ne olabilir? diye sorularak yapılan ankette bu önlem yada taktiklerin etkinliği..

52 Doğru düzenlenmiş vardiya sistemi 50 yaş üstü çalışanlar için vardiyadan kaçınmak gerekir Haftalık ya da aylık yerine daha kısa dönüşüm devirleri (vardiya rotasyonları) kullanılmalı Vardiya rotasyonları hızlı değişmemeli Gece vardiyasının arka arkaya 3 den fazla olmamasına dikkat edilmeli Gece vardiyası sabah saat 8:00 den sonraya sarkmamalı İleri doğru değişen (E -> L -> N)- saat yönünde değişen rotasyonlar çalışanın vardiyaya adaptasyonunu kolaylaştırır. (Yani vardiya rotasyonu saat yönünde sabah-öğle-akşam-gece şeklinde olmalı). İş hukuku gereği, en fazla 7 gün ard arda çalışılması gerekir. Bazı dinlenme aralarının hafta sonuna denk getirilmesi gerekir.

53 Doğru düzenlenmiş vardiya sistemi Vardiyalı çalışmada, çalışma saatinin uzunluğu çalışanın performansını olumsuz etkiler.

54 Doğru düzenlenmiş vardiya sistemi 8 saatlik bir vardiyayı takiben 16 saatlik bir dinlenme periyodu; 12 saatlik bir vardiyayı takiben 12 saatlik bir dinlenme periyodu yorgunluğun veya uyku yükünün artmasını önleyebilir. Sabah erken vardiyalarından kaçınılmalı Vardiya süreleri 12 saatten fazla olmamalı Haftada 48 saatten fazla çalışılmamalı Vardiyadan hemen sonraki uyku süresi vardiya zamanına göre değişiklik gösterir. Örneğin gece vardiyasında çalışanların vardiya sonrası ortalama uyku süreleri akşam vardiyasında çalışanlardan daha kısa bulunmuş.

55 Correct Responses / Min Mola verilmesi En fazla 4 saatlik bir çalışma sonrası mola verilmeli Time of Day Immediately After Break 1 Hour After Break Tuesday Wednesday Thursday Uzun süre molasız çalışma yorgunluğa, dikkat ve motivasyon azalmasına neden oluyor. Gece vardiyasında çalışılan her iki saat sonrasında 10 dakika mola verilmesi performansı geçici olarak artırıyor.

56 Napler (Şekerlemeler) Gece vardiyasından 2 saat öncesinde yapılacak napler homeostatik uyku yükünü azaltarak yararlı olur. Gece vardiyasında Mid shift nap denilen saat 2:00-4:00 arası periyodda yapılacak dakikalık naplerin verimi artırdığı saptanmış. Sack, RL et al Sleep. 30; , 2007 Morgenthaler, TIA..A.S.M. Report Sleep. 30: ,2007

57 Mikro uyku Napler yorgunluğu azaltır EEG ölçümleri Uçak yolculuğunda mikro uykulara nap etkisi t 0 Landing No nap Nap Rosekind et al 1997

58 Kahve Beaumont et al., 2001; Lieberman et al., 2002; Wyatt et al., 2004; Schweitzer et al., 2006; Horne et al Kahve adenozin reseptörlerini bloke edip uykunun homeostatik düzenleyici mekanizmalarını durdurarak uyanıklığa neden olur. Gece vardiyası süresince özellikle saat 1:00-2:00 civarında 300 mgr kahve içilmesi mikro uykuları azaltır, kognitif performansı artırır Kahve içilmesi takip eden uyku epizodunda; uyku kalitesinin bozulmasına ve daha kısa süreli uyku uyunmasına neden olur. Gece vardiyaları sırasında daha önce tanımlanan şekilde naplerin 300 mgr kahve ile kombine edilmesi performansı artırır (Power nap)

59 Santral stimulan etkili Bu amaçla vardiyadan hemen önce alınacak mgr modafinil 600 mgr kaffeine eşdeğer uyanıklığa neden oluyor ve herhangi bir sistemik yan etkisi olmuyor ABD ve İngiltere de vardiyalı çalışmaya bağlı uyku bozukluklarında reçete edilebiliyor Uykululuk ve performans üzerine etkileri kahve gibi Vardiyalı çalışmaya bağlı uyku bozukluklarında verildiğinde; Duygudurumu iyileştiriyor Bellek fonksiyonlarını geliştiriyor Performansı artırıyor Objektif ve subjektif uykusuzluğa neden oluyor Modafinil Wesensten et al., 2002; Czeisler et al, 2005

60 Işık & Melatonin Gece vardiyasının ilk yarısında her hangi bir periyodda olgulara ışık tedavisinin uygulanması ile ( Lux) gece vardiyasına adaptasyonun arttığı, melatonin sekresyonunu süpresse ederek uykuyu inhibe ettiği ve iş veriminin arttığı bildirilmiş. Işık uygulaması: 5,000 10,000 lux (gece vardiyasının başlarından bitişin 2 saat öncesine dek, sürekli veya aralıklı). Melatonin uyku için yatmadan önce 1-3 mgr alınması uykuyu geliştirmede ve sirkadiyen adaptasyonda etkili olur Gün ışığının koyu gözlüklerle engellenmesi Melatonin alımının her hangi bir sistemik yan etkisi yok Morgenthaler, TIA..A.S.M. Report Sleep. 30: ,2007

61 Vardiya sonrası dönemde uyku hijeninin sağlanması Vardiya süresince ışığa maruziyet Larks Melatonin 2-3 mgr Uyku dönemi (Gündüz çalışanlar için) Uyku zamanı Night Owls verimli uyku Ortamda ses, ısı ve ışığın (örn. Koyu gözlük takılması )azaltılması Uyku verimi ve derinliği artıyor

62 Ülkemiz uyku tıbbı için başarılı bir kongre olması dileği ile..