Öğretmen Adaylarının Sorumluluk Eğitimi

Transkript

1 Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri Educational Sciences: Theory & Practice - 11(1) Kış/Winter Eğitim Danışmanlığı ve Araştırmaları İletişim Hizmetleri Tic. Ltd. Şti. Öğretmen Adaylarının Sorumluluk Eğitimi Fatih TÖREMEN a Zirve Üniversitesi Öz Bu çalışmada, öğretmen adaylarının sorumluluk eğitimleri kapsamında neler yapılabileceği konusunda eğitim fakültesinde görev yapan öğretim elemanlarının görüş ve önerilerinin alınması amaçlanmaktadır. Nitel araştırma yaklaşımına göre desenlenen bu araştırmada amaçlı örnekleme yöntemi kullanılmıştır. Araştırmanın verileri eğitim-öğretim yılında Fırat Üniversitesi, Eğitim Fakültesinde görev yapmakta olan 30 öğretim elemanından, yapılandırılmamış görüşme yöntemiyle toplanmıştır. Araştırma sonucunda öğretim elemanlarının görüşleri dört genel tema altında toplanmıştır: okula yönelik tutumlar, gönüllü sosyal faaliyetler, hoşgörü eğitimi ve paylaşma. Öğretmen adaylarının sosyal duyarlılık ve sorumluluk duygularını kazanmaları için, bunlarla ilgili değerleri içselleştirmeleri gerektiği belirtilmiştir. Katılımcılar, bu değerlerin içselleştirilmesi için, bunların arkasında yatan mantığın ve bunların bireyin kendisi ve toplum aşısından neler ifade ettiğinin öğretilmesi gerektiğini düşünmektedirler. Anahtar Kelimeler Sorumluluk Eğitimi, Sosyal Duyarlılık, Empati, Yardımseverlik. Sorumluluk Kavramı Sorumluluk insana özgü bir duygudur. İnsan sosyal bir varlık olduğu için toplum içerisindeki davranışlarında sosyolojik anlamda ötekine (toplumdaki diğer bireyler) karşı sorumludur. Sorumluluk, kişinin kendi söz ve eylemlerinin veya kendi yetki alanına giren davranışlarının sonuçlarını üstlenmesidir (Pehlivan, 2003). Sorumluluk insanın sosyal hayata dönük yönüdür ve bu nedenle sorumluluk bireyin; öteki bireylerin psikolojik ve duygusal ihtiyaçlarını dikkate alması (Lee ve Kotler, 2006), kendi beklentilerini toplumun beklentileri ile karşılaştırması (Altun, 1999) ve davranışlarında toplumsal çıkarları gözetmesi (Seyyar, 2003) esaslarını içermektedir. a Dr. Fatih TÖREMEN. Eğitim Yönetimi, Teftiş, Planlama ve Ekonomisi alanlında Doçenttir. Çalışma alanları arasında örgütsel davranış yer almaktadır. İletişim: Zirve Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Gaziantep. Elektronik Posta: ftoremen@yahoo. com. Tel: Fax: Sorumluluktan bahsedilebilmesi için insanın irade sahibi olması ve tercih hakkına sahip olması gerekir (Doğan, 2007; Elibol, 1983). Genel kanı böyle olmasına rağmen bazı yazarlar özgürlük ve sorumluluk arasındaki bu bağı sorgulamakta ve bir kişinin özgürce yapmadığı bir şeyden de sorumlu olabileceğini savunmaktadırlar (Perring, 2009). Sorumluluk insanda potansiyel olarak var olup insanın sosyal çevreyle iletişimine bağlı olarak gelişme göstermektedir. Çünkü insana özgü olan sorumluluk toplumsal yapı içerisinde şekillenir (Güngör, 1993). Nitekim Kant ın felsefi anlayışında sorumluluk; kişinin, diğerlerinin nasıl davranmasını arzu ediyorsa kendisinin de o şekilde davranması ve diğerlerinde görmeyi arzu etmediği davranışlardan kaçınması şeklinde tanımlanmaktadır (Gardner, 2007). İnsanları diğer canlılardan ayıran en önemli farklılıklardan birisi, sadece insanların yaptıklarından dolayı sorumlu olmalarıdır. İnsanların sorumluluklarını yerine getirip getirmemeleri, onları bir takım ahlaki betimlemelerle karşı karşıya bırakır. Sorumluluklarını tam olarak yerine getirmeyen kişiler ahlaki olarak suçlanmakta (Pink, 2009), sorumluluklarını yerine getiren kişilerse iyi karakterli ve ahlaklı iyi vatandaş şeklinde tanımlanmaktadır (Romi, Lewis ve Katz, 2009). Bu tanımlamalar, sorumlulukların kapsamında ve tanımında zaman içinde meydana gelen değişimler nedeniyle farklılaşmaktadır. Bilgi çağındaki teknolojik gelişmeler, sanal ortamdaki ilişkilerin kazandığı farklı sosyal ilişkiler nedeniyle günümüzde sorumluluk kavramının kapsamında ve tanımında farklı boyutlar ortaya çıkmıştır (Dhillon, 2002). 263

2 K U R A M V E U Y G U L A M A D A E Ğ İ T İ M B İ L İ M L E R İ Sorumluluk Duygusunun Kaynağı ve Gelişimi Sorumluluk duygusunun kaynağı konusunda ilgili alan yazında farklı görüşler bulunmaktadır. Bazı araştırmacılara göre sorumluluk duygusunun kaynağı akıl, sezgi ve kalp iken (Tozlu, 2008), bazılarına göre sorumluluğun kaynağı insanın tercih hakkına sahip olmasıdır (Elibol, 1983). Sorumluluk değişebilir bir özelliktir ve onu tetikleyen kültür ve bireyin kültürel unsurları öğrenmesi sürecidir (Güngör, 1993). Bu bağlamda sorumluluk duygusunun potansiyel olarak insanda var olduğu ve çevreye bağlı olarak değişebileceği söylenebilir. Sorumluluk duygusunun oluşmasında iki önemli faktör vardır: sosyalleşme ve eğitim. İnsan asıl olarak sosyal bir varlık olup bu özelliğini toplum içerisinde ve öğrenme aracılığı ile geliştirmektedir. İnsanın sosyalleşme ve eğitim düzeyine bağlı olarak sorumluluk algı alanı, yaşadığı çevre, toplum, millet ve tüm insanlara yönelik bir genişleme göstermektedir. Ailelerin, örgütlerin ve devletlerin genel olarak karşılaştıkları birçok sorunun temelinde sorumluluk üstlenilmeden yapılan hatalar ve davranışlar yer almaktadır (Bozdağ, 2008). Birçok sosyal problemin kaynağında bireyin sorumluluğu kabullenmemesi yer almaktadır. Bazen kişinin bireysel çıkarları ve mantıksal değerlendirmeleri ile sosyal sorumluluğun gerekleri karşı karşıya gelir ve böylece birey bazı sorumluluklarını kabullenmeyebilir (Krueger, 2008). Bireyler değişik unsurlar karşısında farklı sorumluluk duygularına sahiptirler. Toplum içerisinde yetişen bireyin; ailesine, arkadaşlarına, çevresine, devlete, topluma, öteki milletlere, doğaya ve diğer canlılara karşı sorumlulukları mevcuttur. Sorumluluk Eğitimi Öz belirleme kuramında (self-determination theory) belirtildiği gibi, bireyde herhangi bir konuda kalıcı davranış değişikliğinin oluşabilmesi ve sorumluluk bilincinin gelişebilmesi için, o konudaki uygulamaların bireyin kendi özgür seçimlerinden ve içsel motivasyonundan kaynağını alması gerekmektedir. Tamamen dışsal kontrolden kaynağını alan bir motivasyonun sadece geçici bir davranış değişikliğine yol açtığı düşünülmektedir (Deci ve Ryan, 2000; Ryan ve Deci, 2000). Öğrencilerde kalıcı davranış değişikliğinin sağlanması ve sorumluluk bilincinin geliştirilebilmesi için, eğiticilerin gözetimci (custodial) bir kontrol ideolojisi yerine daha insancıl (humanistic) bir kontrol ideolojisini benimsemeleri daha etkili olmaktadır (Hoy, 2001). Bundan dolayı, sorumluluk eğitimi verilirken, bireyin önce ilgili değerleri benimseyip özümsemesi (Haji ve Cuypers, 2008) ve kendi yaptığı işlerin sorumluluğunu üstlenerek bu değerlere uygun davranacak bir bilinç düzeyine ulaşması sağlanmalıdır. Sorumluluk Duygusunun Göstergeleri Sorumluluk duygusuna sahip olan bireylerin, sosyal hayatı paylaştıkları diğer insanlara karşı daha yardımsever, daha paylaşımcı ve daha hoşgörülü olmaları beklenmektedir. Sosyal sorumluluğun beraberinde getirdiği önemli duygulardan biri olan yardımseverliğe sahip olan ve yardımlaşmaya açık olan bireyler, diğer insanlar üzerinde daha olumlu bir etki bırakmakta ve güveni daha kolay tesis edebilmektedirler (Fukuyama, 1998). Bu yönüyle yardımlaşma, sosyal sorunların çözüme kavuşturulabilmesi, sosyal barışın kalıcı hale gelebilmesi ve topluma uyumlu bireylerin yetişebilmesi için temel bir araçtır. Sosyal sorumluluğun en önemli unsurlarından biri de bireysel ve kurumsal bazda gerçekleştirilen paylaşımdır. Paylaşım; karşılıklı çıkar amacı taşımayan, insan haklarına saygılı, gönüllü olarak yapılan, fedakarlık gerektiren yadımları ve bilgi alış-verişini kapsamaktadır (Birth, Illia, Lurati ve Zamparina, 2008). Paylaşım, kurumların sosyal sorumluluk rollerini yerine getirmedeki engellerini kolayca aşmasını sağlamakta (Bertels ve Peloza, 2008), bireylerin ise bağlılıklarını, çalışma performanslarını ve motivasyonlarını arttırmaktadır (Bowd, Bowd ve Haris, 2006). Bireylerin, toplum içinde değişik açılardan kendilerinden farklı olarak algıladıkları insanlara yönelik olarak sosyal sorumluluğun gerektirdiği yardım etme ve paylaşma gibi davranışları sergilemeleri için, bu insanlara hoşgörü ile bakmaları gerekmektedir. Bunun için bireylerin; farklı dil, cins, din, inanç ve anlayışlara sahip olan insanların toplum içindeki varlıklarından rahatsızlık duymamaları (Cevizci, 1997) ve sadece kendi iç dünyalarına kapanmadan, bulundukları çerçevenin dışında kalan fikir ve düşüncelerin de varlığını kabul etmeleri (Gürsoy, 1991) gerekmektedir. Eğitim Örgütleri ve Sosyal Sorumluluk Sorumluluk sadece bireylerle sınırlı olmayıp toplum içerisinde hizmet üreten örgütlerin de ödevleri arasındadır. Bireysel sosyal sorumluluk içerisinde bireyin kendine ve çevresine karşı yerine getirmesi gereken etik görevleri yer alırken, örgütsel sosyal sorumluluk çerçevesinde örgütlerin; kuruluş amaç- 264

3 TÖREMEN / Öğretmen Adaylarının Sorumluluk Eğitimi larını gerçekleştirme, paydaşlarını koruma, yasalara uyma ve paydaşlarına ve topluma yönelik gönüllü hayır hizmetlerinde bulunma görevleri yer almaktadır (Carroll, 1991). Söz konusu bu unsurlar örgütlerin var olma gerekçelerinin de kültürel uzantıları arasında yer almaktadır. Dolayısıyla insanlar arası ilişkilerden oluşan ve daha karmaşık yapılara sahip olan örgütlerin; üyelerine, hizmet verdikleri sektörlere ve genel olarak topluma yönelik yerine getirmek zorunda oldukları etik görevleri vardır (Eren, 2002). Bu nedenle sosyal sorumluluklarını yerine getirmeye çalışan örgütler faaliyet alanlarının yanı sıra paydaşlarına ve topluma yönelik gönüllü hizmet verebilmek için rollerini artırabilirler. Bu konuda en önemli örgütsel sosyal sorumluluk toplumun farklı ve geniş kesimlerine açık olması itibariyle eğitim örgütlerine aittir. Çünkü toplumda bireylerin sorumluluk kazanma sürecinde aile dışında ilk olarak karşılaştığı mekânların başında okullar gelmektedir (Köknel, 1997). Bu bağlamda okulların sadece sınavlara hazırlık veya teorik bilgi paylaşımına dayalı roller üstlenmesi toplumun ve paydaşlarının örtük beklentilerinin (değer eğitimi, sosyalleşme) karşılanmasını zorlaştırmaktadır. Eğitim örgütleri, belli alanlarda öğrencilere bilgi ve beceri kazandırmanın yanında, sosyal sorumluluğun gerekleri olan gönüllü çalışma, işbirliği yapma, paylaşmaya açık olma ve ihtiyacı olanlara yardım etme gibi davranışları göstermelerini sağlayacak şekilde öğrencileri eğitmelidir (Schlechty, 2005). Açık bir sosyal sistem özelliği taşıyan ve toplumun ilgi odağında olan eğitim örgütlerinin temel gayesi, öğrencilere sadece bilgi transfer etmek değildir. Sosyal hayata kolayca uyum sağlayabilen, sosyal sorumluluklarının farkında olan, hoşgörülü, paylaşımcı ve yardımsever insanlar yetiştirmek eğitim örgütlerinin temel görevleri arasındadır. Toplumsal barışın sağlanması ve huzurlu bir sosyal hayatın tesis edilmesi için bu özellikleri taşıyan bireylerin yetiştirilmesi gerekmektedir. Geleceğin sorumlu bireylerini yetiştirme görevini üstlenecek olan bugünün öğretmen adaylarının, alan bilgisi ve formasyon eğitimlerinin yanında sosyal sorumluluk bilincine sahip ve bununla ilgili değerleri içselleştirmiş bireyler olarak yetiştirilmeleri büyük önem arz etmektedir. Araştırmanın Amacı Bu araştırmada, öğretmen adaylarını yetiştiren kişiler olarak eğitim fakültesinde görev yapan öğretim elemanlarının görüşleri ışığında, öğretmen adaylarının sorumluluk eğitimi kapsamında neler yapılabileceğinin saptanması amaçlanmaktadır. Araştırma Modeli Yöntem Bu araştırma, sosyal olguları bağlı bulundukları çevre içerisinde araştırmayı ve anlamayı ön plana alan nitel araştırma yaklaşımı çerçevesinde tasarlanmıştır. Nitel araştırma yaklaşımı, araştırmacının esnek olmasını, toplanan verilere göre araştırma sürecini yeniden biçimlendirmesini ve gerek araştırma deseninde gerekse toplanan verilerin analizinde tümevarıma dayalı bir yaklaşım izlemesini gerektirmektedir (Yıldırım ve Şimşek, 2005). Öğretmen adaylarının sorumluluk eğitimi konusunda geliştirilmiş ve genel kabul gören bir ölçek bulunmadığından ve bu konuda derinlemesine bir nitel sorgulamaya ihtiyaç duyulduğundan nitel araştırma deseni tercih edilmiştir. Araştırmada nitel veri toplamak için yapılandırılmamış görüşme tekniği kullanılmıştır. Bu çerçevede öğretim elemanlarının, öğretmen adaylarının sorumluluk eğitiminde neler yapılabileceğine dair görüş ve önerileri betimlenmeye çalışılmıştır. Çalışma Grubu Bu araştırmada amaçlı örnekleme yolu takip edilmiştir. Amaçlı örnekleme yönteminde, seçim için önemli olduğu düşünülen kriterler belirlenmekte ve bu kriterlere göre seçilen örneklemin, araştırmanın evrenini bütün nitelikleri ile temsil edebildiği düşünülmektedir (Tavşancıl ve Aslan, 2001). Bu araştırmada, eğitim fakültesinde öğrenim görmekte olan öğretmen adaylarının sorumluluk eğitimi incelendiğinden dolayı, amaçlı örneklemede bunların eğitimiyle görevli olan Eğitim Fakültesindeki öğretim elemanları çalışma grubu olarak seçilmiştir. Çalışma grubunda yer alan bireylerle çalışma öncesinde ön görüşme yapılmış, çalışmada yer almada gönüllü olan öğretim elemanları çalışmaya dâhil edilmiştir. Araştırmanın çalışma grubunu Fırat Üniversitesi Eğitim Fakültesinde akademik yılında çalışmakta olan öğretim elemanları (50 kişi) oluşturmaktadır. Çalışma grubunda bulunan 50 öğretim elemanından (prof., doç., yrd. doç., arş. gör. ve öğr. gör.) araştırmaya katılmayı kabul eden 30 kişiyle görüşme yapılmıştır. Çalışma grubundaki bu 30 kişinin çeşitli özellikleri şöyledir: 8 bayan, 22 erkek; 1 prof., 2 doç., 11 yard. doç., 9 arş. gör., 7 öğr. gör.; 19 unun alanı sosyal bilimler, 11 inin alanı fen bilimleri; 14 ü 10 yıl ve üzeri kıdeme sahip, 16 sı ise 10 yıl altında kıdeme sahiptir. 265

4 K U R A M V E U Y G U L A M A D A E Ğ İ T İ M B İ L İ M L E R İ Verilerin Toplanması Bu araştırmada veriler, yapılandırılmamış görüşme yöntemiyle toplanmıştır. Yapılandırılmamış görüşmede, görüşülen kişilerin belli bir konudaki görüşleri derinlemesine keşfedilmeye çalışılmakta ve görüşme sırasında çalışılan problemle ilgili belirli özel alanlar keşfedilirse, daha ayrıntılı sorularla o alanlar daha derinliğine irdelenmeye çalışılmaktadır. Bu görüşme türü açık uçlu sorulara dayanmaktadır (Yıldırım ve Şimşek, 2005). Bu çalışmada, araştırmaya katılmayı kabul eden 30 öğretim elemanıyla onların uygun buldukları yerlerde (genelde çalışma odalarında) ve uygun oldukları zamanlarda randevu alınarak birer birer görüşülmüş, ortalama yarım saat süren bu görüşmeler sesli olarak kayıt altına alındıktan sonra yazıya geçirilmiştir. Bu görüşmelerde öğretim elemanlarına, öğretmen adaylarının sosyal sorumluluk duyguları nasıl arttırılabilir ve sorumluluk eğitimi konusunda neler yapılmalıdır şeklinde açık uçlu bir soru sorulmuş, görüşme sırasında keşfedilen belli temalarla ilgili olarak görüşmenin gidişine göre daha ayrıntılı sorular sorulmuş ve cevaplar kayıt altına alınmıştır. Verilerin Değerlendirilmesi Toplam 30 öğretim elemanıyla yapılan görüşmelerde yer alan ifadeler, NVivo 7 programında içerik analizi yöntemi ile değerlendirilmiştir. İçerik analizinde veriler kodlanmakta, veriler temalar altında gruplandırılmakta, kodlar ve temalar düzenlenmekte ve böylece bulgular tanımlanmakta ve yorumlanmaktadır (Yıldırım ve Şimşek, 2005). Katılımcıların görüşleri genel olarak incelenip değerlendirildikten sonra, bu görüşler içinde öne çıkan ana temalar ve alt temalar belirlenerek veriler buna göre gruplandırılmıştır. Görüşlerin genel olarak değerlendirilmesi sonucunda; pozitif tutum, gönüllü sosyal faaliyetler, hoşgörü eğitimi ve paylaşma olmak üzere dört tane ana tema bulunduğu belirlenmiş ve bu ana başlıklar altında veriler gruplandırılmıştır. Veriler değerlendirilirken görüşmelerden bazen doğrudan bazen de dolaylı aktarımlar yapılmış ve gözlem notları orijinal hallerine yakın bir biçimde betimlenmiştir. Araştırmaya katılan 30 öğretim elemanının görüşme kayıtları 1 den 30 a kadar numaralandırılmış ve doğrudan ya da dolaylı olarak aktarılan görüşlerden her birinin ardından, parantez içinde ait olduğu numara belirtilmiştir. Bu görüşler, araştırmacıların ifadeleriyle sentezlenerek dolaylı olarak aktarılmış ve her alt temayla ilgili olarak da bir ya da daha fazla katılımcının doğrudan ifadesi örnek olarak verilmiştir. Her bir genel tema ve onu oluşturan alt temalar NVivo 7 programında oluşturulan şekillerle gösterilmiştir. Her bir alt temaya kaç kaynak (source) kişinin ne kadar atıf (attribute) yaptığı birer tablo ile gösterilmiştir. Yapılan nitel analizin güvenirliğini tespit etmek için, araştırmacı tarafından elde edilen görüşlerin/ ifadelerin tamamı, birbirlerinden bağımsız olarak farklı araştırmacılar tarafından belirlenen temalar içine atanmıştır. Araştırmanın güvenirliği Güvenirlik = Görüş birliği / (Görüş Birliği + Görüş Ayrılığı) formülü kullanılarak hesaplanmıştır. Bu hesaplamada genellikle % 70 ve üzerindeki değerler yeterli ve % 90 ın üzerindeki değerler ise iyi görülmektedir (Miles ve Huberman, 1994). Atama farklarını gidermek amacıyla yapılan gözden geçirme süreci sonrasında, güvenirlik katsayısı % 92 olarak hesaplanmıştır. Bulgular Bu bölümde öğretim elemanlarının görüşleri, nitel veri analizi yöntemiyle değerlendirilerek kategorik temalar biçiminde gösterilmiştir. Araştırma kapsamında sorulan sorular ve görüşlerine başvurulan öğretim elemanlarından alınan cevaplar doğrultusunda dört tane genel tema ortaya çıkmıştır. Bunlar; pozitif tutum, gönüllü sosyal faaliyetler, hoşgörü eğitimi ve paylaşma temalarıdır. Her bir genel temanın altında, katılımcıların görüşleri alt temalar şeklinde gruplandırılarak bunlara ilişkin bulgular açıklanmaktadır. Pozitif Tutum Katılımcılar, sorumluluk eğitiminin etkili olması için öğretmen adaylarının okula ve öğretmenlere yönelik olarak pozitif tutum içinde olmaları gerektiğini ifade etmişlerdir. Öğretmen adaylarının sorumluluk eğitimi kapsamında okula yönelik pozitif tutum geliştirmelerini ve okula aidiyet duygularının artmasını sağlamak üzere neler yapılabileceğine yönelik öğretim elemanlarının görüşleri şu alt temalarla şekillenmiştir: karara katılma, burs imkânları, gönüllü dernekler, kariyer eğitimi, sosyal, kültürel ve sportif faaliyetler, performans değerlendirme ve altyapı olanakları (Tablo 1, Şekil 1). 266

5 TÖREMEN / Öğretmen Adaylarının Sorumluluk Eğitimi Tablo 1. Pozitif Tutum Temasının Alt Temalarına Yapılan Atıfların ve Kaynaklarının Sayıları Alt Temalar Kaynak Kişi Sayısı Karara Katılma Burs İmkânları Gönüllü Dernekler Kariyer Eğitimi Sosyal, Kültürel ve Sportif Faaliyetler Performans Değerlendirme Atıf Sayısı Altyapı Olanakları Gönüllü Dernekler: Öğretmen adaylarının çeşitli gönüllü derneklere üye olmalarının özendirilmesinin ve bu yolda desteklenmelerinin sorumluluk eğitimlerine katkıda bulunacağı düşünülmektedir (5, 8, 14, 17). Öğretmen adaylarının üniversite bünyesinde üye olabilecekleri çeşitli dernek şubeleri olmalı (mezunlar derneği, toplum gönüllüleri, eğitim gönüllüleri, sokak çocukları dernekleri gibi) ve bu derneklere üye olmaları özendirilmelidir (8). Kariyer Eğitimi: Öğretmen adaylarının kendilerini geliştirebilmeleri için kariyer eğitimi noktasında üniversitenin çeşitli imkânlar sağlamasının, onların üniversiteye olan aidiyet duygularını ve pozitif tutumlarını arttıracağı ve sorumluluk eğitimlerine katkıda bulunacağı ifade edilmektedir (1, 5). Şekil 1. Pozitif Tutum Teması ve Alt Temalarına Ait Model Karara Katılma: Katılımcılar, öğretmen adaylarının kendilerini ilgilendiren konularda alınacak kararlara katılmalarına imkân sağlanmasının, belli konularda daha fazla sorumluluk üstlenmelerini ve kendilerini daha fazla sorumlu hissetmelerini sağlayacağını ifade etmektedirler (3, 11, 19). Aynı zamanda, kararlara katma yoluyla kendilerine değer verildiğinin hissettirilmesinin, onların okula aidiyet duygularını arttırarak sorumluluk eğitimlerine katkıda bulunacağını belirtmektedirler (8, 22). Öğrenci derneği temsilcilerinin fakülte yönetim kurulu toplantılarına katılmalarına imkân tanınması onların sorumluluk duygularını arttıracaktır (3). Öğretmen adaylarının, hocalarının performanslarını değerlendirme imkânları olmalıdır. Bu şekilde karara katılma yolu ile daha üst düzeyde bir bağlılık oluşturulabilir (22). Burs İmkânları: Maddi olanakları kısıtlı olanlara sağlanacak burs imkânlarının arttırılmasının, onların pozitif tutumlarını ve aidiyet duygularını arttırarak sorumluluk eğitimlerine katkıda bulunacağı düşünülmektedir (2, 9, 13, 15, 18, 23, 24, 26, 28). Üniversitenin yoksul ve başarılı öğrencilere sağladığı burs imkânları arttırılması onların daha olumlu bir tutum içine girmesini sağlayacak ve okula olan bağlılıklarını artıracaktır (13). Üniversiteler, öğrencilerine yabancı dil öğrenebilecekleri ücretsiz kurslar ve yurt dışı mastır imkânları sağlayabilirse onların aidiyet duygularını ve pozitif tutumlarını arttırabilir (1). Öğretmen adaylarının meslekleri ile ilgili bilimsel toplantılara ve sempozyumlara katılabilmelerine imkân tanınması onların pozitif tutumlarını arttıracak ve sorumluluk eğitimini kolaylaştıracaktır (5). Sosyal, Kültürel ve Sportif Faaliyetler: Katılımcılar, öğretmen adaylarının çeşitli sosyal, kültürel ve sportif faaliyetlere katılmalarının kolaylaştırılmasının, onların üniversiteye yönelik pozitif tutumlarını arttıracağını belirtmektedirler (4, 7, 8, 15, 18, 20, 23). Sosyal, kültürel, spor amaçlı faaliyetlere ağırlık verildiği takdirde öğretmen adaylarının üniversiteye bakışı daha pozitif hale getirilebilir (7). Performans Değerlendirme: Sosyal duyarlılık kapsamında yapılacak olan etkinliklerin, öğretmen adaylarının performanslarının değerlendirilmesinde kullanılmasının, bu çalışmaların etkililiğini arttıracağı ve yerine getirilen sorumlulukların performans değerlendirmesinde takdir edilmesinin pozitif tutum gelişimine katkıda bulunacağı düşünülmektedir (4, 16). Sosyal duyarlılık kapsamında bazı bireysel etkinlikler yapılmalı ve bunlar formal değerlendirmenin bir parçası olarak klasik sınavlarla beraber öğrencinin performansının değerlendirilmesinde kullanılmalı (4). Sosyal duyarlılık eğitiminde performans değerlendirmesi yoluyla öğrencinin bu yoldaki çabalarının takdir edilmesi, pozitif tutum geliştirmesini sağlayacaktır (16). 267

6 K U R A M V E U Y G U L A M A D A E Ğ İ T İ M B İ L İ M L E R İ Tablo 2. Gönüllü Sosyal Faaliyetler Temasının Alt Temalarına Yapılan Atıfların ve Kaynaklarının Sayıları Alt Temalar Eğitim Materyali Desteği Risk Gruplarına Yardım Öğrenci Mentorlüğü Gönüllü Denetmenlik Kaynak Kişi Sayısı Atıf Sayısı Gönüllü Hizmet Birimleri örgütlerinin yaptıkları faaliyetlerin izlenmesinde ve denetlenmesinde görev almalarının, onların bu konudaki duyarlılıklarını arttıracağını ve böylece sorumluluk duygusunun oluşmasına katkı sağlayacağını belirtmektedirler (4, 7, 26). YÖK ve MEB işbirliği ile yapılacak protokolle birlikte sivil toplum örgütlerinin denetiminde öğretmen adayları gerekli kurslara alınarak gönüllü denetmen olarak görev alabilirler (26). Şekil 2. Gönüllü Sosyal Faaliyetler Teması ve Alt Temalarına Ait Model Altyapı Olanakları: Katılımcılar, üniversitede öğrencilerin farklı ihtiyaçlarını rahatlıkla karşılayabilecekleri alt yapı olanaklarının arttırılmasının, onların okula yönelik pozitif tutumlarını ve okula aidiyet duygularını arttıracağını ve dolayısıyla sorumluluk eğitimine katkıda bulunacağını düşünmektedirler (6, 11, 16, 25, 29, 30). Kampus alanı içerisinde öğrencilerin çok ucuza alabilecekleri kıyafet ve yiyeceklerin yer aldığı öğrenci mağazası olmalıdır (11). Öğrencilerin sinema ve tiyatro izleyebilecekleri, kaynaşabilecekleri öğrenci sosyal merkezleri olmalı (25). Öğrencilerin her türlü ihtiyaçlarını karşılayabilecekleri altyapı olanaklarının bulunması onları okula daha fazla bağlayacak ve pozitif tutum geliştirmelerini sağlayacaktır (30). Gönüllü Sosyal Faaliyetler Araştırmaya katılan öğretim elemanlarının, öğretmen adaylarının sosyal sorumluluk eğitiminde gönüllü sosyal faaliyetler kapsamında neler yapılabileceği konusundaki görüşlerinden şu alt temalar ortaya çıkmıştır: eğitim materyali desteği, risk gruplarına yardım, öğrenci mentorlüğü, gönüllü denetmenlik ve gönüllü hizmet birimleri (Tablo 2, Şekil 2). Gönüllü Denetmenlik: Katılımcılar, öğretmen adaylarının kısa süreli bir hazırlayıcı kursun ardından, sosyal çalışmalarda bulunan bazı sivil toplum Gönüllü Hizmet Birimleri: Üniversite bünyesinde kurulacak gönüllü hizmet birimleri aracılığıyla öğretmen adaylarının çeşitli sosyal yardım faaliyetlerine katılmalarının ve ihtiyaç içinde olan bireylere çeşitli konularda yardımcı olmalarının kolaylaştırılmasının, onların sosyal sorumluluk duygularını arttıracağı düşünülmektedir (2, 5, 11, 15, 18, 20, 21, 24, 28). Üniversite bünyesinde topluma hizmet bürosu adı altında bir birim olmalı, öğrenciler buraya gönüllü üye olabilmeli, sosyal faaliyetler, yardım faaliyetleri, kermesler vb. faaliyetler bu birim aracılığı ile koordine edilmelidir (5). Üniversite bünyesinde yer alacak gönüllü hizmet biriminde öğrenciler gönüllü çalışabilme imkânına sahip olabilirler. Bu birimde ilk ve orta dereceli okullardaki öğrencilere gönüllü olarak özel dersler ve çeşitli kurslar verebilirler. (18). Üniversite kampüsünda yer alacak olan öğrenci sosyal merkezleri içerisinde toplum gönüllüleri merkezi açılmalı ve bu merkezlerde; Öğrenciler kan bağışı yapabilmelidirler, sigara ve uyuşturucu ile mücadele konusunda uzman desteği alıp halka seminerler verebilmelidirler (21). Öğrenci Mentorlüğü: Öğretmen adaylarının, bir veya birkaç öğrenciye gönüllü mentorlük yaparak, onların hem akademik hem de sosyal problemleriyle ilgilenmelerinin; onların bu öğrencilerle empati kurmalarını, problemleri yakından ve derinlemesine görmelerini ve böylece sosyal duyarlılıklarını ve sosyal sorumluluk duygularını arttıracağı düşünülmektedir (9, 13, 17, 20, 26). Öğretmen adaylarının 2. sınıftan itibaren danışmanları tarafından önceden belirlenen okullarda belirli bir grup öğrenciye gönüllü danışmanlık yapmaları sağlanabilir. Bu şekilde öğrencilerin içinde bulundukları koşullar daha yakından tanınacak ve bu da empatiyi ve sosyal duyarlılığı doğuracaktır (13). Eğitim Materyali Desteği: Öğretmen adaylarına, diğer insanlar için fedakârlıkta bulunmanın er- 268

7 TÖREMEN / Öğretmen Adaylarının Sorumluluk Eğitimi Tablo 3. Hoşgörü Eğitimi Temasının Alt Temalarına Yapılan Atıfların ve Kaynaklarının Sayıları Alt Temalar Değerlerle Eğitim Sanatsal Etkinlikler Empati Eğitimi Kaynak Kişi Sayısı Atıf Sayısı Farklılıkları Kabullenme demini öğretmek ve diğer insanların ihtiyaçlarını karşılamanın verdiği içsel doyumu tattırmak için, ihtiyaç içinde olan öğrencilerin belirlenerek bunlara yardım kampanyaları düzenlenmesinde fayda görülmektedir (4, 9, 18, 21, 24). Katılımcılar, bu yardımların ilgili yerlere ulaştırılması sırasında öğretmen adaylarının bizzat hazır bulunmalarının, öğrencilerin içinde bulundukları zor koşulları ve yardımların sonucunda yaşadıkları güzel duyguları bizzat görmelerini sağlayacağını ve böylece onların sosyal duyarlılıklarını arttıracağını belirtmektedirler (15, 23). Değerlerle Eğitim: Katılımcılar, hoşgörünün ve sosyal sorumluluğun toplum hayatını ayakta tutan vazgeçilmez değerler olarak öğretileceği değerlerle eğitim derslerinin müfredata konulmasının faydalı olacağını düşünmektedirler (2, 16, 19, 22). Bu derslerde, öğretmen adaylarının bu değerleri benimsemelerini ve içselleştirmelerini sağlayıcı nitelikte drama vb. etkinliklerin yer alması önerilmektedir (8, 25). Değerlerin tanıtımını içeren değerlerle eğitim dersleri olmalı ve bu dersler uzman desteğinde drama ağırlıklı olarak işlenmelidir (8). Milli Eğitimle işbirliği içinde, ihtiyacı olan okullara kitap ve kırtasiye yardım kampanyaları düzenlenmesi, öğretmen adaylarının fedakârlığı öğrenmelerini sağlayacak ve sosyal duyarlılıklarını arttıracaktır (18). Risk Gruplarına Yardım: Öğretmen adaylarının, risk grupları içinde bulunan ve hem sosyal hem de fiziksel anlamda yardıma ihtiyacı olan bireylerin durumlarını bizzat gözlemlemelerinin ve onlara imkânlar ölçüsünde yardım etmelerinin sağlanmasının, onların sosyal duyarlılıklarını ve sosyal sorumluluk duygularını arttıracağı düşünülmektedir (3, 11, 19, 25). Öğretmen adayları üniversite ile yapılacak bir protokol doğrultusunda aynı şehirde hizmet veren çocuk yuvaları ve ıslah evlerindeki çocuklara gönüllü kurslar verebilme imkânına sahip olmalıdırlar (3). Hoşgörü Eğitimi Bu araştırma kapsamında görüşleri alınan öğretim elemanlarının, öğretmen adaylarının sosyal sorumluluk eğitimlerinde hoşgörü eğitimi kapsamında neler yapılabileceği konusundaki görüşleri şu alt temalarla boyutlandırılmıştır: değerlerle eğitim, sanatsal etkinlikler, empati eğitimi ve farklılıkları kabullenme (Tablo 3, Şekil 3). Şekil 3. Hoşgörü Eğitimi Teması ve Alt Temalarına Ait Model Sanatsal Etkinlikler: Sanatın, insanların iç dünyalarına olan derin etkisinin ve evrensel dilinin, öğretmen adaylarının hoşgörü ve sosyal sorumluluğu bir değer olarak benimsemelerinde araç olarak kullanılabileceği katılımcılar tarafından ifade edilmektedir. Müzik, tiyatro, şiir, drama vb. etkinliklerin bu amaçla kullanılabileceği belirtilmektedir (4, 11, 13, 18, 20). Tiyatro, drama, müzik, şiir gibi etkinlikler öğrencilerin hoşgörüyü öğrenmeleri için kullanılabilir (20). Empati Eğitimi: Katılımcılar, öğretmen adaylarının diğer insanlara hoşgörü ile bakabilmeleri için onların içinde bulundukları koşulları ve iç dünyalarında yaşadıkları duyguları çok iyi anlamaları ve böylece kendilerini onların yerlerine koymaları (empati kurmaları) gerektiğini ifade etmektedirler (6, 10, 14, 22, 27). Ayrıca, diğerlerine karşı empatiyle bakabilen bireylerin, onlara karşı kendilerini sosyal açıdan sorumlu hissedebilecekleri belirtilmektedir (1, 27). Empatiyi geliştirebilmek için, öğretmen adaylarının drama gibi etkinliklerle kendilerini zor durumda olan veya farklı yaşam tercihlerine sahip olan kişilerin yerine koyabilmelerinin sağlanması, empati duyulması gereken bu insanların doğal koşulları içinde ziyaret edilerek gözlem 269

8 K U R A M V E U Y G U L A M A D A E Ğ İ T İ M B İ L İ M L E R İ Tablo 4. Paylaşma Temasının Alt Temalarına Yapılan Atıfların ve Kaynaklarının Sayıları Alt Temalar Yardım Kermesleri Sosyal Kulüpler Gönüllü Danışmanlık Paylaşım Merkezi Kaynak Kişi Sayısı Atıf Sayısı yapılması veya en kolay yöntem olarak bu insanların içinde bulundukları durumu ve yaşam koşullarını anlatan filmlerin veya belgesellerin izlettirilmesi önerilmektedir (5, 12, 21, 28). Bireylerin diğerlerine hoşgörü ile bakabilmeleri için önce diğerlerine empati ile yaklaşmaları gerekiyor (10). Öğretmen adaylarında empatiyi geliştirmek için drama yöntemi kullanılabilir veya bizzat hedef kitlede yer alan insanlar doğal olarak gözlemlenebilir (21). Farklılıkları Kabullenme: Katılımcılar, öğretmen adaylarının farklılıklara hoşgörü ile bakabilmeleri için, toplumu oluşturan bireyler arasındaki kültürel, inançlarla ilgili veya yaşam tarzıyla ilgili farklılıkların ve bu anlamdaki çeşitliliğin toplum için bir ayrışma değil zenginlik kaynağı olduğunu kabullenmeleri gerektiğini belirtmektedirler (4, 9, 17, 23, 29). Bu amaçla öğretmen adaylarına, bu farklılıkların nasıl bir zenginlik kaynağı olduğunu ve farklı özellikteki bu insanların bir arada nasıl uyumlu ve huzurlu yaşayabileceklerini gösteren belgesellerin, filmlerin vb. yapımların izlettirilmesi, geziler düzenlenmesi ve öğretmen adaylarının bu konuları tartışabileceği toplantılar düzenlenmesinin faydalı olacağı düşünülmektedir (7, 13, 16, 28). Ülkemizin farklı kültürel değerlerini, görenek ve geleneklerini içeren belgesel vb. yapımlar öğretmen adaylarına izletilebilir ve bu bağlamda kültürel geziler düzenlenebilir (16). Evrensel değerleri içeren, günlük yaşamdaki anlaşmazlıkları ve çatışmaları içeren görüntülerin öğrencilere izletileceği ve beyin fırtınasının yapılmasını içeren toplantılar düzenlenmelidir (28). Paylaşma Öğretmen adaylarının sosyal sorumluluk eğitimleri ile ilgili olarak görüşleri alınan öğretim elemanlarının paylaşma temasına yönelik görüşleri şu alt temalarla gruplandırılmıştır: yardım kermesleri, sosyal kulüpler, gönüllü danışmanlık ve paylaşım merkezi (Tablo 4, Şekil 4). Yardım Kermesleri: Öğretmen adaylarına, sosyal sorumluluğun bir gereği olan paylaşmanın öğretilmesi için katılımcıların önerilerinden birisi, yardım kermesleri düzenleyerek, öğretmen adaylarının mevcut imkânlarıyla bu kermeslere katkı yapmalarının özendirilmesidir (4, 7, 16, 21, 24). Ayrıca, yaptıkları fedakârlıkların sonucuna, yani elde edilen gelirin ihtiyaç sahibi olanlara ulaştırılmasına da bizzat şahit olmaları ve paylaşmanın verdiği hazzı tatmaları da önerilmektedir (12, 27). Şekil 4. Öncelikle eğitim fakültesi bünyesinde başlayarak yönetim desteği ile ihtiyaç sahibi öğrencilere yönelik yardım amaçlı etkinlikler düzenlenmelidir (4). Paylaşma Teması ve Alt Temalarına Ait Model Sosyal Kulüpler: Katılımcılar, sosyal kulüplerin gerçekleştirdikleri etkinliklerde paylaşmanın erdeminin vurgulanması, paylaşmayı özendirecek ve sosyal duyarlılığı geliştirecek nitelikte aktiviteler yapılmasının faydalı olacağını düşünmektedirler (2, 17, 19, 28, 30). Üniversite bünyesinde olan sosyal kulüplerin aktiviteleri paylaşmanın öğretilmesinde çok önemlidir. Hocaların bu konuda yönlendirici olmaları gerekir (17). Gönüllü Danışmanlık: Katılımcılar, bireylerin sadece maddi imkânlarını değil, bilgilerini, deneyimlerini ve zamanlarını ihtiyaç içinde olan kişilerle paylaşmalarının sosyal sorumluluğun bir gereği olduğunu belirtmektedirler (11, 15, 20, 26). Bu kapsamda öğretmen adaylarının, gönüllülük esasına dayalı olarak, alt sınıflardan veya ilk ya da orta öğretim düzeyinden belirlenmiş olan bir veya birkaç öğrenciye gönüllü danışmanlık yapmalarının faydalı olacağı ifade edilmektedir (7, 22). 270