Edebiyat tarihinde (ve araþtýrma konusu tarih olan diðer bilimlerde) zaman kurgusu

Transkript

1 B i r s e n K a r a c a Rus Edebiyatýnýn Güncel Sorunlarýndan Biri: Sovyet Döneminde Arþivlere Kapatýlan Yazarlar Edebiyat tarihinde (ve araþtýrma konusu tarih olan diðer bilimlerde) zaman kurgusu için belirli bir koþul vardýr. Öncelikle tarihe konu olan olay geçmiþe aittir, týpký gazetecilikte ve dedektif romanlarýnda olduðu gibi. Araþtýrmacýnýn merak konusu ise, olayýn sonuçlanmadan önceki sürecinde nelerin olduðudur. Yani araþtýrmacý/anlatýcý kaleme aldýðý metnin baþlýðýný seçtiði andan itibaren incelediði olayýn doðal zaman kurgusunu bozar. Bu, dýþ zaman kurgusuyla ilgili bir sorundur. Bu tür metinlerde zaman, sonuçlanmýþ olayýn baþlangýç noktasýna ya da daha geriye, olayý hazýrlayan etmenlerin etkilerinin hissedildiði zaman dilimine taþýndýktan sonra oluþumlarýnýn dizisi anlatým anýna doðru yönlendirilir. Olaylarý böyle oluþum tarihlerini takip ederek vermek okuru yormayan bir yöntemdir. Ancak, okurun konuyla ilgili gerekli altyapýsý varsa, araþtýrmacý iç zaman kurgusunu yaparken istediði gibi hareket edebiliyor. Ayrýca, araþtýrmacýnýn diðer alanlarýn (örneðin: ulusal tarih) okurlarýyla kýyaslandýðý zaman edebiyat tarihi okurlarýnýn yeniliklere karþý daha esnek olmasý beklentisi vardýr. Bu görüþün dayanaðý, edebiyat tarihi okurunun edebi metinlerin de okuru olmasýdýr. Bizi yönlendiren de bu beklenti oldu. Amacýmýz, Rus edebiyat tarihinden seçtiðimiz konularla baðlantýlý çarpýcý kesitler sunmak. Bunu yaparken bilgi boþluklarý yaratmamak için, zaman zaman anlatýlan dönem(ler)in siyasal yapýsýna, edebiyat ve felsefe gruplarýna, yazarýn kiþisel yaþamýna ya da yayýn dünyasýna ait genel veya özel bilgileri ve geçmiþte ve günümüzde Rus edebiyat dünyasýnýn gündemini belirleyen tartýþmalarýn içeriklerini aktaracaðýz. 112 ÝMGE ÖYKÜLER YIL 1, SAYI 2, NÝSAN-MAYIS 2005

2 RUS EDEBÝYATININ GÜNCEL SORUNLARINDAN BÝRÝ: SOVYET DÖNEMÝNDE ARÞÝVLERE KAPATILAN YAZARLAR Bugün, yani Sovyetler Birliði'nin daðýlmasýndan on dört yýl sonra Rus bilim adamlarý, sosyal bilimlerin diðer alanlarýnda olduðu gibi, edebiyat bilimi alanýnda kullanýlan araþtýrma ve inceleme yöntemlerini ve deðerlendirme ölçütlerini deðiþtirmek için yoðun bir çaba içerisine girdiler. Verilere göre, Sovyet yönetimi tarafýndan sakýncalý bulunduklarý için arþivlere kapatýlan yazarlar ve þairlerin eserleri yeniden deðerlendirilmeye alýnýyor. Bunun yanýnda, Rus edebiyatýnýn (Gogol gibi) dünya klasikleri arasýna giren bazý yazar ve þairlerinin geçmiþte yanlýþ deðerlendirildiði þeklindeki görüþler de yaygýnlaþýyor. Çaðdaþ Rus edebiyatýnýn Batý edebiyatýyla entegrasyon sürecini tamamladýðý XIX. yüzyýlda edebiyat gruplarýný gösteren genel tablo þöyledir: Fransýz Devrimi'nin bir benzerini Rusya'da gerçekleþtirmek arzusuyla yapýlan 1825 yýlýndaki Dekabrist ayaklanmasýna katýlan veya ayaklanmayý destekleyen yazarlar, þairler, eleþtirmenler ve düþünürler ile yönetimin yanýnda olanlar arasýnda ilerici (ayaklanmayý destekleyenler) ve gerici (yönetimi destekleyenler) ayrýmý yapýlýyordu. XIX. yüzyýlýn ikinci yarýsýna gelindiði zaman da Batýcýlar 1, Slavyanofiller 2, Doðalcý Okul un 3 temsilcileri birbirleriyle hararetli tartýþmalar yapýyorlardý. Daha sonra Sovyet devrimine inanmayanlar da gerici olarak adlandýrýldýlar. XX. yüzyýlda gerici kabul edilen bu yazarlarýn adý edebiyat tarihi kitaplarýnda yalnýzca önder edebiyatçýnýn gerekli gördüðü ölçüde önyargýlý deðerlendirmelerle yer alabiliyordu. Bu veriler Rus edebiyat tarihinin tahrif edildiði yönünde yapýlan tartýþmalarýn baþlýca dayanaðý. Bu alandaki çalýþmalar Perestroyka döneminde baþladý, 1991 yýlýndan sonra da ivme kazandý. Edebiyat tarihinin yönünü deðiþtirme zorunluluðu, tarih boyunca hep olduðu gibi bu defa da politika ve ekonomi alanýnda yeniden yapýlanmaya duyulan gereksinimlerin bir uzantýsý olarak doðdu. Doðaldýr ki, bu eðilim yalnýzca Rus edebiyatýna özgü deðil. Diðer uluslarýn edebiyat tarihini incelediðimiz zaman siyasi tercihlerin, ulusal edebiyatlarýn da yönünü belirlediðini fark ederiz. Deðilse, edebiyat ürünlerini denetleyen sansür kurullarýnýn Rus siyasilerinin parlak buluþu (!) olduðu savýndan yola çýkardýk. Konuyu incelerken Bir eserin ulusal kimliðini belirleyen öðeler nelerdir? sorusunu da tartýþmaya açmak gerekiyor. Çünkü Sovyetler Birliði'nin daðýlmasýndan sonra tartýþma konusu olan yazarlar var. Sorunun çözümüne yardým edebilecek öðeleri belirlemek için örneklerden yola çýkalým. Dostoyevski'nin eserlerindeki kiþilerin Afrika, Amerika, hatta Avrupa ya da komþu ve yakýn ülkelerden Çin veya Hindistan'ýn kültürünü temsil ettiðini düþünebilme olasýlýðýmýz ne kadardýr? Hiç yoktur. Nedeni, Dostoyevski eserlerinde yalnýzca Rus olan öðeleri ve motifleri kullanmýþtýr. Onun eserlerini okurken Rus halkýnýn dinini, geleneklerini, kültürünü, dünyayý algýlayýþ biçimini ve Rusya'nýn tarihini, yasalarýný ve de doðasýný bilmek zorundayýz. Yalnýzca edebiyat tarihiyle ve yazarýn biyografisiyle ilgili ve kuramlarla sýnýrlý bilgileri kullanarak Dostoyevski'yi anlayabilmemiz olanaksýzdýr. Oysa ayný þeyi Çehov için söyleyemeyiz. Örnekleyelim. Çehov'un Kötü Niyetli Adam 4 adlý öyküsünde tren raylarýný traverslere baðlayan somunu söken Denis Grigoryev ile Van'ýn Çaldýran ilçesinde yüksek ÝMGE ÖYKÜLER YIL 1, SAYI 2, NÝSAN-MAYIS

3 BÝRSEN KARACA gerilim hattý direklerinin somunlarýný sökerek direklerin devrilmesine neden olan ( tarihli haber) 5 kiþinin/kiþilerin davranýþý arasýnda (en azýndan biçimsel olarak) büyük bir benzerlik vardýr yýlýnda Çehov'u anma etkinlikleri yürütülürken Literaturnaya gazeta nýn internet sayfasýnda Ama Çehov Uyarmýþtý 6 baþlýklý bir makale yayýmlandý. Makalede Moskova bölgesinin Çehov semtinde telefon direklerindeki fincanlarýn çalýndýðý bilgisi yer alýyordu. Kýsaca, Çehov'un öyle öyküleri vardýr ki, biz dünyanýn hangi bölgesine ait olursak olalým ve hangi zaman diliminde yaþarsak yaþayalým onun eser kiþileri içimizden biridir. Bununla birlikte, Çehov'un eserlerinin ulusal kimliðini belirlemek gibi bir sorun da yoktur. Onun eser kiþilerini içimizden birisiymiþ gibi görmemizin nedeni, Çehov'un eserlerinde kiþilerin yaþadýklarý an ve ortamdaki davranýþlarýnýn psikolojisini yakalayarak resmetmesidir. Çehov'u kolaymýþ gibi gösteren de sanatýnýn bu özelliðidir. Örnekler, eserin ulusal kimliðiyle ilgili sorunun çözümü için kültür öðesinin önemli olduðuna iþaret ediyor. Bu konuda yazarýn kendi tercihi de önemlidir. Bununla ilgili çarpýcý iki örnek var. Cengiz Aytmatov adýný dünya okurlarýna Sovyet yazarý olarak duyurdu, Birlik'in daðýlmasýndan sonra tercihini Kýrgýz edebiyatý için kullandý. Diðer yandan, bir baþka Sovyet yazarý Fazýl Ýskender, etnik kültürünü yadsýmýyor ama kendisini Rus edebiyatýna ait hissettiðini söylüyor. 7 Çözüm için, deðerlendirilmesi gereken üçüncü öðe dil olacaktýr. Ancak, Nobakov gibi, bilingual yazarlarýn eserlerinin kültürel kimliðini ne kültür ne de dil öðesiyle çözme olanaðýmýz var gibi. Çünkü yazar Rusçaya da Ýngilizceye de eþit düzeyde hâkim, eser kiþilerinin Amerikan kültürü ya da Rus kültüründe yetiþmiþ olmasý yazar için herhangi bir zorluða neden olmuyor. Konuyla ilgili olarak Lolita'nýn odak kiþilerini örnek göstermemiz yeterli olacaktýr. Bu sorunun diðer boyutunda, yazarýn sanatýný besleyen kültürün yaratýcýsý olan halk var. Sorunun bu boyutu 1991 yýlýndan sonra Ukrayna ve Rus edebiyat çevrelerinin Gogol'ün ve eserlerinin ulusal kimliði üzerine yaptýklarý tartýþmayla gündeme geldi. Gogol'ün etnik kültürünü ön plana çýkartan Ukraynalý okurlarýn, ünlü yazarýn eserlerini çevirilerden okumasý gerekiyor. Rus okur da Gogol'ü yorumlayabilmek için, Ukrayna halkýnýn kültürünü yakýndan tanýmak zorunda. Çünkü Rus ve Ukrayna halklarý arasýndaki akrabalýk iliþkisi bunun için yeterli olmayabiliyor. Bu noktadan sonra konumuz, yazarýn kendi kültürüne bakýþ açýsýný araþtýrmak olacak. Bu baðlamda, genelde Rus edebiyatýnýn, özelde ise öykü türünün geliþim evrelerindeki ilginç olgularý incelerken Rus edebiyatýnýn hem konusu hem de yaratýcýsý olan Rus insanýn karakterini oluþturan coðrafya ve iklim koþullarýnýn, siyaset, din ve kültür politikalarýnýn Rus edebiyatýna etkisinden bahsetmek açýklayýcý olacaktýr. Rus yazarlarýn tanýmlamasýyla, ova, nehir ve orman Rus insanýnýn yüreðinin geniþliðini, sakinliðini, tembelliðini, hayalciliðini ve bilgeliðini simgeleyen coðrafi öðelerdir. Diðer yandan, ülkenin topraklarýnýn çok geniþ olmasý (batý ile doðu sýnýrý arasýnda on bir saatlik zaman farký vardýr) Rus insanýnýn belleðindeki uzam imgesini oluþturan somut bir öðedir. Rusun 114 ÝMGE ÖYKÜLER YIL 1, SAYI 2, NÝSAN-MAYIS 2005

4 RUS EDEBÝYATININ GÜNCEL SORUNLARINDAN BÝRÝ: SOVYET DÖNEMÝNDE ARÞÝVLERE KAPATILAN YAZARLAR zamaný kullanýmý da farklýdýr. Kuzey bölgelerde gündüz ile gecenin deðiþim sürecini takip etmek oldukça zordur. Çünkü bu bölgelerde doða, yýlýn büyük bir bölümünde gündüz ve gece ayrýmýna izin vermez. Petersburglu ve Moskovalý yazýn geceye, kýþýn gündüze hasrettir. Kuzey kutbuna çýkýldýðý zaman bu durumu daha keskin çizgilerle resmedebiliyoruz. Her þeyi küçük parçalara ayýrarak algýlama eðiliminde olan Batýlý ile Rus arasýndaki uyuþmaz nitelikler belirgin olarak bu noktada, zamanýn ve uzamýn algýlanmasý ve kullanýlmasý sýrasýnda ortaya çýkar. Bunlara ilave olarak, doða olaylarýndan kar ve soðuk da unutulmamalý. Okumak için, Rus edebiyatýndan hangi eseri seçersek seçelim yazarýn bu etmenlere ve bunlarýn Rus insanýnýn karakterinde ortaya çýkan etkilerine ya doðrudan ya da dolaylý göndermeler yaptýðýný belirleriz. Türk okura yabancý olmayan eserlerden birkaç örnek verelim: Beyaz Geceler'de (Dostoyevski) Petedburg'da yaþanan beyaz geceler, Acý'da (Çehov) 8 soðuk, Kar'da (Paustovski) 9 kar, Bozkýr'da (Çehov) uçsuz bucaksýz bozkýr, Oblomov'da (Gonçarov) ileride tembelliðin simgesi olacak Oblomov, Tunç Süvari'de (Puþkin) Neva Nehri, Avcýnýn Notlarý'nda (Turgenev) Orlov bölgesinin doðasý ve insaný, Durgun Don'da (Þolohov) Don Nehri, Aptalcýk' ta (Leskov) aptallýk perdesinin altýndaki bilge vd... Uluslarýn karakterini belirleyen etmenleri sýralarken (sosyal yaþamýn ve kültürün çok önemli bir parçasý olarak) ülkenin yönetim biçimini ve yöneticilerin takip ettiði siyasetleri de listeye dahil etmemiz gerekiyor. Rus edebiyat tarihçileri, yönetim-edebiyat iliþkisini anlatýrken karmaþýk, bir o kadar da ilginç bir tablo çizerler. Konuya çaðdaþ Rus edebiyatýnýn baþlangýç noktasýnda görülen karakteristik bir özelliðin altýný çizerek baþlayalým. Çaðdaþ Rus edebiyatýnýn kurucularý arasýnda yazar ve þairlerin yanýnda bilim adamý, diplomat, tarihçi, hatta askerler vardýr: V. K. Trediakovski ( ) þair, filolog ve bilim adamý; A. D. Kantemir ( ) þair, diplomat; M. V. Lomonosov ( ) ilk Rus bilim adamý, þair, Rus edebiyat dilinin reformcusu, ressam, tarihçi ve ekonomist; A. P. Sumarokov ( ) dramaturg, þair, edebiyat kuramcýsý ve eleþtirmen; M. M. Heraskov ( ) yazar, yayýncý, Moskova Üniversitesinin müdürü; Ya. B. Knyajnin (1742 (1740?)-91) dramaturg, þair, asker ve akademisyen; G. R. Derjavin ( ) þair ve askerdir (Pugaçyov isyanýnýn bastýrýlmasýna katýlan subaylar arasýnda yer almýþtýr); D. Ý. Fonvizin (1744/45-92) yazar, aydýnlanmacý, ayrýca yýllarýnda diplomat N. Ý. Panin'in sekreterliði görevinde bulunmuþtur. Bu kiþilerin görevleri, Çaðdaþ Rus edebiyatýnýn kurucularýnýn, ayný zamanda devleti de temsil ettiklerini gösteriyor. Bu, beklenen bir olgu. Çünkü, I. Petro'nun Rusya'yý Batýlýlaþtýrmak için yaptýðý reformlara kültürel bir zemin hazýrlamasý zorunluydu. Yukarýda adlarý anýlan edebiyat ve bilim adamlarý da I. Petro döneminin ruhuyla yetiþtirilmiþlerdi. Çaðdaþ Rus edebiyatýnýn temelleri bu uygulamayla atýldý. Daha sonra devlet kadrolarýnda çalýþacak kiþilerin eðitim konusunda I. Aleksandýr ( ) çok daha sistemli bir program hazýrlattý. Bu programda edebiyat çok önemli bir yer tutuyordu: Rus aristokratlarýnýn çocuklarý için imtiyazlý bir öðretim kurumu açýlýyordu, dedikodulara göre, Ýmparator I. Aleksandr'ýn küçük kardeþleri de -büyük knyazlar: Nikolay ve ÝMGE ÖYKÜLER YIL 1, SAYI 2, NÝSAN-MAYIS

5 BÝRSEN KARACA Mihail- bu lisede eðitileceklerdi. Baþlangýçta Aleksandr'ýn böyle bir niyeti vardý, fakat sonradan vazgeçti. Bununla beraber, Tsarskoye Selo Lisesi, yapýsýndaki imtiyazlý yüce hedefini korudu: Lise devletin önemli bölümlerindeki görevler için ayrýlmýþ olan öðrencileri yetiþtirmek zorundaydý. 10 Bu eðitim programýnýn ilk döneminde aralarýnda A. S. Puþkin'in de bulunduðu otuz öðrenci yetiþtirilmiþtir. Edebiyat dünyasýnda yönetimi de eleþtiren muhalif gruplar belirince söz konusu destek programýnda deðiþikliklerin yapýlmasý da kaçýnýlmaz olur. Düþünülen formül þöyledir: Devletin edebiyatý desteklerken kontrolü altýnda tutmasý daha kolay olacaktýr. Bu konuya çarpýcý örneklerden birisi II. Yekaterina dönemidir ( ). Çariçe, I. Petro'nun reformlarýnýn hararetli bir takipçisidir. Onun döneminde yayýmlanan edebiyat gazetelerinin ve dergilerinin sayýsýnda artýþ görülür. Çariçe'nin bizzat kendisi bu faaliyetlere aktif olarak katýlýr: komedi türünde eserler yazar (O vremya/zamana Doðru ve Ýmeniný gospoji Vorçalkinoy/Bayan Vorçolkina'nýn Ýsim Günü) ve edebiyatçýlarý çevresinde toplamak için Vsyakaya vsyaçina adlý derginin çýkartýlmasýna gizli destek verir. Gazete ve dergilerin köþelerinde yer alan edebiyat tartýþmalarýný takip eder, hatta bu tartýþmalara adýný gizleyerek katýlýr. Benzer bir yaklaþýmý Sovyet döneminde de görüyoruz: Stalin yazarlarýna ölüm kadar yakýn olmuþtur. 11 Rus devletinin tarihinde yönetimin programlarýný halka benimsetmek amacýyla edebiyatý resmi anlatým aracý haline getirmek için politikalarýn üretildiði dönemler de olur: XIX. yüzyýlda I. Nikolay ve XX. yüzyýlda Sovyet yönetiminin yaptýðý gibi Dekabrist ayaklanmasýnýn bastýrýlmasýndan sonra I. Nikolay çarlýðý korumak ve aldýðý tedbirlerle ilgili kamuoyu oluþturmak için, Ortodoksluk, otokrasi ve halkçýlýk ilkeleri üzerine kurulan politikasýný uygulamaya koyar. Çar Halkçýlýk ilkesi doðrultusunda yönetimini destekleyen edebiyatçý ve yayýncýlar aracýlýðýyla uygulamalarýný geniþ kitlelere benimsetmek için giriþimlerde bulunur. I. Nikolay'ýn Resmi Halkçýlýk politikasýný savunan ve yazdýklarý öykülerle de gündemde olan dönemin en etkin ve sevilen yazarlarý, F. V. Bulgarin ( ), M. N. Zagoskin ( ), N. A. Polevoy ( ), N. V. Kukolnik'tir ( ). Sovyet yönetimi I. Nikolay'ý destekleyen bu yazarlarý arþivlere kapattý. Olayýn diðer boyutunda þöyle bir görüntü vardýr: Sovyetler Birliði'nin kurulmasý aþamasýnda politikacýlar edebiyat alanýndan büyük destek aldýlar. Hatta XIX. yüzyýlýn son çeyreðinde ve XX. yüzyýlýn ilk onlu yýllarýnda edebiyatý çarlýk yönetiminin ortadan kaldýrýlmasý için propaganda aracý olarak kullanan yazarlar grubu vardýr. Bunlar arasýnda kaderi en ilginç olan Mayakovski'dir. Elde edilen sonuç Sovyetler Birliði'nin kurulmasý olur; ancak edebiyatý yazarlarýn öngöremediði bir tehlike beklemektedir. Sovyet edebiyatýnýn en karakteristik olayý edebiyatýn devletleþtirilmesi yönünde üretilen ve uygulanan politikadýr. Bu politikaya göre, yazar devletin mülkiyetidir. Bu dönemde aykýrý düþüncede olan yazarlarýn Sovyet kamuoyuna seslenmeleri olanaksýzdý. Sovyet devletinin sýnýrlarý içerisinde kalan muhalif yazarlarýn iki seçeneði vardý: Yönetimle uyuþmak ya da sus/turul/mak. Ýkinci þýk için örneðimiz þiir biçiminde öyküleriyle Rus edebiyatýnýn klasikleri arasýna giren 116 ÝMGE ÖYKÜLER YIL 1, SAYI 2, NÝSAN-MAYIS 2005

6 RUS EDEBÝYATININ GÜNCEL SORUNLARINDAN BÝRÝ: SOVYET DÖNEMÝNDE ARÞÝVLERE KAPATILAN YAZARLAR Blok ( ), Mayakovski ( ) ve Yesenin'in ( ) þüpheli intiharlarý olacak. Yaþamda kalanlarýn ödedikleri bedel biraz da kendi tutumlarýyla baðlantýlýdýr. Öykü yazarý Zoþçenko ( ), yaþamý boyunca Sovyet yönetimine karþý olmadýðýný ispatlamak için uðraþ verir. Tiyatro eserleri, romanlarý ve öyküleriyle klasikler arasýna giren Bulgakov ( ), yasaklandýktan sonra yaþamýný tehlikeye atarak Stalin'e yurt dýþýna çýkabilmesi ya da ekmek parasý kazanabilmek için kendisine tiyatroda çalýþma izni verilmesi ricasýyla mektup yazar. Ýzni Mayakovski'nin intiharýndan üç gün sonra alýr. Tiyatroda yönetmen yardýmcýsý ve çevirmen olarak çalýþýr. Bu bilgileri de dikkate alarak yazarlarýn Rus kültürüne ve halkýna bakýþ açýsýný belirlemeye çalýþalým. Çünkü çaðdaþ Rus edebiyatýný baþlangýç anýndan itibaren özgün kýlan yazarlarýn bu bakýþ açýsý olmuþtur. Öncelikle, Rus edebiyatçýlarýnda gördüðümüz genel eðilimleri saptayalým: Rusya'nýn tarihiyle ilgilenmeyen ve Rusya'nýn geleceði konusunda kaygýlanmayan yazar ve þair neredeyse yoktur. Rus halkýnýn manevi deðerleri, halk þiirleri, halk masallarý, halkýn dini algýlayýþ biçimi ve yaþama bakýþ açýsý Rus edebiyat ürünlerinin besin kaynaðý olmuþtur. Rus edebiyatýnýn bir baþka besin kaynaðý ise, Batý edebiyatlarýnýn klasikleri ve Alman felsefesidir. Farklýlýk yazarlarýn algýlama ve yorumlama biçimlerindedir. Örnek olarak Gogol ( ), Dostoyevski ( ), Lev Tolstoy ( ) ve Leskov'u ( ) seçelim. Bu yazarlarýn ortak yönü öykü türünde klasik kabul edilen eserler yazmýþ olmalarýdýr. Bunlarýn arasýnda Leskov'un adý bize yabancý, çünkü o yasaklý bir yazardý. Bu yazarlarýn bir baþka ortak özelliði inançlý olmalarý ve Rus halkýna duyduklarý derin sevgidir. Aralarýndaki farka gelince; Gogol Rus edebiyatýnýn hâlâ gizemli kalmýþ yazarlarýndan biridir. Edebiyatý deðerlendirme ölçütlerinin tartýþýldýðý bugünkü ortamda Gogol biyografisiyle, dünya görüþüyle ve eserleriyle yeniden deðerlendirilmesi gerektiði düþünülen yazarlardan biridir 12. Gösterilen gerekçe, yazarýn eserlerindeki doðaüstü karanlýk güçlerin bugüne kadar gerektiði þekilde incelenmediði. Oysa bu motif yazarýn halk kültürüyle olan en güçlü baðýdýr. Gogol yazar kiþiliðinin dýþýnda koyu bir dindardýr. Gogol'ün yaþamýndaki trajediyi inandýðý kutsal güç ile eserlerindeki karanlýk güçlerin çatýþmasý hazýrlamýþtýr. Gogol'ün eserlerinin en belirgin özelliði Ukrayna kültürünün imgeleri ve motifleriyle dolu olmasýdýr. Gogol bireylerin manevi kusurlarýný yergisel bir tutumla anlatýr ama bu tutumunu halký eleþtirmek için deðil, kusurlarý ve kötülükleri yok etmek için kullanýr. Dostoyevski'ye gelince... O da Rus edebiyatýnda hâlâ gizemli kabul edilen yazarlardan biridir. Hatta aldýðý garip bir ölüm cezasýný izleyen Sibirya'da kürek mahkûmiyeti ve sürgünlük dönemi vardýr. Sibirya'dan Ölü Bir Evden Hatýralar adlý romanýyla dönmüþtür. II. Aleksandr'ýn bu eseri okurken aðladýðýný söylerler 13. Onun eserleri yalnýzca edebiyatýn deðil felsefenin de konusudur. Dostoyevski Rus insanýnýn sözcüsüdür. Stefan Zweig onun yarattýðý eser kiþileri için þöyle der: Rus olduklarýný, binlerce yýldan beri süregelen barbar bir bilinçsizlikten Avrupa uygarlýðýna atlamýþ olan bir milletin fertleri olduklarýný hatýrda tutmadýkça, Dostoyevski'nin ÝMGE ÖYKÜLER YIL 1, SAYI 2, NÝSAN-MAYIS

7 BÝRSEN KARACA kahramanlarýný anlamak mümkün deðildir. 14 Zweig'ýn bir baþka konuda daha son derece isabetli bir saptamasý vardýr. Yapýlan çalýþmalar da Dostoyevski'yi Rus halkýndan baðýmsýz algýlamanýn olanaksýz olduðunu gösteriyor. Rus edebiyat tarihinde Rus insanýyla ve Rus kültürüyle böylesine bütünleþmiþ bir baþka yazar yoktur. Lev Tolstoy'un sanatýna yansýyan en belirgin özelliði, keskin gözlemleri, isabetli saptamalarý ve analizlerinin doðruluðudur. Sosyal normlarý ve manevi deðerleri tartýþýr, analiz eder, doðruyu bulmak için en küçük ayrýntýyý bile dikkate alýr. En önemlisi de, Tolstoy'un olduðu yerde güven vardýr, Gogol ve Dostoyevski gibi okuru endiþelendirmez. Çünkü duygularýný eserlerine yansýtmaz. Tolstoy ileri yaþlarýnda ölüm ve Hýristiyanlýk inancýyla ilgili sorunlar yaþar: Yazýk! Yalnýzca Tanrýnýn huzurunda yaþamak ne kadar güç, yerin altýna gömülmüþ ve oradan hiçbir zaman çýkamýyacaklarýný bilen insanlar gibi yaþamak ne kadar güç! Ve kimse onlarýn nasýl yaþamýþ olduklarýný bilmeyecek! Ama gerekiyor, böyle yaþamak gerekiyor, çünkü yalnýzca böyle bir hayata hayat denebilir. Yardým et bana Tanrým! (Tolstoy, Günlük, Kasým 1900). 15 Burada Üç Ölüm 16 adlý öyküsünde ölüm sorununu üç farklý boyutta tartýþtýðýný anýmsamak açýklayýcý olacaktýr. Tolstoy yalnýzca yazar deðil, kiþilik olarak da ayrýcalýklý bir konuma sahiptir: Ýnsanlar ona inanýrlar. Üstelik onun bu etkisi edebiyatla sýnýrlý deðildir. Dünyanýn her bir yanýndan gelen insanlar onu görebilmek için evinin önünde günlerce beklerler. Yazarlar, onun deðerlendirmelerini almayý sanatlarýnýn önemli bir aþamasý kabul ederler. Tolstoy, sevdiði kadar da halký tarafýndan sevilmiþ bir yazardýr. Rus araþtýrmacýlar, gelecekte Leskov'un adýnýn da dünya klasiklari arasýna gireceði görüþündeler. Leskov devrime inanmaz, devrim için hazýrlanan kuramlarý temelsiz bulur, üstelik yaþadýðý döneme olan inancý da kölelik reformunun ilanýndan sonra sarsýlmýþtýr. Bu nedenle Rusya'nýn geleceðini geçmiþinde arar (bu görüþleri onu yasaklý yazarlar sýnýfýna sokmuþtur). Leskov'un öykülerinde dikkat çeken ermiþ imgesidir. Bu, Rus kültüründen alýnmýþ bir imgedir. Eserlerinde, halk masallarýný, þarkýlarý, halk kültürüne ait motifleri kullanýr. Onda Rusya'nýn geçmiþine ve Rus kültürünün özgünlüðüne hayranlýk vardýr. Öykülerinde Shakespeare'in etkisi hissedilir. Sonuç olarak, edebiyat tarihi boyunca Rus yazarlar eserlerinde Rus insanýnda olduðuna inandýklarý iç güzelliklerini ortaya çýkarma çabasýnda oldular. Rus okurun yüreðinde de edebiyatýn temsilcilerinin hep özel bir yeri vardý. Özellikle XX. yüzyýlda Rus okurlarda yazarlarý ve þairleri yaþamýn öðretmeni olarak görme arzusu yüksekti, onlar da buna gönüllüydüler. Postmodernist gelenekle birlikte yazar bu görevinden çekildi. Böylece, Rus edebiyat tarihinde yeni bir yazar ve okur imgesi oluþmaya baþladý. Son yýllarda Rus Edebiyat ve felsefe çevrelerinde yeniden canlanan tartýþmanýn bir baþka boyutunda I. Petro'nun reformlarý var. Sorunu, I. Petro'nun reformlarýný eleþtirenler gündemde tutuyorlar: I. Petro'yu Rusya'yý yanlýþ yola yönlendirmekle suçluyorlar. Sorun ulusal karakterli, ancak edebiyatla ilgili bölümünde yadsýnamayacak bir gerçek var: I. Petro'nun 118 ÝMGE ÖYKÜLER YIL 1, SAYI 2, NÝSAN-MAYIS 2005

8 RUS EDEBÝYATININ GÜNCEL SORUNLARINDAN BÝRÝ: SOVYET DÖNEMÝNDE ARÞÝVLERE KAPATILAN YAZARLAR reformlarýný eleþtirenler de dahil olmak üzere, eski Rus edebiyatý ölçütlerinde yazarak okura ulaþan yazar yok, en azýndan kayýtlarda böyle bir bilgiye rastlamýyoruz. Rus edebiyatçýlarý eski ölçütleri kullanarak dünya okurlarýna açýlabilir miydi? sorusuna olumlu bir yanýt bulmak olanaksýz. Üstelik araþtýrmalar deðiþikliðin gerçekleþtiði dönemde eski Rus edebiyatýnýn statik bir durumda olduðunu gösteriyor. 17 Bu noktada edebiyatýn ulusal kimliði sorununu bir baþka açýdan daha deðerlendirmek gerekiyor. Çünkü bugün gelinen noktada Rus edebiyatý Batý edebiyatýnýn ölçütlerini yakalayabilme sorununu geride býraktý ve kendi kimliði ve ölçütleriyle ön plana çýkmaya çalýþýyor. Rus edebiyatý 1991 yýlýndan sonra yeni bir evreye girdi ve yapýlmakta olan çalýþmalar Rus edebiyat tarihinin sayfalarýna yeni isimlerin ekleneceðini gösteriyor. Diðer yandan, geçmiþteki yargý ve deðerlerin, hatta bilgilerin yeniden gözden geçirilmesi gerektiði görüþünü destekleyen veriler de gün ýþýðýna çýkýyor. Örneðin: Bulgarin'in 1824 yýlýnda yazdýðý Gerçek Dýþý Bir Masal ya da Dünyanýn Merkezine Yolculuk adlý antiütopik eseri gibi. Oysa, antiütopya konusunun önce Rus, sonra da dünya edebiyatlarýna XX. yüzyýlda Zamyatin'in Biz (yazýlýþ tarihi 1920) adlý romanýyla girdiðini biliyorduk Batýcýlar Slavyanofillerden farklý olarak Rusya'nýn geleceðini Rusya'nýn geçmiþinde aramazlar. Diðer yandan kölelik sisteminin kaldýrýlmasý konusunda her iki grubun temsilcileri de mücadele verirler. 2. Slavcýlýk akýmý Rus romantizminin bir koludur. 3. Gerçekçilik akýmýnýn özellikle edebiyat eleþtirisi alanýndaki temsilcileri tarafýndan kurulmuþtur. 4. Çehov, A. P., Kötü Niyetli Adam, Çehov Öyküleri, çev. Lara Aray, haz. B. Karaca, Dünya, Ýstanbul, 2004, s Bkz Grafov, Eduard, A ved Çehov preduprejdal Karaca, Birsen, Mizahýn Ardýndaki Eleþtirel Bakýþ: Fazýl Ýskender (önsöz), Çik ve Puþkin, çev. Mehmet Özgül, Dünya, 2004, Ýstanbul, s Çehov, A. P., Acý, Çehov Öyküleri, çev. Altan Aykut, age, s Paustovski, Konstantin, Kar, Rus Edebiyatý Öykü Antolojisi, haz. Birsen Karaca, Dünya, Ýstanbul, 2004, s V. Ý. Puþkin, Kuleþov, çev. B. Karaca, Multilingual, Ýstanbul, 2000, s Stalin döneminde intihar eden yazarlar özel bir araþtýrmanýn konusu olabilecek niteliktedir. 12. Bkz Ayrýntýlý bilgi için bkz. Karaca, Birsen, Rus Edebiyatýnda Sürgün Motifleri ve Sürgün Yazarlar, Sürgün Edebiyatý Edebiyat Sürgünleri, Feridun Andaç, Baðlam, Ýstanbul, 1996, s Zweig, Stefan, Dünya Fikir Mimarlarý, çev. Ayda Yörükân, Cilt II, Türkiye Ýþ Bankasý, Ankara, 1991, s Zweig, Stefan, age, cilt III, s Tolstoy, L. N., Üç Ölüm, Rus Edebiyatý Öykü Antolojisi, çev. Altan Aykut, age, s Bkz. Dolgov, Vadim Vktoroviç, Russkaya kultura XVII v., age., 2_6.html Lihayçov, D. S. Vvedenie, Ýstoriya russkoy literaturý X-XVII v Bkz. Karaca, Birsen, Rus Edebiyatýnda N. G. Çerniþevski'nin Þto delat?, Ye. Ý. Zamyatin'in Mý ve Türk Edebiyatýndan Peyami Safa'nýn Yalnýzýz Adlý Eserlerinde Ütopya, Yüksek Lisans Tezi, Ank. Ün. Sosyal Bilimler Enstitüsü, ÝMGE ÖYKÜLER YIL 1, SAYI 2, NÝSAN-MAYIS

9 BÝRSEN KARACA KAYNAKÇA 1) Gogol v russkoy revolyutsii i duchi_russkoi_revoljuzii/02. htm 2) Afonski, Leonid, Slavyanofih:prozreniya i oþibki i 11_99 i afonskilhtm 3) Kalinkina, Darya, Slavyanofih i zapatniki 4) Slavyanofih i Lermontov 5) Peredovýe i neperedovýe 6) Ýstoriya russkoy literatun v çetýryoh tomalý, Tom 3 7) Leskov, Nikolay semyonoviç (M.5tebnitski) 8) Jukova, Ga1ina, Tema pravedniçestva v tvorçestve N.5.Leskova 9) Pild, Lea, N.5.Leskov v otsenke Merejkovskih 10) Janr svyatoçnogo raskaza v tvorçestve N.5.Leskova 11) polojitelmy tip russkogo çeloveka v tvorçestve Leskova 12) Gorelov, A. L. Hojdenie za istinoy _n_s/text_ooso.shtml 13) Peçerskaya,T. Ý. istoriya literatun 1860-h godov: problemý izuçennosti i izuçeniya 14) Kluger, Daniel, Poslednyaya strokaprihodit pervoy I5) Murzak, tý., Yastreboy, A. L., Dinamika cyujetov v russkoy literature XIX ve ka, oþibka otsov i pozniy um detey 16) Mihaylova, Ye. Ye. Obrazovanie v russkoe obþçestvo v problemnom pole pozitivizma na rubeje XIX-XX stoletiy 17) Gordon, A. V. Velikaya frantsyuzkaya revalyutsiya kak yavlenie russkoy kulturý 18) Muzrak, Ý. Ý., Yastrebov, A. L., Dinamika cyujetov v russkoy literature XIX veka, Tvorçestvo A. P. Çehova kak entsiklopediya syujetov russkoy literaturý 19) Novikova, S. S. Osobennosti razvitiya sotsiologiçeskoy mýsli v Rossii Euro.ru/papers/nov02si.htm 20) Paþkov, B. G. Rus. Rossiya, Rosiyskaya imperiya, Moskva, ) Behramoðlu, Ataol, Rus Edebiyatý Yazýlarý (XIX. ve XX. Yüzyýllar), Ýstanbul, ) Olcay, Türkan, Rus Edebiyatýnda Doðalcý Okul, Ýstanbul, ) Aytaç, Gürsel, Genel Edebiyat Bilimi, Say, Ýstanbul, ) Kuleþov, V. Ý., Puþkin, Multilingual, çev: Birsen Karaca, Ýstanbul, ) Zweig, Stefan, Dünya Fikir Mimarlarý (Dostoyevski), çev. Ayda Yörükân, Cilt II, Türkiye Ýþ Bankasý, Ankara, ) Zweig, Stefan, Dünya Fikir Mimarlarý (Tolstoy), çev. Ayda Yörükân, Cilt III, Türkiye Ýþ Bankasý, Ankara, ÝMGE ÖYKÜLER YIL 1, SAYI 2, NÝSAN-MAYIS 2005