KAMU DÜZENİNİN SAĞLANMASINDA JANDARMA-POLİS İLİŞKİLERİ

Transkript

1 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU YÖNETİMİ ANABİLİMDALI KAMU DÜZENİNİN SAĞLANMASINDA JANDARMA-POLİS İLİŞKİLERİ Önder MUTLU YÜKSEK LİSANS TEZİ KAHRAMANMARAŞ EYLÜL 2006

2 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU YÖNETİMİ ANABİLİMDALI KAMU DÜZENİNİN SAĞLANMASINDA JANDARMA-POLİS İLİŞKİLERİ DANIŞMAN: Prof. Dr. Ahmet Hamdi AYDIN Önder MUTLU YÜKSEK LİSANS TEZİ KAHRAMANMARAŞ EYLÜL 2006

3 KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ KAMU YÖNETİMİ ANABİLİM DALI KAMU DÜZENİNİN SAĞLANMASINDA JANDARMA-POLİS İLİŞKİLERİ Önder MUTLU YÜKSEK LİSANS TEZİ Kod No: Bu Tez 20/09/2006 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oy Birliği ile Kabul Edilmiştir Prof. Dr. Ahmet Hamdi AYDIN Doç.Dr. Muhsin KAR Doç.Dr. Haluk ALKAN DANIŞMAN ÜYE ÜYE Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım... Doç.Dr. Haluk ALKAN Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

4 KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ KAMU YÖNETİMİ ANABİLİM DALI ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ KAMU DÜZENİNİN SAĞLANMASINDA JANDARMA-POLİS İLİŞKİLERİ Önder MUTLU DANIŞMAN: Prof. Dr. Ahmet Hamdi AYDIN Yıl : 2006 Sayfa:... Juri : Prof. Dr. Ahmet Hamdi AYDIN : Doç.Dr. Muhsin KAR : Doç.Dr. Haluk ALKAN Günümüzde çağdaş kolluk, yakalanan suçlu oranları ile değil, halkla geliştirilen ilişkilerin niteliği, halka verilen güven, suçu önleme sorumluluğuna vatandaşın katılımını sağlama ve insan haklarıyla bütünleşmiş bir görev anlayışı kriteri ile birlikte değerlendirilmektedir. Türkiye de köklü tarihsel geçmişleri olan jandarma ve polis teşkilatlarının; geçirdikleri evreler, parlamenter demokrasinin normal işlediği devrelerle olağanüstü rejimlerde birbirleriyle ve diğer birimlerle olan ilişkileri, Avrupa Birliği bünyesinde demokratik geleneğe sahip ve model niteliğindeki jandarma ve polis teşkilatları ile Türk jandarma ve polis teşkilatlarının karşılaştırılması ve son olarak da uluslararası organizasyonlardaki ilişkiler ele alınarak belirlenen aksaklıklar hakkında önerilerde bulunulmuştur. Türk jandarma ve polisinin özverili çalışmalarına rağmen, Avrupa daki meslektaşlarına nazaran belirgin koordinasyon eksikliği içinde oldukları tespit edilmiş olup, başta toplum destekli polislik uygulamaları olmak üzere çağdaş kolluk anlayışını yansıtmakta sorunlarla karşılaşıldığı, ayrıca yabancı dil konusu ile birlikte evrensel manada eğitim problemlerinin aşılamadığı belirlenmiştir. Bu çalışmada ileri sürülen temel sav, ülkedeki iç güvenliğin sağlanmasında başarılı olmak için jandarma ve polisin daha iyi ilişkiler ve işbirliği geliştirmesi gerektiğidir. Anahtar kelimeler: Jandarma, polis, kolluk, kamu düzeni. I

5 DEPARTMENT OF PUBLIC ADMINISTRATION INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCE UNIVERSITY OF KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ABSTRACT MA Thesis GENDARME AND POLICE RELATIONS IN PUBLIC ORDER Önder MUTLU SUPERVISOR: Prof. Dr. Ahmet Hamdi AYDIN Year : 2006 Pages:... Jury : Prof. Dr. Ahmet Hamdi AYDIN : Assoc. Prof. Dr. Muhsin KAR : Assoc. Prof. Dr. Haluk ALKAN Today, modern law enforcement agencies are not assessed with the number of crimals arrested, but with their relationships with the public, their credibility, their ability to engage the community in preventing crime and with a concern for duty that is integrated with human rights. This thesis analyses the transformations that the gendarme and the police departments have gone through, their relationships with each other and with other units while there was parliamentary democracy and during extraordinary regimes. It also compares the models of gendarme and police departments in the European Union that have democratic traditions and the Turkish gendarme and police departments. Finally, it examines the relationships between international organizations and makes suggestions as to the problems identified. Despite their hard work, the gendarme and the police in Turkey have a considerable lack of coordination compared with their counterparts in Europe. They face the difficulty of reflecting the modern law enforcement concerns, especially the community policing applications. They could not overcome their educational problems in the international sense together with their foreign language problem. The main argument of this thesis is that, in order to maintain internal security successfully, the gendarme and the police should develop better relationships and cooperation. Keywords: Gendarme, police, law enforcement, public order. II

6 ÖNSÖZ Türkiye Cumhuriyeti Anayasası nın 90. maddesine göre uluslararası sözleşmeler Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından onaylandığında iç hukuk normu haline gelir ve kanunlaşır, hatta iç hukuk normunun da üstündedir çünkü Anayasa'ya aykırılıkları iddia edilemez. Türkiye nin imzaladığı bir dizi anlaşmanın yanı sıra 1989 yılında Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi nin zorunlu yargı yetkisinin tanınmasıyla birlikte, kolluk kuvvetlerinin hukuk dışı uygulamaları iddia edilerek Türkiye aleyhine bir dizi dava açılması ile Türkiye nin yüklü miktarda tazminata mahkûm edilmesi, Avrupa Birliği müktesebatına uyum vb. diğer sebeplerle birleştiğinde kolluk kuvvetleri vizyonunda değişimi gerekli kılmıştır. Halen devam eden bu değişim sürecinde kamu düzeninin sağlanmasında öncü rol üstlenen Jandarma ve polisin, uygulama ve ilişkilerinin kamuoyunda tartışılması tez konusunun belirlenmesinde etkili olmuştur. Tez ile ilgili çalışmalarda bana yol gösteren, umudumun kırıldığı anlarda moral desteğini esirgemeden çalışma azim ve isteğimin yenilenmesini sağlayan, danışman hocam Prof. Dr. Ahmet Hamdi AYDIN a, uzun süren yüksek lisans çalışmamın her aşamasında yardımlarını esirgemeyerek bilimsel çalışmaların sıcak yüzünü gösteren Doç. Dr. Haluk ALKAN a ve bitkin anlarımda gözlerindeki enerjisinden istifade ettiğim kızım Elif Özge ye teşekkür ederim. 2006, Önder MUTLU III

7 İÇİNDEKİLER ÖZET. I ABSTRACT... II ÖNSÖZ... III İÇİNDEKİLER... IV KISALTMALAR.. VII 1. GİRİŞ Tezin Amacı Yöntem Tezin Organizasyonu KONU İLE İLGİLİ ÖNCEKİ ARAŞTIRMALAR TEORİK ÇERÇEVE VE TEMEL KAVRAMLAR Kamu Düzeni Kamu Düzeninin Öğeleri Esenlik Güvenlik Sağlık Kamu Düzeninin Sağlanmasında Devletin ve Kişilerin Görevi Güvenlik Hizmeti Güvenlik Hizmetinin Önemi Güvenlik Hizmetinin Özellikleri Kolluk Tanım Tasnif Kamu Kolluk Kuvvetleri Ticari Özel Kolluk Gönüllü Kolluk Jandarma Polis JANDARMA VE POLİS TEŞKİLATLARININ TARİHSEL GELİŞİMİ Genel Olarak Polis ve Jandarmanın Ortaya Çıkışı İle İlgili Teorik 15 Yaklaşımlar Türk Polis Tarihinde Zaptiye Müşüriyeti nin Kuruluşuna Kadar Yaşanan 19 Gelişmeler Yılından Günümüze Kadar Olan Süreç Meşrutiyetin İlanına Kadar Yaşanan Gelişmeler Meşrutiyet Dönemi kolluk Faaliyetleri Birinci Meşrutiyet Döneminde Jandarma ve Polis İkinci Meşrutiyet Döneminde Jandarma ve Polis TBMM Hükümeti ve Cumhuriyet Dönemi TBMM Hükümeti ve Cumhuriyet Döneminde Jandarma TBMM Hükümeti ve Cumhuriyet Döneminde Polis Türk Jandarma ve Polisinin Mevcut Teşkilat Yapısı Jandarmanın Teşkilat Yapısı. 29 IV

8 Polisin Teşkilat Yapısı JANDARMA VE POLİSİN TEMEL GÖREV VE YETKİLERİ Jandarma Genel Komutanlığı Jandarmanın Genel Görevleri Adli Görevleri İdari Görevleri Askeri Görevleri Diğer Görevleri Jandarmanın Yetkileri Emniyet Genel Müdürlüğü Polisin Genel Görevleri Adli Görevleri İdari Görevleri Siyasi Görevleri Diğer Görevleri Polisin Yetkileri UYGULAMADA JANDARMA-POLİS İLİŞKİLERİ Olağan Rejimlerde Jandarma-Polis İlişkileri Olağanüstü Rejimlerde Jandarma-Polis İlişkileri Günümüz Türkiye sinde Jandarma-Polis İlişkileri Yasal Zemin Açısından Teşkilatlanma ve Bağlı Oldukları Makam İtibariyle Sorumluluk Alanı İtibariyle Görev ve Yetkileri İtibariyle Normal Durumda Acil, Olağanüstü ve Sıkıyönetim Durumlarında Genel Değerlendirme Türkiye deki Jandarma-Polis İlişkilerinin Fransa'daki Jandarma-Polis 63 İlişkileriyle Karşılaştırılması TÜRK JANDARMA VE POLİSİNİN UYGULAMALARININ DEMOKRATİK ÜLKELERDEKİ KOLLUK KUVVETLERİ 67 UYGULAMALARI İLE KARŞILAŞTIRILMASI Ulusal Jandarmalar ve Türk Jandarması Fransa Örneği ve Türkiye İtalya Örneği ve Türkiye Ulusal Polis Teşkilatları ve Türk Polisi Fransa Örneği ve Türkiye İngiltere Örneği ve Türkiye TÜRK JANDARMA VE POLİSİNİN DİĞER KURUMLARLA OLAN İLİŞKİLERİ Mülki Makam ile Olan İlişkiler Jandarma ve Polis Üzerinde Mülki Amirin Yetkisi ve Etkinliği Jandarma ve Polisin Sorumluluk Alanının Belirlenmesi ve Değiştirilmesi. 84 V

9 8.2. Türk Silahlı Kuvvetleri ile İlişkiler Siyasi Otorite ile Olan İlişkiler Yasal Yönden İlişkilerin Değerlendirilmesi Siyaset ile Olan İlişkilere Somut Örnek: Beyaz Enerji Operasyonu Siyaset ile İlişkilerin Uygulama Açısından Olumlu ve Olumsuz 92 Yönleri Diğer Baskı Grupları Karşısında Jandarma ve Polis TÜRK JANDARMA VE POLİSİNİN ULUSLARARASI KOLLUK 98 ORGANİZASYONLARI İLE İLİŞKİLERİ Jandarma ve Polisin Üyesi Olduğu Uluslararası Organizasyonlar FIEP (Avrupa Jandarmalar Birliği) EUROPOL (Avrupa Polis Teşkilatı) İNTERPOL (Uluslararası Kriminal Polis Teşkilatı) Jandarma ve Polisin Üyesi Olduğu Organizasyonlardaki Etkinliği Jandarma ve Polis Uygulamaları ve İnsan Hakları Teşkilatları SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKÇA. 116 ÖZGEÇMİŞ VI

10 KISALTMALAR LİSTESİ AB ABD AGİT AI/UAÖ AİHM AİHS BM CCP CHP CIJ/UHK CLS CMK CMUK DGM DMK DPT EDU EGM ELOs EMASYA ENFOPOL ETK EUROPOL FBI FIEP GSMH HW/HİK İHK İİK İNTERPOL JİHİDEM J.Gn.K JGK JTGYK JTGYY KHK KKTC MGK MGSB NCB ODTÜ OHAL PVSK STK : Avrupa Birliği : Amerika Birleşik Devletleri : Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı : Amnesty International / Uluslararası Af Örgütü : Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi : Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi : Birleşmiş Milletler : Code Procédure Pénale, (Fransız Ceza Muhakemeleri Kanunu) : Cumhuriyet Halk Partisi : International Commission of Jurists / Uluslararası Hukukçular Komisyonu : Contrats locaux de sécurité (Yerel Güvenlik Sözleşmesi) : Ceza Muhakemeleri Kanunu : Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu : Devlet Güvenlik Mahkemesi : Devlet Memurları Kanunu : Devlet Planlama Teşkilatı : EUROPOL Drug Unit (EUROPOL Uyuşturucu Birimi) : Emniyet Genel Müdürlüğü : European Liaison Officers (Avrupa İrtibat Görevlileri) : Emniyet Asayiş ve Yardımlaşma : Milli Sınırlar İrtibat Merkezi : Emniyet Teşkilatı Kanunu : Avrupa Polis Teşkilatı : Federal Bureau of Investigation (Amerikan Federal Polis Teşkilatı) : Avrupa Jandarmalar Birliği : Gayri Safi Milli Hasıla : Helsinki Watch / Helsinki İzleme Komitesi : İç Hizmet Kanunu : İl İdaresi Kanunu : International Criminal Police Organization (Uluslararası Kriminal Polis Teşkilatı) : Jandarma İnsan Hakları İhlallerini İnceleme ve Değerlendirme Merkezi : Jandarma Genel Komutanı : Jandarma Genel Komutanlığı : Jandarma Teşkilat Görev ve Yetkileri Kanunu : Jandarma Teşkilat Görev ve Yetkileri Yönetmeliği : Kanun Hükmünde Kararname : Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti : Milli Güvenlik Kurulu : Milli Güvenlik Siyaseti Belgesi : National Central Bureau (Ulusal Merkez Büro) : Ortadoğu Teknik Üniversitesi : Olağanüstü Hal : Polis Vazife ve Salahiyetleri Kanunu : Sivil Toplum Kuruluşu VII

11 TBMM TC TESEV TİKA TMK TRT TREVI YY : Türkiye Büyük Millet Meclisi : Türkiye Cumhuriyeti : Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı : Başbakanlık Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı : Terörle Mücadele Kanunu : Türkiye Radyo Televizyon Kurumu : Terrorism, Radicalism, Extremism, Violance, Internationalism Uluslararası terörizm ve uyuşturucu trafiği ile mücadele amacıyla AB üyesi ülkelerin adalet ve içişleri bakanları arasında 1975 yılında oluşturulan ve 1976 dan bu yana faaliyet gösteren gayri resmi işbirliğidir. : Yüzyıl VIII

12 GİRİŞ 1. GİRİŞ Çağdaş toplumların temel ihtiyaçlarının başında hiç kuşkusuz huzur ve güvenlik gelmektedir. Güvenliğin olmadığı bir yerde özgürlükten, demokrasiden ve insan haklarından söz etmek olanaksızdır. Bunun bir sonucu olarak iç güvenlik konusu 21. yüzyılda da gelişmiş ve gelişmekte olan tüm ülkelerin öncelikli sorunu olmaya devam edecektir. Toplumun güvenlik ihtiyacını karşılamakla görevli en önemli kurumlardan olan Polis ve Jandarma Teşkilatları, vatandaşları suçun hedefi olmaktan koruyacak önlemler almakla birlikte suç işlendikten sonra şüphelileri yakalayarak adalete teslim etmekle yükümlüdür. Bu noktadan hareketle önemli olan suçun gerçekleşmesinden önce alınacak önlem ve uygulamalarla toplumun huzur ve güvenliğinin korunmasıdır. Çünkü toplumda oluşan güvensizlik ve kaos ortamı her türlü ilerleme ve gelişmeyi önleyici durumdadır. Günümüzde toplumun güvenliğinin sağlanması bütün toplumsal unsurların ve özellikle Polis ve Jandarma Teşkilatlarının işbirliği içinde çalışmaları ve olumlu ilişkiler geliştirmeleri bir zorunluluk haline gelmiştir. Bu zorunluluk sadece yasalar çerçevesinde verilen görevlerden kaynaklanmamalıdır. Bu görevlerin de önünde toplumun güvenlik alanındaki beklentilerinin gelişim kaydetmesi gelmelidir. Bu nedenle güvenlik alanındaki iki önemli aktörün tüm yönleriyle mevcut durumu tespit edildikten sonra sorumluluk alanları, görevleri, birbirleriyle olan işbirliği faaliyetleri, uygulamada karşılaşılan sorunlar günümüzün modern demokrasilerinin getirdiği yeni bakış açılarıyla değerlendirilecektir. Modern ve demokratik toplumlarında iç güvenlik hizmetlerinden sorumlu kolluk teşkilatları bir kolluk kuvveti olarak değil, güvenlik hizmeti sunan bir servis olarak algılanmaktadır. Diğer bir ifadeyle günümüzde, klasik kanun koruyuculuk yaklaşımından toplum destekli ve birey memnuniyetini esas alan bir güvenlik hizmeti sunumuna geçiş hedef alınmaktadır. Bu çerçevede Türkiye de güvenlik hizmetlerinin sunumunda; bilimsel metotların kullanıldığı, vatandaş memnuniyetini esas alan, toplumun desteğini sağlamak suretiyle sürekli gelişen, etkin, verimli, çağdaş bir anlayışla ve yurtta koordine, dünyada işbirliği sağlanarak yerine getirilmesi temel politika olarak benimsenmektedir. Genel inanışa göre bir güvenlik teşkilatının kolluk kuvveti veya güvelik hizmeti olarak tanımlanmasının bir yönü de onun toplum ile kaynaşmış olmasıyla doğru orantılıdır. Bir taraftan eğitim, görev ve özel yaşamının tamamını toplumun dışında soyutlanmış bir şekilde geçiren ve demokrasi ve insan haklarını tam olarak özümseyememiş kurumlar kolluk kuvveti olarak tanımlanırken, gerek donanım ve gerekse zihinsel olarak toplum ile kaynaşmış ve bilimsel çalışmalar ve eleştirilere açık, kendini aşma gayreti içinde olan kurumlar ve onların ürettiği görevler güvenlik hizmeti olarak tanımlanmaktadır. Bu da günümüzün modern demokrasilerinde olduğu gibi toplumun edilgen değil, etken ve etkili olduğu bir güvenlik anlayışını ortaya çıkaracaktır. Artık güvenlik hizmeti sunan teşkilatların bir bakıma toplumu, müşterinin de ötesinde işveren olarak görmeleri ve topluma karşı şeffaf ve hesap verebilir bir yapıda olması esas beklentidir. Devlet sırrı olarak nitelendirilen alan ise oldukça daraltılmalı ve istisna olmalıdır. Toplumuna hesap verebilir bir güvenlik anlayışı ise uygulamada yapabilecek hataları en aza indirecektir. Bunun nedeni ise, toplumun denetimini her an hissedecek olmalarındandır. 1

13 GİRİŞ Ayrıca Avrupa Birliğine tam üyelik konusunda iradesini sergileyen Türkiye'nin birlikle bütünleşme (entegrasyon) sürecinde birçok alanda olduğu gibi güvenlik alanında da yapısal değişikliklerle kolluk örgütlerini yeniden yapılandırması ve personelini çağın gerektirdiği teknolojik ve sosyolojik değişikliklere uyum içerisinde yönetmesi gerekmektedir Tezin Amacı Globalleşme, bilgi ve iletişim teknolojilerinde kaydedilen çok boyutlu gelişmeler, bir yandan ülkelerin bilgiye ulaşımını ve bilgiyi kullanımını olumlu olarak etkilerken, diğer yandan uluslar arası güvenlikle ilgili bilinen bütün yaklaşımları temelinden sarsacak nitelikte bir değişimi de beraberinde getirmiştir. Köklü bir değişim yaratan bu sürecin sonucu olarak, alt kimlikler ve marjinal gruplar ön plana çıkarılarak özellikle gelişmekte olan ulus devletlerin mevcut yapılarını tehdit eder bir ortam yaratılmaya çalışılmıştır. Bu çerçevede; Dünya pastasının paylaşımındaki adaletsizlikler artmış, ülkeler ve bölgeler arasında yasadışı göç hareketleri hızlanmış, buna bağlı olarak uluslararası uyuşturucu ve insan kaçakçılığı, uluslar arası suç örgütlerinin organize faaliyetlerinde önemli artışlar gözlenmiş ve terörist örgütler doğrudan dünya barışına tehdit oluşturabilecek seviyeye ulaşmıştır. Diğer bir ifade ile teknolojinin ilerlemesi ile birlikte toplumsal yaşam her geçen gün biraz daha kompleksleşmekle birlikte, toplumun güvenlik ihtiyacına paralel olarak güvenlik hizmeti beklentisi ve kapsamı artmıştır. Dolayısıyla güvenlik hizmetlerinde başarılı olmak için, diğer fonksiyonların yanı sıra, ortaya çıkan sorunların modern yönetim sistemleri ile çözümlenmesi gereklidir. Bu bağlamda günümüzde gelişen suç örgütleri; kolluk kuvvetlerinin iletişimsizliğinden ve koordinasyon eksikliğinden faydalanmakta, jandarma ve polisin sorumluluk bölgelerini tespit ederek menfaatleri doğrultusunda belli bölgelerde suç işleme eğilimi göstermektedirler. Bu tezin amaçlarından birisi de kolluk kuvvetlerinin, özellikle jandarma ve polisin mevcut yapısının belirlenmesiyle birlikte suçlu ve suç örgütleri karşısında iletişim, uyum, iyi ilişkiler ve koordinasyon eksikliğinin giderilmesi sürecine katkı yapmak olacaktır. AB politikalarının amacı, üye ülkelerin; sınır güvenliği, vizeler, dış göç, iltica, polis işbirliği, organize suçlar ve terörizmle mücadele, uyuşturucu madde ticareti ve bağımlılığıyla mücadelede işbirliği hususlarında ihtiyaç duyulan hukuki ve kurumsal donanımlara sahip olmalarının sağlanmasıdır. Bu cümleden olmak üzere, kanun uygulayıcı kurumlar ile iç güvenlik konusundaki diğer ilgili makamlar arasında gerekli eş güdümün sağlanması ile profesyonel, güvenilir ve etkin bir kolluk kuvvetinin tesisi büyük önem taşımaktadır. Türk vatandaşları için, İnsan hakları ve demokrasini bilinç ve uygulamalarının yerleşmesi temel amaç olarak benimsenmelidir. Bu amaca ulaşılmasında önemli bir araç olarak da Avrupa birliğine uyum ve üyelik çalışmaları gündem oluşturmaktadır. Bu bağlamda demokratik geleneğe sahip ve kolluk teşkilatlarıyla model olmuş ülkelerle, Türkiye nin kolluk teşkilatları karşılaştırılarak Avrupa Birliği ekseninde yasama ve uygulamaya yönelik iyi ilişkiler ve işbirliğinin kurulması ile ilgili eksikliklerin belirlenmesi amaçlanmıştır. 2

14 GİRİŞ 1.2. Yöntem Çalışmada, Türk Jandarma ve Polis Teşkilatlarının bürokrasileri yerleşik kabul edilmiş, güvenlik hizmetlerinin sunumunda da örgütsel yapı ve teşkilat veri olarak alınmıştır. Değişen suçla mücadele teknikleri sonucu, klasik anlamda suçun oluştuktan sonra meydana gelen bir kısım adli faaliyetlerle önlenemeyeceği öngörülmektedir. Bu nedenle güvenlik yönetiminde, suç öncesi güvenlik hizmetlerinin önem kazanması sonucu toplumdaki mevcut suç oranında düşüş sağlanabileceği düşünülmektedir. Kavramsal manada, güvenlik hizmeti kavramı ile iç güvenlik hizmeti ve bu hizmeti ifa eden kolluk olarak da polis ve jandarma anlatılmak istenmektedir. Bu çalışmada, kamu düzeninin sağlanmasında Jandarma-polis ilişkileri konusundaki sorunlar, birincil ve ikincil kaynaklar kullanılarak incelenecektir. İkincil kaynakların kısıtlılığı nedeniyle özellikle birincil kaynaklardan yararlanılması, konunun daha objektif ortaya konulmasına olanak sağlayacaktır. Bu doğrultuda konuyla ilgili Resmi Gazete de yayımlanan hukuksal düzenlemeler, Avrupa Birliği ile ilgili imzalanan uluslar arası antlaşmalar yardımcı olabilecek kaynaklar olarak sınıflandırılabilir. Bunlara ek olarak ikincil kaynaklar olan kitap, makale ve sunumlardan da yararlanılacaktır. Bu çalışmada benzer çalışmalardan farklı olarak, öncelikle işlenen konunun hukuki altyapısının detaylandırılarak incelenmesi, daha sonra uygulamadaki yöntemin görülmesi amaçlanmıştır. Diğer yönden konuyla ilgili farklı görüşlerin mümkün olduğunca ifadesine olanak tanınarak bir bakıma diyalektik yöntemle sonuca ulaşma çabası sergilenmiştir Tezin Organizasyonu Birinci bölüm olan girişten sonraki ikinci bölümde kısıtlı olmasına rağmen ulaşılabildiği kadarıyla tezle ilgili önceki araştırmalarla ilgili açıklamalar yapılacaktır. Üçüncü bölümde başta kamu düzeni kavramı olmak üzere teorik çerçeve ve temel kavramlar incelenecektir. Bu bölüm ana temanın tali konusunu teşkil ettiğinden detaylı olarak ele alınmayacaktır. Dördüncü bölümde kolluk teşkilatı ile ilgili köklü bir geçmişi bulunan jandarma ve polis teşkilatlarının felsefi altyapısı ile birlikte tarihsel gelişimi dönemsel olarak ele alınarak incelenecektir. Beşinci bölümde yasal kaynaklar baz alınarak jandarma ve polisin görevleri ayrı ayrı incelenecek, yetkilerine gelince tüm yetkilerinin detaylı incelemesine tez kapsamı imkân tanımadığından jandarmanın sadece silah kullanma yetkisi, polisin ise arama yetkisi geniş olarak ele alınacaktır. Ayrıca son olarak da yetki konusunda uygulamada karşılaşılan hukuksal sorunların analizi açısından Yargıtay kararları verilecektir. Altıncı bölümde olağan ve olağanüstü rejim dönemlerinde jandarma ve polis ilişkileri yine yasal kaynaklar çerçevesinde detaylı olarak incelenecektir. Ayrıca olağanüstü rejim kavramı Anayasal kapsamda değerlendirilecek, Anayasa ile AİHS nin olağanüstü rejimi ele alışı normatif yönden incelenecektir. Bu bölümde son olarak da Türkiye deki Jandarma-Polis İlişkileri ile Fransa daki Jandarma-polis ilişkileri karşılaştırılacaktır. Yedinci bölümde Türk jandarma ve polis uygulamalarının demokratik ülkelerdeki kolluk uygulamaları ile karşılaştırılması yapılacaktır. Bu bağlamda Fransız 3

15 GİRİŞ ve İtalyan jandarma teşkilatları ile Fransız ve İngiliz Polis teşkilatları incelenecek, elde edilen veriler doğrultusunda Türk jandarma ve polis teşkilatları ile karşılaştırılması yapılacaktır. Kolluk teşkilatları incelenen ülkelerin belirlenmesinde iki kriterden yola çıkılmıştır. Birincisi Avrupa Birliği üyelik müzakerelerinin devam ettiği süreç göz ününe alınarak Avrupa daki ülkeler seçilmiştir. İkincisi ise önemli farklılıkları bulunan kara Avrupa sı ve Anglo-Sakson hukuk sistemlerinin temsilcileri olan sırasıyla Fransa ve İngiltere kolluk teşkilatları seçilmiştir. Sekizinci Bölümde jandarma ve polisin resmi ve özel kurum ve kuruluşlarla ilişkileri incelenecek, özellikle jandarmanın siyasi kurumlarla ilişkileri değerlendirilirken, İçişleri bakanlığı ile Jandarma Genel Komutanlığı nın konumuna ilişkin ileri sürülen soru/sorunlar hakkında Jandarmanın resmi görüşlerine ulaşılmaya çalışılacaktır. Dokuzuncu bölümde Türk jandarma ve polisinin uluslararası kolluk organizasyonları ile ilişkileri bağlamında; FIEP, EUROPOL ve İNTERPOL teşkilatlarının kuruluş ve işleyişine ilişkin bilgiler verilecektir. Ayrıca Türk kolluk teşkilatlarının bu organizasyonlardaki etkinliği incelenecek ve özellikle Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararlarıyla birlikte İnsan Hakları Teşkilatlarıyla ilişkiler değerlendirilecektir. Sonuç ve önerilerden oluşan onuncu ve son bölümde yukarıda açıklanan sekiz bölümde tespit edilen, Türk jandarma ve polis teşkilatlarının görev ve yetki anlamında ilişkilerine içsel-dışsal konumlarına ve münferit-karşılıklı işlevlerine ilişkin sorunlara; çoklu bakış açısı (Devlet, vatandaş, kolluk) ve diğer demokratik ülke uygulamaları ile sosyal bilimlerin yol göstericiliğinde, analitik öneriler sunulacaktır. 4

16 KONU İLE İLGİLİ ÖNCEKİ ARAŞTIRMALAR 2. KONU İLE İLGİLİ ÖNCEKİ ARAŞTIRMALAR Türkiye de kamu düzeni açısından jandarma ve polis arasındaki ilişkileri işleyen spesifik yayınlar oldukça az olup (Akman, 1991), bugüne kadar çeşitli kitap ve dergilerdeki (jandarma ve polis dergileri) kısmi yazılarla yetinildiği görüşmüştür. Jandarma ve polis teşkilatları arasındaki koordinasyon ve işbirliği eksikliği bir bakıma ortak yayına konu olma aşamasında da kendini göstermiştir denilebilir. Tarihsel süreç içerisinde jandarmanın TSK nın bir parçası olarak bir nevi tabu olarak görülmesinin de etkisiyle olsa gerek jandarma hakkındaki yayınların polise nazaran daha az olduğu söylenebilir. Bu bağlamda Jandarma hakkında yayınlanmış eserler genelde yasal durum tespiti içermekte ve bilgi verici mahiyet arz etmektedir. Polis hakkında yapılan çalışmalar ise Aydın da (1996;2006) daha geniş bir alanı kapsamaktadır. Atatürk ün milletimizin siyasi ve içtimai hayatında, fikri terbiyesinde de rehberimiz ilim ve fen olacaktır sözünde belirtildiği üzere; eleştiri sınırlarının aşılmaması kaydıyla bilimsel görüş ve öngörülerde bulunulmanın demokrasinin gereği olduğu düşünülmektedir. Aşağıda tez konusu ile ilgili önceki araştırmalardan birkaçı hakkında bilgi verilecektir. Özellikle Akman ın (1991) Yönetimde İç Güvenlik ve Jandarma konulu yayını ulaşabildiğimiz kadarıyla tez konusuyla en fazla örtüşen kitap olmuştur. Bu yayında; jandarma ve polisin tamımı, bağlılığı, personeli, görev ve yetkileri, diğer ülkelerdeki güvenlik kuruluşları ve özellikle Fransız ve İtalyan jandarma teşkilatları ile karşılaştırılması yapılmıştır basımı olan bu kitabın yayın tarihi ile günümüze kadar geçen süreçte yerli ve yabancı iç güvenlik teşkilatlarında yadsınamayacak gelişim ve değişmeler olmuştur. Araştırmada, modern ülke jandarmalarının, görevlerini başarmadaki en büyük etkenin, halkın desteği ve yardımı sayesinde olduğu bilinen bir gerçektir. Sosyal problemlerini halletmiş, demokrasi anlayışı gelişmiş olan ülkelerde jandarmanın ismini duyan, bu üniformayı taşıyan personel gören halk, tebessümle karşılamakta ve ona saygı göstermektedir. Bunun sebebi jandarmanın her an o insanların yanında yer alması, emniyet ve asayiş hizmetinin kesintisiz sağlanmış bulunmasındır. Bu ülkelerde jandarmaya, halkın yardımının yanı sıra, jandarma personelinin de görevin gerektirdiği dallarda uzmanlaştırılması ile jandarma teşkilatı emrini ihtiyaç duyulan her türlü modern araç ve gereçlerin tahsis edilmiş olması, başarının artmasında önemli rolü teşkil etmektedir, sonucuna ulaşılmıştır. Burada dikkat çekici nokta 15 yıl önce yazılan eserde belirlenen toplum destekli polislik uygulamasında hala istenilen noktaya gelinememiş olmasıdır. TESEV tarafından Cizre nin (2006) editörlüğünde yayınlanan Almanak Türkiye 2005 güvenlik sektörü ve demokratik gözetim adlı eserde; farklı araştırmacılar tarafından, TBMM, hükümet MGK, askeri yargı, TSK, polis, jandarma konularında hazırlanan makaleler bulunmaktadır. Güvenlik kuruluşlarının AB standartlarında denetimi temel noktasından hareket eden kitapta, hükümet, meclis ve güvenlik sektörü kurumları arasında sağlıklı bir işbirliğinin gerçekleştirilmesinin hedeflendiği belertilmiştir. Çeşitli grafiklerde desteklenen kitabın sonunda bir kronoloji eklenmiştir. Araştırmada, tehdit, savunma ve güvenlik politikalarının oluşturulmasında; sivil toplumun, parlamentonun ve medyanın daha etkin rol oynaması durumunda şeffaflığın gerçekleşeceği ve yolsuzlukların görünürleşeceği çıkarımında bulunulmaktadır. Gazi Üniversitesi nde kolluk hizmetlerinde kurumsal işbirliği ve toplum destekli suç önleme yaklaşımları konulu, Darcan (2003) tarafından hazırlanan yüksek lisans tezinde; Türk emniyet ve jandarma teşkilatları arasında işbirliği ile demokratik Avrupa ülkelerindeki kolluk teşkilatları ve Türk kolluk teşkilatı toplum destekli polislik hareket noktasından mukayeseli olarak incelenmiştir. İncelemede, Sosyal düzenin 5

17 KONU İLE İLGİLİ ÖNCEKİ ARAŞTIRMALAR sağlanması ve toplumsal güvenlik beklentilerinin karşılanması ve geliştirilmesinden sorumlu olan güvenlik teşkilatları, günümüzde klasik suçla mücadele yaklaşımını terk ederek suç oluşmadan önce önlemeye yönelik faaliyetlere odaklanmaktadır. Ayrıca iç güvenlik personeli, halktan toplanan vergilerden ödenen bir ücret karşılığında yine halka güvenlik hizmeti sunan kamu görevlileri olduklarını iyi bilmelidirler, sonucuna ulaşılmıştır. Kamu düzeni bağlamında kolluk hizmeti yapan ve aynı bakanlığa bağlı olan jandarma ve polisin sistematik yönden azımsanmayacak farklarının olması dikkat çekicidir. Bu durum Dünya daki jandarma-polis ilişkilerinin atipik görünümü olarak nitelendirilebilir. Tez yazımı esnasında jandarma ve polisi birlikte ilgilendiren yayınların kısıtlı olması, yasal kaynakların ve Internet sitelerinin detaylı irdelenmesi sonucunu doğurmuştur. Avrupa Birliği üyelik müzakerelerinin görüşüldüğü bu dönemde eksikliklerin giderilmesi yönündeki çalışmaların hızlandırılması gerekmektedir. Bu tezin yazılma nedenlerinden birisi de bu eksiklin giderilmesine katkıda bulunmak olacaktır. 6

18 TEORİK ÇERÇEVE VE TEMEL KAVRAMLAR 3. TEORİK ÇERÇEVE VE TEMEL KAVRAMLAR 3.1. Kamu Düzeni Genel olarak, belirli bir ülkede ve belirli bir zamanda, kamu yararını, kamu vicdanı ile genel ahlâkı çok yakından ilgilendiren hususların kamu düzeni kapsamına girdiği söylenebilir (Ökçün, 1967: 13 14). Emniyet ve asayiş ile ilgili yasaların birçoğu aynı zamanda kamu düzeninin korunması düşüncesi ile konulmuştur (Akman, 1991: 11). Kamu düzeni, Türkiye Cumhuriyeti nin 1982 Anayasa sının Temel Hak ve Ödevler başlıklı kısmında kullanıldığı anlamda, toplumun dışsal ve maddi durumunu, yani toplumun barış, güven ve sağlık içinde hayatiyetini sürdürmesi hali (Akman, 1991: 19) olarak tanımlanabilir. Başka bir tanım ile kamu düzeni, bir ülkede kamu hizmetlerinin iyi yapılmasına, devletin güvenliği ve düzeninin sağlanmasına ve bireyler arasındaki ilişkilerin hukuk ve ahlak kurallarına uygunluğunun sağlamasına yarayan kurum ve kuralların tümüdür (Yılmaz, 1982: 253) Kamu Düzeninin Öğeleri Kamu düzeni üç önemli öğeden meydana gelmektedir. Bu öğeler esenlik, güvenlik ve sağlıktır. Bunlar aşağıda ele alınacaktır Esenlik Esenlik, toplumda düzensizliğin ve karışıklığın olmadığı, asayişin en iyi şekilde sağlandığı bir ortamın meydana getirilmesi halidir. Bu ortam yürürlükteki yasa, tüzük ve yönetmeliklerle sınırlandırılmış toplum hayatında, fertlerin bazı hürriyetlerden kesinti yaparak bu sınırları zorlamadan veya dışına çıkmadan yaşamaları hali ve bu konudaki inancın yerleşmesi ve devamı ile sağlanmaktadır Güvenlik Güvenlik, bireylerin can ve mallarının kazalara karşı korunması demektir. Toplumda güvenliğin sağlanması, bireylerde kamu düzeninin varlığı konusunda yeterli inancın yerleşebilmesi, ancak huzur ve güvenliğin sağlanmasıyla mümkündür. Yani devlete, topluma, kişilere ve mallara yönelik tehlike, kaza ve sabotajlara karşı gerekli güvenlik önlemleri alınmış olmalıdır ki, bireyler huzur ve güvenlik içinde yaşamını sürdürebilsin. Rastlantılara veya sadece kişilerin iyilik duygularına dayanarak toplumda güvenlik ve esenlik yaratılamaz. Tesadüfî bir huzur ortamı değil, bilinçli ve günün 24 saatinde sürdürülen güvenlik önlemleri esenlik ya da huzuru meydana getiren en büyük etkendir (Terzioğlu, 1982: 3) Sağlık Sağlık, halk sağlığını tehdit eden hastalıklara karşı gerekli önlemlerin alınması gereğidir. Bu koruyucu sağlık önlemleri insanlar, hayvanlar, genel yerler ve taşınır ve taşınmaz mallar ile ilgili olabilir. Kamu düzeninin bir parçası olan sağlığı, kişilerin tek tek hastalıklardan arınması ve tedavi edilmesi şeklinde anlamamak gerekir. Burada esas 7

19 TEORİK ÇERÇEVE VE TEMEL KAVRAMLAR olan hastalıkların önlenmesi ihtiyacıdır. Kişilerden daha çok, halkın tamamını koruma amacı güdülmektedir. Tüm halkın sağlığının korunması konusunda 1982 Anayasasının 56. Maddesinde Devlet herkesin hayatını, beden ve ruh sağlığı içinde sürdürmesini sağlamak; insan ve madde gücünde tasarruf ve verimi artırarak, işbirliğini gerçekleştirmek amacıyla sağlık kuruluşlarını tek elden planlayıp hizmet vermesinin düzenler denilmektedir Kamu Düzeninin Sağlanmasında Devletin ve Kişilerin Görevi Devlet olarak örgütlenmiş toplumlarda, toplum düzeninin ve güveninin sağlanması devletin en başta gelen ödevidir (Kıratlı,1973: 27). Diğer kamu hizmetleri de önemlidir, ancak onlar idare hukukunun gelişmesine bağlı olarak ve nispeten son dönemlerde ortaya çıkmışken, kamu düzeninin sağlanması ödevi milli savunma ile birlikte devletin kendisi kadar eskidir. Demokratik rejimlerde devlet, bireylere hizmette bir araçtır. Devlet teşkilatı, bireylerin refahını sağlamak için kurulmuştur. Kişilerden beklenen, yasalara uygun davranmaktır. Bireylerde kamu düzeninin varlığı konusunda yeterli inancın yerleşebilmesi, emniyet ve asayişin kesintisiz bir şekilde sağlanmasıyla mümkündür. Toplumlarda hak ve özgürlüklere saygı ne kadar kuvvetli, yasalara uygun davranış ne kadar yüksek, bireyler arasında sevgi ve bağlılık ne kadar güzel ise; o toplumda kamu düzeni o kadar ahenklidir (Akman, 1991: 23) Güvenlik Hizmeti Güvenlik kavramı insanlığın tarihi ile ortaya çıkmıştır. Bu kavramın ortaya çıkmasıyla beraber, insanlar bununla ilgili bir organizasyon kurma ihtiyacını da hissetmişlerdir. 20.yy ın son çeyreğinde polisliğin güç ve yetki kullanımından (force), hizmet (service) etme yaklaşımına doğru köklü bir değişim sürecine girdiği söylenebilir. İnsanların toplum halinde yaşamaya başladıkları andan itibaren oluşturdukları organizasyon ile sosyal hayatı düzenleyen, devamını sağlayan ve işbirliği ve dayanışmayı temin edici nitelikte koydukları kurallara uyulmasını sağlamak için yapılan faaliyete güvenlik hizmeti denir. Güvenlik hizmeti yerine çeşitli kaynaklarda emniyet hizmeti de denilmektedir (Akman, 1991: 23) Güvenlik Hizmetinin Önemi Bireyler ve toplumlar, tarihlerinin başlangıcından itibaren kendilerini birçok tehlike ile karşı karşıya hissettiklerinden çeşitli savunma yöntem ve silahları geliştirmişlerdir. Korunma, ilk zamanlarda tehlikeli hayvanlara karşı olmuşken, insanlar arasında çeşitli nedenlerle başlayan toplumsal yaşam ve sonrasında görülen gruplaşmalar çeşitli çatışmaları doğurmuştur. İnsanlar birbirleriyle mücadele ederek bugünkü noktaya gelmişlerdir. Ancak yine de devletler arasında ve ulusların kendi içinde benzer çatışmalar görülmektedir ve görülmeye devam edecektir. Çünkü insanın olduğu yerde sorunun olması normaldir. Önemli olan sorunların en iyi yöntemle çözülmesidir. Toplumsal yaşamın temel ihtiyaçlarının en önemlilerinden birisi de güvenliktir. Bu ihtiyaç arzu edilen şekilde karşılanmayınca diğer ihtiyaçlar, ihtiyaç olarak ortaya çıkmaz. Dolayısıyla yapılacak ilk iş kişilerin can ve mal güvenliğinin sağlanmasıdır (Kıratlı, 1973: 27). 8

20 TEORİK ÇERÇEVE VE TEMEL KAVRAMLAR Özel sektörün toplumun ihtiyaçlarını karşılamak amacı ile çalışması için de polisin kişi ve kuruluşların güvenliğini sağlaması gerekmektedir. Diğer bir ifade ile özel sektörün toplumdaki rolünü oynayabilmesinde de emniyet hizmetinin önemli olduğu görülmektedir. Emniyet hizmetinin sunulmasındaki güçlükler açısından öneminin de birkaç açıklaması olabilir. Öncelikle emniyet hizmeti risklidir, maddi ve manevi güçlüklerle dolu bir meslektir. Ayrıca hassasiyet isteyen bir meslektir. Örneğin, polis emniyet hizmetini sunarken kişilerin temel hak ve hürriyetlerine zarar gelmemesi için çalışırken, karşıdakinin de hak ve hürriyetini gözetme hassasiyetini göstermek durumundadır (Aydın, 1996: 13) Güvenlik Hizmetinin Özellikleri Güvenlik hizmeti, genel olarak kamu hizmetinin sahip olduğu niteliklerin yanı sıra, bazı mesleki niteliklere de sahip bir kamu hizmetidir. Her kamu hizmeti gibi sahip olduğu nitelikleri kısaca şöyle sayılabilir: güvenlik hizmeti bir kamu hizmeti niteliğindedir. İfa edilirken doğan zararlardan idare (devlet) sorumludur. Yargısal denetimi, kural olarak idari yargı mercilerince yapılır. Son olarak, emniyet hizmeti profesyonel olarak sunulur (Aydın, 1996: 13). Genel olarak güvenlik hizmetlerini, iç güvenlik hizmetleri ve dış güvenlik hizmetleri şeklinde bir ayrıma tabi tutarak, görev yönünden silahlı kuvvetlerin dış güvenlik, polisin ise iç güvenlik hizmeti sunduğu söylenebilir. Ancak iç ve dış güvenlikten sorumlu organları Türkiye Cumhuriyeti açısından belirgin bir şekilde tasnife tabi tutmak kolay değildir. Şöyle ki, Türk Silahlı Kuvvetleri, etkin bir biçimde Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki terörist faaliyetlerin önlenmesine yönelik iç güvenliğin sağlanması görevini ifa etmektedir. Ayrıca güvenlik hizmeti görevini yürüten genel kolluk birimi olan jandarmanın da iç ve dış güvenlikle ilgili görevleri bulunmaktadır. Nitekim Türk Silahlı Kuvvetlerinin görevi, Türk yurdunu ve nitelikleri Anayasa ile tayin edilmiş Türkiye Cumhuriyeti ni iç ve dış tehditlere karşı korumak ve kollamaktır. Bu görevin ana unsurlarını, vatanın ve milletin bütünlüğüne ve Anayasanın öngördüğü temel ilkelere karşı yönelen tehdidin zamanında ve doğru olarak teşhis edilmesi, bu tehdidi karşılayabilecek bir kuvvet yapısının oluşturulması, hazırlık durumunun idamesi ve tehdidin gerçekleşmesi halinde, kanunlar çerçevesindeki sorumluluklar içerisinde tehdidin bertaraf edilmesi teşkil etmektedir (MEB,1998: 40). İç güvenlik hizmetinin nasıl bir kamu hizmeti olduğu, devlet adına güç kullanma yetki ve tekelini elinde bulunduran güvenlik güçleri ve bunların sundukları güvenlik hizmetlerinin denetimi ile siyasilerle olan ilişkileri gibi konular ilerideki bölümlerde ele alınacaktır Kolluk Tanım Devletin temel görevlerinden biri olarak kabul edilen güvenlik hizmetleri, toplum yaşantısı için vazgeçilmez bir zorunluluktur. Toplumun huzur ve güvenliği açısından gerek bireysel ve gerekse kitlesel her türlü toplumsal barışı bozan hareket ve davranışları kontrol altında tutma görevi, demokratik ülkelerde kolluk teşkilatları aracılığıyla yürütülmektedir. 9