TÜRKİYE NİN ORTA DOĞU VİZYONU VE STRATEJİSİ

Transkript

1

2 ULUSLARARASI GELİŞMELER IŞIĞINDA TÜRKİYE NİN ORTA DOĞU VİZYONU VE STRATEJİSİ BİLGE ADAMLAR KURULU RAPORU RAPOR NO: 72 HAZİRAN 2016

3 BİLGESAM YAYINLARI RAPOR NO: 72 Kütüphane Katalog Bilgileri: Yayın Adı: Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi Yazar: Prof. Dr. Atilla SANDIKLI, Sibel KARABEL ISBN: Sayfa Sayısı: 70 Kapak Tasarımı: Sertaç DURMAZ Baskı & Cilt: Gülmat Matbaacılık Litros Yolu 2. Matbaacılar Sitesi 1NE 4 Zeytinburnu / İstanbul Tel: Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi Wise Men Center for Strategic Studies Mecidiyeköy Yolu Caddesi No:10 Celil Ağa İş Merkezi Kat:9 Daire:36 Mecidiyeköy / İstanbul / Türkiye Tel: Faks: bilgesam@bilgesam.org YAYINLARI Atatürk Bulvarı Havuzlu Sok. No:4/6 A.Ayrancı / Çankaya / Ankara / Türkiye Tel : Faks: Copyright BİLGESAM HAZİRAN 2016 Bu yayının tüm hakları saklıdır. Yayın Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi nin izni olmadan elektronik veya mekanik yollarla çoğaltılamaz.

4 BİLGE ADAMLAR KURULU Başkan Salim DERVİŞOĞLU (E. Oramiral) Başkan Yardımcıları İlter TÜRKMEN (E. Bakan/Büyükelçi) Sami SELÇUK (Prof. Dr. / Yargıtay Onursal Başkanı) Kurul Üyeleri Kutlu AKTAŞ (E. Bakan/Vali) Özdem SANBERK (E. Büyükelçi) Sönmez KÖKSAL (E. Büyükelçi) Güner ÖZTEK (E. Büyükelçi) Ümit PAMİR (E. Büyükelçi) A. Oğuz ÇELİKKOL (Dr., E. Büyükelçi) Ahmet Ünal ÇEVİKÖZ (E. Büyükelçi) Necdet Yılmaz TİMUR (E. Orgeneral) Oktar ATAMAN (E. Orgeneral) Emin Murat BİLGEL (E. Oramiral) Sabahattin ERGİN (E. Koramiral) Nur VERGİN (Prof. Dr.) Orhan GÜVENEN (Prof. Dr.) Ali KARAOSMANOĞLU (Prof. Dr.) İlter TURAN (Prof. Dr.) Çelik KURTOĞLU (Prof. Dr.) Ersin ONULDURAN (Prof. Dr.) Sami KOHEN (Gazeteci-Yazar)

5

6 SUNUŞ Türkiye nin Orta Doğu vizyonu ve politikaları tarihsel olarak değerlendirildiğinde, kültürel ve coğrafi bakımdan yakınlığı nedeniyle Orta Doğu daki barış ve istikrarın yansımalarının uygulanan politikalara etki ettiği görülmektedir. Dönemsel olarak Orta Doğu da yaşanan Hatay ve Musul Meseleleri, İran-Irak Savaşı, Körfez Savaşları gibi gelişmelerden çıkarılan dersler doğrultusunda Türkiye nin Orta Doğu ya yönelik uygulamaları genel itibariyle; ihtiyatlı, sorunların parçası olmayan ve taraf tutmayan, gerçekçi ve dengeci bir çizgide seyretmiştir. Bu kapsamda, uluslararası ilişkiler ortamında son 20 yıldaki gelişmeler, özellikle Orta Doğu da 2010 da başlayan dönüşüm süreci küresel ve bölgesel dengeleri yeniden şekillendirmiştir. Bu doğrultuda Türkiye nin Orta Doğu vizyonu ve politika öncelikleri; tarihsel deneyimlerden elde edilen öngörü ve hem küresel hem de Orta Doğu ya yönelik dinamiklerin değişen düzeniyle birlikte değerlendirilerek gözden geçirilmeyi zorunlu kılmaktadır. Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi (BİLGESAM), Türkiye nin Orta Doğu vizyonu ve stratejilerini dönemsel olarak inceleyerek geleceğe yönelik öngörülerde bulunmak ve karar mercilerine milli menfaatler doğrultusunda gerçekçi çözüm önerileri ve karar seçenekleri sunmak amacıyla Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi adlı raporunu yayımlamaktadır. BİLGESAM Başkanı Prof. Dr. Atilla Sandıklı ve BİLGESAM Uzmanı Sibel Karabel tarafından hazırlanan rapor 13 Mayıs 2016 tarihinde icra edilen 25. Bilge Adamlar Kurulu toplantısında değerlendirilmiştir. Rapor, kurul üyelerinin görüş ve önerileri doğrultusunda gözden geçirilmiş ve yayına hazırlanmıştır. Raporun karar mercilerine, akademisyenlere ve ilgili kurum, kuruluş ve kişilere faydalı olmasını temenni eder, raporu birlikte hazırladığımız Sibel Karabel e rapora değerli görüş ve önerileriyle katkı sağlayan, raporun geliştirilmesi için kıymetli vakitlerini sarf eden başta (E) Oramiral Salim Dervişoğlu ve (E) Büyükelçi Oğuz Çelikkol olmak üzere Bilge Adamlar Kurulu na ve emeği geçen BİLGESAM çalışanlarına teşekkür ederim. Prof. Dr. Atilla SANDIKLI BİLGESAM Başkanı

7

8 YÖNETİCİ ÖZETİ Orta Doğu tarihsel süreç içerisinde değerlendirildiğinde, gerek jeopolitik konumu gerekse stratejik önemi bakımdan uluslararası konjonktürde küresel ve bölgesel güçlerin odak noktası olmuştur. Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarını birbirine bağlayan ticaret yollarının kavşak noktasında bulunması bölgeye jeopolitik değer kazandırırken, sahip olduğu petrol rezervleri bölgenin stratejik önemine işaret etmektedir. Diğer taraftan Orta Doğu, kadim medeniyetlerin ve kültürlerin buluştuğu çok kültürlü ve coğrafi özellikleriyle kendine özgü dinamikleri olan bir bölge olarak öne çıkmaktadır. Orta Doğu nun jeopolitik konumu ve hemen her dönem güç mücadelelerine sahne olması, diğer küresel ve bölgesel aktörlerin güvenlik ve refahını etkileyecek potansiyel riskleri de beraberinde getirmektedir. Bu bağlamda, bölgede süregelen çatışma ve istikrarsızlıkların yansımaları Orta Doğu bölgesini dünya çapında öncelikli bir yere taşımıştır. Son çeyrek yüzyılda uluslararası düzlemde meydana gelen sistem düzeyindeki dönüşüm ve eşlik eden küreselleşme olgusu uluslararası sistemin yapılanmasını bütünüyle değiştirme potansiyelindedir. Bunun yanı sıra, Soğuk Savaş ın sona ermesiyle başlangıçta oluşan tek kutuplu düzlemde, beş önemli gelişmenin uluslararası sistemi derinden etkilediği gözlemlenmiştir. Bunlar; 11 Eylül 2001 tarihinde ABD de meydana gelen terör saldırıları; 2008 yılında yaşanan Finansal Kriz; Rusya nın küresel bir aktör olarak yakın çevresinde siyasi ve askeri varlığını artırması; 2010 yılında Tunus ta başlayarak tüm Arap dünyasına yayılan Arap Baharı; dünya ekonomisinin ve dolayısıyla ABD nin küresel stratejilerinin ağırlık merkezinin Asya Pasifik e kaymasıdır. Arap Baharı bölgeyi derinden etkilemiş ve Orta Doğu da yönetim değişikliklerine varan siyasi bir dönüşüm sürecini başlatmıştır. Aynı zamanda, diğer devletlerin dış politika vizyonlarını, oluşan yeni konjonktüre göre adapte etme gerekliliği Arap Baharı nın etkinlik alanını bölge sınırlarının dışına taşımaktadır. Arap Baharı ile birlikte, Orta Doğu genelindeki bu değişim süreci küresel konjonktürde bölgenin önemini artırmıştır. Orta Doğu nun artan önemi ve değişen dengeleri, Türkiye nin Orta Doğu vizyonu ve politikalarında önemli değişikliklere neden olmuştur. Bu gelişmeler küresel ve bölgesel aktörler ile Türk kamuoyunda tartışılmaya başlanmış ve sorgulanmıştır. Bu kapsamda, kimi çevreler Türkiye nin düzen kurucu güç söylemi perspektifinde Orta Doğu da etkinliğini kuvvetlendirmesi gerektiğini savunmaktadır. Bu iddialı vizyon ve politikanın aksine kimi çevreler ise, bölgeyi yeniden şekillendirmeye çalışan bir anlayışın Türkiye yi Orta Doğu daki sorunların parçası haline getireceğini ifade etmektedir. 3

9 Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye nin Orta Doğu Vizyonu ve Stratejisi başlıklı raporun temel amacı Türkiye nin Orta Doğu ya yönelik tarihsel vizyonunu dönemler halinde inceleyerek mevcut deneyimlerin sonuçlarını irdelemek ve böylelikle Orta Doğu da gelişen yeni konjonktür çerçevesinde oluşturulan politika ve stratejilerin araştırılması suretiyle geleceğe yönelik bir analiz yapmaktır. Üç bölüm halinde yazılan raporun ilk kısmında, kuruluşundan itibaren Türkiye nin dış politika vizyonu ve bu vizyon içinde Orta Doğu nun yeri tarihsel dönemlere ayrılarak incelenmektedir. Kapsamı itibariyle dönemleri arasını ele alan bu bölümde, Türkiye nin Orta Doğu ya yönelik politikalarının hangi prensiplere dayandığı ve nasıl seyrettiği üzerinde durulmaktadır. Bölümün analiz ve değerlendirmesinde; tarihsel deneyimlerinden elde edilen çıkarımlarla, Türk dış politikasının geleceğine yönelik dikkate alınması gereken hedefler ve prensipler belirlenmeye çalışılmaktadır. Çalışmanın ikinci bölümü, dönemi arası Türk dış politika vizyonunu ve Orta Doğu ya yönelik uygulamalarını incelemektedir. Bu bağlamda, son dönem uluslararası ilişkiler ortamında meydana gelen değişimleri analiz etmek amacıyla uluslararası ilişkiler literatüründe, küresel ortamda ve Orta Doğu da yaşanan gelişmeler değerlendirilmiştir. Çizilen bu tabloda, Türk dış politikasının Orta Doğu vizyonu, birbirinden farklılıklar gösteren ve yılları arası dönemlere ayrılarak incelenmektedir. Bölümün analiz ve değerlendirme kısmında, Türkiye nin Orta Doğu vizyonuna etki eden birbiriyle içiçe geçmiş üç unsura vurgu yapılmaktadır. Bu unsurlar; Türkiye nin iç politikasındaki değişimlerin Orta Doğu vizyonuna etkisi, Orta Doğu daki gelişmelerin Türkiye nin iç ve Orta Doğu politikasına etkileri ve uluslararası ilişkiler ortamındaki gelişmelerin Orta Doğu ya etkileridir. Sonuç ve Öneriler bölümünde her iki bölümün inceleme, analiz ve değerlendirmeleri dikkate alınarak geleceğe yönelik katkılar sağlayabilecek hususlar vurgulanmaktadır. Bu bölümde elde edilen bulgular özetlenecek olursa ortaya çıkan tablo şu şekildedir: Türk dış politikasının Orta Doğu vizyonu incelendiğinde, 2000 li yılların başında politika oluşum süreçleri ve uygulamaları kuruluş hedef ve prensipleri ile tarihsel deneyimlere büyük ölçüde uygundur. Bu dönemdeki politikalar ve uygulamalar başarılı sonuçlar vermiş, Türkiye hem Batı hem de Orta Doğu ülkeleri arasında takdir edilen saygın bir ülke konumuna gelmiştir. Ancak daha sonraki yıllarda Orta Doğu vizyonu ve uygulamaları, tarihsel süreçteki deneyim ve pratiklerden uzaklaşmıştır. Bunun nedenleri; vizyon te- 4

10 melli dış politika arayışı kapsamında sahadaki gerçeklerden ve reel politikten uzaklaşılması; güç, çıkar ve politika ilişkisinin yanlış kurgulanması; hedeflerin belirlenmesinde ve prensiplerin uygulanmasında önemli hatalar yapılması; ve gerçekler, söylemler ve uygulamalar arasında farklar oluşmasıdır. Türkiye nin kuruluşundaki dış politika hedef ve prensipleri ile yaşanan tarihsel deneyimlerden alınan derslere uygun olarak Türkiye nin Orta Doğu vizyonu; ulusal çıkarları hedefleyen; küresel ve bölgesel güçlerin beklentileri ve politikalarını dikkate alan; Batılı müttefiklerimizin beklentileri ile bölge ülkelerinin algılarını dengeleyen; bölgesel barış, istikrar ve refahı öngören; ekonomik entegrasyonu önceleyen; bölgedeki farklılıkları dikkate alarak çoğulcu bir anlayışı benimseyen; eşitlik temelinde uzlaşmaya önem veren; sorunların bir parçası olmamaya özen gösteren; gerçekçilik ve esneklik prensiplerine uygun politikalar üzerine inşa edilmelidir. Türkiye nin Orta Doğu daki konumunu pekiştirecek en tutarlı uygulama; sorunların bir parçası olmadan, sorunlara çözüm bulabilecek ve arabuluculuk icra edebilecek bir politika üretmektir. Bu politika gereği ittifaklar, kuruluş dönemi dış politika hedef ve vizyonunda olduğu gibi milli menfaatler dikkate alınarak gerçekçilik ve dengecilik prensiplerine uygun olarak oluşturulmalıdır. Daha net bir deyişle; Batı nın ittifak sisteminin parçası olarak gerekenler yerine getirilirken, Orta Doğu devletlerinin hassasiyetleri ile tarihi ve kültürel etkileşimler göz ardı edilmemelidir. Bu iki etken arasında konjonktürel durum da dikkate alınarak optimal bir denge sağlanmalıdır. Tarihsel deneyimler çerçevesinde; geçmişte belirlenen hedefler, prensipler ve uygulamalar; yeni oluşturulacak vizyon ve politikalarda dikkate alınmalıdır. Uluslararası hukuk kurallarına uyulması konusunda yeterli hassasiyet gösterilmelidir. Dış politikanın halkın büyük çoğunluğunun desteğine sahip bir devlet politikası olması için gerek vizyon oluşturma gerekse politika geliştirme ve uygulama sürecinde; başta bürokrasinin, muhalefet partilerinin, farklı görüşlere sahip düşünce kuruluşlarının, sivil toplum örgütleri ve akademisyenlerin görüş ve eleştirileri daha fazla dikkate alınmalıdır. Orta Doğu ya yönelik vizyon ve politikalar oluşturulurken bölge ülkelerinin tarih algısı ve Türkiye den beklentileri gerçekçi olarak değerlendirilmeli, bölgesel hassasiyetler belirlenmeli, bölgedeki gelişmeler doğrultusunda sahada oluşan gerçeklerden ve reel politikten uzaklaşılmamalıdır. Ulusal çıkarlar doğrultusunda oluşturulan Orta Doğu vizyonu ve politikaları; güç, çıkar ve politika dengesi içinde Batılı ve bölgesel müttefiklerle, daha 5

11 uyumlu bir şekilde geliştirilmelidir. Bu nedenle küresel ve bölgesel güçlerin Orta Doğu daki çıkarları, hedef ve politikaları dikkate alınmalıdır. Türkiye nin karşı karşıya kaldığı riskleri de dikkate alarak devletlerin egemenlik haklarına saygı gösterilmeli ve içişlerine müdahaleden kaçınılmalıdır. Devletler veya devlet yönetimleri ile halklar arasındaki anlaşmazlıklarda mümkün mertebe uzlaştırıcı politikalarda ısrar edilmeli, bu mümkün olmuyorsa tarafsız ve uzak kalınmalıdır. Batılı müttefikler dâhil diğer bölge ülkeleriyle ilişkilerde istişare mekanizmalarına daha fazla önem verilmeli ve çıkar dengeleri karşılıklı diyaloglarla kurulmaya çalışılmalıdır. Karşılıklı diyaloglarda diplomatik nezaket kurallarına uyulmalıdır. Yeni Osmanlıcılık algısını oluşturacak revizyonizm izlenimi veren söylem ve uygulamalardan kaçınılmalıdır. Suudi Arabistan ve İran arasındaki güç mücadeleleri ve bu mücadelede mezhep farkının kullanılmasına rağmen, Türkiye mezhebe dayalı politikalardan uzak durmalıdır. Batı ülkelerince uluslararası meşruiyeti sorgulanan örgütlerle ve bazı devletler tarafından terör örgütü olarak değerlendirilen gruplarla ilişki kurulmamalıdır. Orta Doğu da değişen dış politika ortamı gerçekçi olarak değerlendirilerek, esneklik prensibi doğrultusunda küresel ve bölgesel ilişkiler gözden geçirilmelidir. Bu kapsamda AB ve İsrail ile ilişkilerdeki olumlu gelişmeler memnuniyet vericidir. İsrail ile ilişkilerin düzeltilme süreci hızlandırılmalıdır. Benzer şekilde uluslararası toplumun tutumu da dikkate alınarak Mısır ile ilişkiler yeniden canlandırılmalıdır. Suriye politikası bölgede meydana gelen yeni gelişmeler ışığında yeniden şekillendirilmeli, Türkiye nin çıkarları çerçevesinde ABD, Rusya, İran ve Suudi Arabistan arasında bir uzlaşma arayışına girilmelidir. İran ile bölgesel sorunların çözümüne yönelik diyalog geliştirilmeli ve belirli bir uzlaşma zemini oluşturulmalıdır. Suriye politikaları nedeniyle Rusya ile zaten gergin olan ilişkileri daha fazla tırmandırmamak için askeri ve siyasi alanlarda gerginliği artıracak söylem ve eylemlerden kaçınılmalıdır. 6

12 Rusya ile ilişkilerin onarılması maksadıyla Karadeniz e kıyıdaş ülkelerle bir araya gelerek, bugüne kadar elde edilmiş olan Karadeniz Donanma İşbirliği Görev Grubu (BLACKSEAFOR) ve Karadeniz Uyum Harekâtı (BLACKSEA HARMONY) gibi kazanımların devam ettirilmesi ve geliştirilmesi yönünde girişimler yapılmalıdır. 7

13 8

14 TARİHSEL ARKA PLAN 1. Türkiye nin Kuruluşundaki Dış Politika Vizyonu Türk İnkılabının dış politika hedefi başlangıçta milli hâkimiyete dayanan, kayıtsız şartsız, bağımsız yeni Türk devletini kurmaktı. Lozan Antlaşması yla Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra hedefi; milli egemenliğe dayanan bağımsız Türkiye Cumhuriyeti ni ve Türk Milletini medeni dünyada layık olduğu seviyeye yükseltmek ve milletin huzur, güven ve refahını sağlamaktı. Bu hedef istikametinde gerçekleştirilen dış politika uygulamalarında akılcılık, gerçekçilik, eşitlik, esneklik, uluslararası işbirliği, vizyoner dış politika, yurtta barış dünyada barış, uluslararası hukuka saygı, tutarlılık ve güvenilirlik prensiplerine dikkat edildi. 1 Prensipler değişen koşullara ve çağın gereklerine süratle uyum sağlayan esnek ve dinamik uygulamalara dönüştürüldü. Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluşundan itibaren batılılaşma, bir tercih sorunu olmaktan çok dünyada tek olan uygarlığın dışında kalıp kalmama sorunuydu. Dolayısıyla, çözüm batılılaşmayı reddetmek değil, doğru olarak uygulayabilmekti. Kaldı ki Avrupa medeniyeti sadece eski Yunan ve Roma sistemleri üzerinde değil, insanlığın yarattığı tüm eski kazanımların üzerinde yükselen bir uygarlıktı. Çağdaşlaşmanın başta zihniyet değişikliği olmak üzere geniş kapsamlı bir değişim ve gelişme sorunu olduğunun bilincine varılması, Atatürk ün önderliğinde Türkiye Cumhuriyetini yarattı. Bu arka plan bağlamında, kuruluşundan itibaren Türkiye nin üç kıtayı birleştiren Orta Doğu coğrafyasındaki ülkelerle ilişkilerini, hangi vizyon ve esaslar doğrultusunda şekillendirdiğini anlamak için tarihsel perspektifte bir analiz yapmak faydalı olacaktır. Bu nedenle raporun birinci bölümünde Türkiye nin tarihsel, coğrafi ve sosyo-kültürel bağlarla etkileşim içinde bulunduğu Orta Doğu bölgesiyle ilişkileri; dönemsel olarak incelenecek, analiz edilecek ve değerlendirilecektir. Yaşanan tarihsel deneyimlerden istifade edilerek geleceğe yönelik dikkate alınması gereken hedefler ve prensipler belirlenmeye çalışılacaktır. Dış politika uygulamalarında akılcılık, gerçekçilik, eşitlik, esneklik, uluslararası işbirliği, vizyoner dış politika, yurtta barış dünyada barış, uluslararası hukuka saygı, tutarlılık ve güvenilirlik prensiplerine dikkat edildi. 2. Atatürk ve İnönü Dönemi Orta Doğu Vizyonu Hiçbir kolektif güvenlik sistemi içermeyen ve çok kutuplu olan bu dönemde, 2 Türkiye nin Orta Doğu vizyonu incelendiğinde Atatürk dönemi dış politika prensiplerinin belirleyici etken olduğu görülmektedir. Bu dönemde bütünsel bir perspektifle iç ve dış politika ortamı uygun şekilde değerlendirilmiş, 1 Atilla Sandıklı, Atatürk ün Dış Politika Stratejisi: Hedefler ve Prensipler (İstanbul: BİLGE- SAM Yayınları, 2014), s Özdem Sanberk, Türk Dış Politikasının Dayanakları, Stratejik Öngörü Dergisi, Sayı: 5, (İstanbul: TASAM Yayınları, 2004), s. 6. 9

15 belirlenen hedefler ve prensipler doğrultusunda ve değişen koşullara uyum sağlayacak şekilde hareket edilmiştir. Bu çerçevede barışçıl ve istikrara yönelik, ulusal çıkarları dikkate alan bir dış politika yürütülmüştür. 3 Bu politika; Türk Milletini medeni dünyada layık olduğu seviyeye yükseltmek hedefiyle örtüşen bir anlayışla ve Lozan Antlaşması ndan kalan sorunların çözümüne odaklanma gereğinin akılcı tahlili neticesinde şekillenmiştir. 4 Türkiye nin Birinci Dünya Savaşı nın galip devletleriyle eşit şartlarda masaya oturduğu Lozan Barış Antlaşması yla, kuruluş dönemi temel amaçlarından olan tam bağımsızlık hedefine ve Türkiye ile diğer egemen devletler arasında eşitlik prensibine hak ve kuvvet ilişkisi çerçevesinde ulaşılmıştır. 5 Lozan Antlaşması sonrasında Türkiye Orta Doğu da Avrupa nın büyük devletleriyle komşu olmuştur. Nitekim I. Dünya Savaşı ndan sonra Suriye nin mandateri Fransa ve Irak ın mandateri İngiltere olduğundan, Türkiye nin Şam ve Bağdat la ilişkileri bu iki ülke üzerinden yürütülmüştür. Burada altının çizilmesi gereken husus ise, Türkiye nin bu ülkelerin çıkar çatışmaları ve gruplaşmaları arasında kaldığı halde gerçekçilik prensibi çerçevesinde milli gücünü doğru bir şekilde yönlendirmesidir. Bu dönemde Orta Doğu yla ilgili iki önemli sorunda iki önemli aktörle muhatap olunmuş, Irak sınırı nedeniyle İngiltere ve Hatay sorunu nedeniyle Fransa ile karşı karşıya gelinmiştir. Lozan dan arta kalan sorunlar arasında çözülmesi en zor olanı Musul du. Musul sorunu görüşmeler yoluyla çözümlenemeyince Lozan Antlaşması nda belirtildiği şekilde Milletler Cemiyeti ne havale edilmiştir. Konsey ise bir komisyon oluşturarak Musul un Irak a bırakılmasına karar vermiştir. Türkiye nin Cemiyet e üye olmaması, buna mukabil İngiltere nin Cemiyet te etkin olması sebebiyle gerçekçilik prensibine göre İngiltere ye savaş açmak gibi maceralı bir yol düşünülemezdi. Bu nedenle Musul sorununun çözümünde uluslararası hukuka saygı gösterilmiş ve yeniden İngiltere ile masaya oturulmuştur. 6 Musul sorunu Türkiye nin hedeflediği şekilde çözümlenmese de şartların daha elverişli olduğu dönemde Hatay ın ilhakına zemin hazırlamıştır. Nitekim hak-kuvvet dengesi dikkate alınarak rasyonel bir yaklaşımla Lozan da elde edilen temel kazançlar riske edilmemiş ve Irak ın Musul petrol gelirlerinin %10 unu 25 yıl süresince Türkiye ye ödemesi kararlaştırılmıştır. 7 Böylelikle, 3 Sandıklı, Atatürk ün Dış Politika Stratejisi: Hedefler ve Prensipler, s Baskın Oran, : Göreli Özerklik, Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I içinde, ed. Baskın Oran, (İstanbul: İletişim Yayınları, 2001), s Sandıklı, Atatürk ün Dış Politika Stratejisi: Hedefler ve Prensipler, s. 146, Sandıklı, A.g.e., s İlter Türkmen, Türkiye Cumhuriyeti nin Orta Doğu Politikası, Orta Doğu da Değişim ve Türkiye içinde, ed. Atilla Sandıklı ve Erdem Kaya, (İstanbul: BİLGESAM Yayınları, 2014), s

16 Türkiye nin imkânları, zamanın koşulları ve geçmişten alınan dersler ışığında esnek bir dış politika ile Musul konusundaki uyuşmazlık çözülmüştür. Musul meselesinin çözümünden sonra İngiltere, Türkiye ye yakınlaşmıştır. İngiltere ile ilişkilerin olumlu bir şekilde gelişme göstermesi Hatay sorununun çözümüne önemli katkılar sağlamıştır. Bu dönemde dış politikada uygulanan akılcı ve stratejik vizyon; sorunların tümüne aynı anda el atmadan, uygulamaların safhalara ayrılmasını, sorunların öncelik derecesine göre ve uygun zamanda çözülmesini esas almıştır. Hatay sorununun çözümünde başlangıçta Hatay ın Türkiye ye verilmesi gündeme getirilmemiş, daha çok Hatay daki Türk toplumunun hakları üzerinde durulmuştur. Bu kapsamda Hatay ın kültürel, ekonomik ve siyasi yaşamı üzerinde etkili olunmaya çalışılmıştır. Daha sonra Hatay ın bağımsızlığı üzerinde durulmuş, hatta gerektiğinde silahlı güç dahi savaşa sebebiyet vermeyecek şekilde barışçıl olarak kullanılmıştır. Bağımsızlığın elde edilmesinden sonra Hatay ın Türkiye ye katılması sağlanmıştır. 8 Hatay ın Türkiye ye katılması Cumhuriyet in en büyük başarılarından biri olmuştur. Mevcut koşullar gerçekçilik, akılcılık ve bilimsellik prensipleri doğrultusunda şekillendirilmiş, baskı ve uzlaşı dengesi başarılı bir şekilde uygulanmıştır. Bütün politik uygulamalar uluslararası gelişmeler ile uyumlu bir şekilde gerçekleştirilmiştir. Esnek ve vizyoner hareket tarzı başarının anahtarı olmuştur. Böylece Atatürk, Türkiye nin barışçı ve hukuka saygılı görünümünü bozmadan sorunu kademeli bir şekilde çözebilmiştir. Türkiye, 1926 da Suudi yönetiminin Necid ve Hicaz üzerindeki hâkimiyetini tanımış, Cidde de bir maslahatgüzarlık açmıştır yılında da Türkiye ile Hicaz ve Necid Krallığı (1932 den itibaren Suudi Arabistan) arasında Dostluk ve Barış Anlaşması imzalanmıştır da İran ile Güvenlik ve Dostluk Antlaşması imzalanmış, ancak bu ülke ile süregelen sınır meselesi ve aşiretler sorunu Ocak 1932 de Tahran da imzalanan Uzlaşma, Adli Tesviye ve Hakem Antlaşması ile çözüme kavuşmuştur. Afganistan ile Milli Mücadele sırasında kurulan dostane ilişkiler Türkiye Cumhuriyeti nin uluslararası ilişkiler sisteminde yerini almasıyla gelişmiş ve Atatürk ün reformları Afganistan ın batılılaşma hareketlerinde ilham kaynağı olmuştur. Bu bağlamda, Mayıs 1928 de Türk-Afgan Dostluk ve İşbirliği Antlaşması imzalanmıştır. 9 İngiltere nin 1930 da Irak a muhtariyet vermesinden sonra Kral Faysal Ankara yı ziyaret etmiş, bu ziyaret iki ülke arasındaki münasebetler için zemin hazırlamıştır. Türkiye deki devrim hareketleri Mısır da övgü ile karşılanmış ve örnek alın- 8 Sandıklı, Atatürk ün Dış Politika Stratejisi: Hedefler ve Prensipler, s Atay Akdevelioğlu ve Ömer Kürkçüoğlu, Orta Doğu yla İlişkiler, Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt I içinde, ed. Baskın Oran, s

17 mıştır. Mısır la ilk dostluk antlaşması Nisan 1937 de Ankara da yapılmıştır. Suriye ile de Mayıs 1937 de Cenevre de sınırların güvence altına alınmasına dair anlaşma imzalanmıştır. 10 Bu dönemde Türkiye uluslararası ilişkilerde elde ettiği bağımsız ve eşit statüyü korumaya yönelik barışçıl bir politika takip etmiştir. Dönemin Türk dış politikasındaki milli egemenlik hedefi dışa kapanmayı değil eşitlik prensibi doğrultusunda uluslararası sistemin bir parçası olmayı ve işbirliğini öngörmüştür. Dolayısıyla, bir yandan bölge ve dünya barışının korunması için uluslararası sistemin içinde etkin olarak yer alınmış, diğer yandan ise eşitlik prensibi uyarınca diğer devletlerle siyasi, hukuki ve ekonomik alanlarda anlaşmalar gerçekleştirilmiş, ittifaklara girilmiştir. Bu anlayışla, Türkiye 1932 yılında Milletler Cemiyeti ne katılmış, 1934 yılında Balkan Antantının kuruluşuna öncülük etmiş ve 1937 yılında Orta Doğu da güvenlik ve barışın devamlılığı için Sadabat Paktı nın kuruluşunda etkin sorumluluk almıştır. Sadabat Paktı ile Türkiye, İran, Irak ve Afganistan birbirlerinin içişlerine karışmamayı; sınırlarını ihlal etmemeyi ve ortak menfaatlerini ilgilendiren uluslararası konularda görüş teatisinde bulunmayı kabul etmiştir. Ayrıca akit devletler birbirlerinin kamu düzenini ve güvenliğini sarsmayı ve mevcut siyasi rejimlerini devirmeyi hedef alan eylemleri engellemeyi taahhüt etmiştir. 11 Türkiye, Balkan Antantı ile batıda, Sadabat Paktı ile doğuda komşularıyla sorunlarını çözümlemiş ve çevresinde bir barış kuşağı oluşturmuştur. Bu sayede bölgesel istikrara ve barışa katkı sağlayarak güvenlik üreten bir ülke olarak saygınlık kazanmıştır. İki savaş arası dönemde gözetilen barış esasına yönelik dış politika İkinci Dünya Savaşı boyunca devam ettirilmiştir. Savaşa doğru İngiltere ve Fransa ile üçlü bir savunma paktı kurulmuş, ancak Türkiye dengeli bir tarafsızlık politikasıyla savaşa müdahil olmamıştır. 12 Böylelikle belirsizliklerle dolu olan uluslararası konjonktürde milli güvenlik, gerçekçilik prensibi doğrultusunda değerlendirilmiş, diplomasi bu yaklaşım doğrultusunda yürütülmüştür. Bu çerçevede Türkiye, arz ettiği riskleri göz önünde bulundurarak savaş yıllarında Irak ve Suriye deki gelişmelere müdahil olmamayı tercih etmiş, savaşın dışında kalmayı başarmıştır. Savaşın ardından San Francisco Konferansına katılan Türkiye, Birleşmiş Milletler in (BM) kurucu üyeleri arasına girerek uluslararası sistemle birlikte hareket etmeye özen göstermiştir. 10 Sandıklı, Atatürk ün Dış Politika Stratejisi: Hedefler ve Prensipler, s Akdevelioğlu ve Kürkçüoğlu, Orta Doğu yla İlişkiler, Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt I içinde, ed. Baskın Oran, s Orta Doğu Krizindeki Gelişmeler ve Türkiye (III), Dış Politika ve Savunma Araştırmaları Grubu, 27 Ocak 2016, Erişim: 27 Ocak 2016, incele/2305/-orta-dogu-krizindeki-gelismeler-ve-turkiye--iii-/#.vtrtifoltwu. 12

18 II. Dünya Savaşı sonrası dönemde Türkiye Arap devletlerinin bağımsızlığını desteklemiş, 1945 te Arap Birliği nin kuruluşunu olumlu karşılamış, ancak bu dönemde diğer taraftan Batı ittifakı içindeki konumu giderek Ankara nın Orta Doğu genelinde ve Filistin meselesi özelindeki tutumunu belirlemeye başlamıştır. Türkiye 1946 da Suriye ve Lübnan ın bağımsızlığını tanımış, Lübnan Cumhurbaşkanı Beşir el-huri Türkiye yi ziyaret etmiş ve aynı yıl içinde Irak la Türk-Irak Dostluk ve İyi Komşuluk Antlaşması imzalanmıştır. Ankara Ürdün ün bağımsızlığını da tanımış, 1947 de Kral Abdullah Türkiye yi ziyaret etmiş ve iki ülke arasında Dostluk ve İyi Komşuluk Antlaşması imzalanmıştır. Bu dönemde Türkiye, BM Genel Kurulu nda Filistin e yönelik Taksim Planı na diğer Arap devletleriyle birlikte aleyhte oy kullanmıştır. Ancak Ankara 1948 de BM de Arap devletlerinin itiraz ettiği Filistin Uzlaştırma Komisyonu nun kuruluşunu desteklemiş, 1949 da ise İsrail i tanıyan ilk Müslüman ülke olmuştur Dönemi İkinci Dünya Savaşı sonrasında Türkiye nin Orta Doğu politikasını etkileyen küresel konjonktüre bağlı iki unsurdan söz etmek mümkündür. Bunlardan ilki, uluslararası sistemin Soğuk Savaş ın başlamasıyla iki kutuplu bir düzleme evirilmesinin yansımalarıdır. Türkiye değişen güç dengeleri içinde, Sovyet tehdidine karşı 1952 yılında NATO kanalıyla Batı ile güvenlik ittifakına girmiştir. Uluslararası işbirliği prensibiyle beraber, Cumhuriyetin kuruluş yıllarından itibaren çağdaşlaşma hedefi politika önceliği olmaya devam etmiştir. Bu politikaya bağlı olarak, güvenlik nosyonuyla şekillenen stratejik öncelik Avrupa ile bütünleşme sürecinde etkili olmuştur. NATO nun yanı sıra Avrupa Konseyi, OEEC (Avrupa Ekonomik İşbirliği Teşkilatı) ve Avrupa Topluluğu ile ilişkiler geliştirilmiştir. 14 Türkiye ayrıca Batı kampında yer alma isteğini Orta Doğu da etkinliğini artırarak vurgulamaya girişmiş ve Orta Doğu vizyonunu adeta Batılı devletlerin perspektiflerine göre şekillendirmiştir. Bu uygulama, bölgedeki hassasiyetleri dikkate almadığından, bölge ülkelerinde Türkiye nin Batılı emperyalist ülkelerle beraber hareket ediyor algısını oluşturmuş ve olumsuz sonuçlar doğurmuştur. Türkiye Batı kampında yer alma isteğini Orta Doğu da etkinliğini artırarak vurgulamaya girişmiş ve Orta Doğu vizyonunu adeta Batılı devletlerin perspektiflerine göre şekillendirmiştir. Bu uygulama, bölgedeki hassasiyetleri dikkate almadığından, bölge ülkelerinde Türkiye nin Batılı emperyalist ülkelerle beraber hareket ediyor algısını oluşturmuş ve olumsuz sonuçlar doğurmuştur. Türkiye nin bölge devletleriyle ilişkilerini dönüştüren bir diğer etken ise 1950 lerden itibaren Orta Doğu daki devletlerin bağımsızlıklarını kazanmış olmalarıdır. Ankara önceki dönemde mandater yönetimlerden ötürü dolaylı ilişkiler kurduğu Suriye ve Irak la artık doğrudan irtibata geçmiştir. Bu dönemde Mısır ve Suriye ile ilişkiler genelde gergin seyrederken diğer bölge ül- 13 Fırat ve Kürkçüoğlu, Orta Doğu yla İlişkiler, Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt I içinde, ed. Baskın Oran, s Sanberk, Türk Dış Politikasının Dayanakları, s

19 keleriyle ikili ilişkiler geliştirilmiştir de İsrail le elçilik düzeyinde diplomatik ilişkiler başlatılmış, Süveyş krizinin ardından ilişkiler maslahatgüzar düzeyine indirilmişse de, 1958 de İsrail Başbakanı Ben Gurion un ziyaretiyle kurulan Çevre Paktı dâhilinde ikili işbirliği sürdürülmüştür te Libya da büyükelçilik açılmış, ardından karşılıklı üst düzey ziyaretler gerçekleştirilmiştir. Bu dönemde Lübnan la da diplomatik temaslar artmış, Başbakan Menderes ve Cumhurbaşkanı Bayar 1955 te bu ülkeyi ziyaret etmiştir. Musaddık hükümeti dönemindeki kısa süreli gerginliğin ardından, Şah Muhammed Rıza nın iktidara geldiği 1953 darbesinden sonra İran la ilişkilerde de gelişme kaydedilmiştir. Avrupalı devletlerin Orta Doğu daki etkinliğinin azalmasına karşın, 1953 yılında General Eisenhower ın başkan olmasıyla ABD nin bölgedeki etkinliği artmaya başlamıştır. Bölgenin yeniden şekillenen siyasi görünümünün bir değerlendirilmesi yapılmış ve Kuzey Kuşağı (Northern Tier) teması kapsamında; Orta Doğu savunmasının Türkiye, İran, Irak, Suriye ve Pakistan üzerinden gerçekleştirilmesi fikri ortaya atılmıştır. 15 Bu inisiyatif çerçevesinde, Türkiye ve Irak 1955 yılında Bağdat Paktı olarak bilinen Karşılıklı İşbirliği Antlaşması nı imzalamıştır. Türkiye, Irak, İran, Pakistan ve İngiltere nin taraf olduğu Pakt, Arap devletleri ve İsrail in tepkisini çekmiştir. Mısır, Suriye ve Suudi Arabistan doğrudan karşı çıkarken; Ürdün ve Lübnan büyük ölçüde Mısır ın etkisiyle uzak durmayı tercih etmiştir. 16 İsrail ise Arapların kendisine karşı olan hasmane tutumlarını teşvik edeceği ve Arap saldırganlığını artıracağı gerekçesiyle Bağdat Paktı na tepki göstermiştir döneminde Türkiye nin Orta Doğu politikalarını Batı nın yönlendirmesiyle şekillendirmesi ve bölge hassasiyetlerini yeterince dikkate almaması, uygulanan politikalarla ulusal çıkarlar arasında çelişkiler oluşturmuş ve istenilen sonuçların alınmamasına neden olmuştur. Örneğin, Eisenhower doktrini doğrultusunda uygulanan politikalar, Türkiye nin önceki dönemde geliştirdiği Orta Doğu daki ihtilaf halindeki devletler arasında taraf tutmama politikası ile çelişmiştir Dönemi 1960 lı yıllarda Türkiye nin Orta Doğu vizyonunda bir önceki döneme göre daha ihtiyatlı olma yönünde bir değişim gözlenmektedir. Önceki on yılki sü- 15 Türkmen, Türkiye Cumhuriyeti nin Orta Doğu Politikası, s.12; Melek Fırat ve Ömer Kürkçüoğlu, Arap Devletleriyle İlişkiler, Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt I içinde, ed. Baskın Oran, s Fırat ve Kürkçüoğlu, Arap Devletleriyle İlişkiler, Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt I içinde, ed. Baskın Oran, s Türkmen, Türkiye Cumhuriyeti nin Orta Doğu Politikası, s

20 reçte, Türkiye iki kutuplu güç dengesi çerçevesinde şekillendirdiği ve kendi ulusal çıkarlarıyla değil de Batı nın gözlüğüyle tasvir ettiği Orta Doğu perspektifinin yan etkilerini tahlil etmiştir. Bu bağlamda, göze çarpan ilk farklı uygulama Cezayir in Fransa ya karşı ulusal bağımsızlık mücadelesinin desteklenmesi ve hatta Fransa ile arabuluculuğun bile gündeme getirilmesidir larda ABD ile Sovyetler Birliği arasında yaşanan Küba füzeler krizi sonrasında; ABD nin Türkiye deki orta menzilli (IRBM) füzelerini Türkiye ye haber vermeden çekmeyi kararlaştırması, Türkiye ye yaptığı askeri ve ekonomik yardımları önemli oranda kısması Türkiye nin Orta Doğu politikasını etkilemiştir. ABD nin, Kıbrıs sorununda Türkiye nin politikalarına destek vermemesi, tam tersine Yunanistan tezlerini desteklemesi Türkiye nin ABD ile ittifak ilişkilerini sorgulamasına neden olmuştur. Nitekim önce 1964 te Johnson mektubu ve ardından 1974 teki Kıbrıs Barış Harekâtı neticesinde Türkiye nin ABD ile ilişkilerinde pürüzler ortaya çıkmıştır. Bu dönemde Batı ile sorunlarını dengelemek, Arap ve İslam dünyasının desteğini alabilmek için Orta Doğu ülkeleriyle sıkı ilişkiler kurulmaya çalışılmış, İslam Konferansı Örgütü nün oluşum sürecinde yer alınmış 19 ve Sovyetler Birliği yle diyalog kurulmuştur. Orta Doğu daki bu açılımlarla birlikte Türkiye, Avrupa ile ilişkilerini de önemsemiştir. Ankara, Avrupa Ekonomik Topluluğu nun (AET) 1958 yılında kurulmasından itibaren gelişmeleri yakından takip etmiş ve 1959 da bu topluluğa üyelik için başvurmuştur. Karşılıklı müzakereler 12 Eylül 1963 tarihinde imzalanan Ankara Antlaşması ile sonuçlanmıştır. Hazırlık, geçiş ve son dönem aşamalarını öngören Ankara Antlaşması ile Türkiye nin AET ye tam üyeliği amaçlanmış ve gümrük birliği hedeflenmiştir. 20 Hazırlık dönemi, 1973 yılında yürürlüğe giren Katma Protokol ile tamamlanmış ve geçiş dönemi başlamıştır. Gümrük Birliği, Türkiye-AB Ortaklık Konseyi nin 6 Mart 1995 tarihli toplantısında kabul edilen 1/95 sayılı Ortaklık Konseyi Kararı uyarınca, 1 Ocak 1996 tarihinden itibaren tamamlanmıştır. Ankara Antlaşması, Türkiye nin Avrupa ile entegrasyon sürecinde ortaklık ilişkisi kurması, ilişkinin genel esaslarını belirlemesi ve bu yönde etkin bir platform oluşturması bakımından önem arz etmektedir. Avrupa ile ilişkiler geliştirilirken Orta Doğu ya yönelik açılımlar da ihmal edilmemiştir yılından itibaren uygulanan Orta Doğu ya karşı çok yönlü 18 Türkmen, A.g.e.,s Ramazan Gözen, Türkiye nin Orta Doğu Politikası: Gelişim ve Etkenleri, Erişim: 25 Ocak 2016, 20 Atilla Sandıklı, Atatürk ün Dış Politika Stratejisi ve Avrupa Birliği (İstanbul: Beta Yayınları, 2008), s

21 açılım politikası doğrultusunda; Arap ülkeleriyle, kendi aralarındaki anlaşmazlıklarda taraf tutulmadan ve paktlarla bölünmeye mahal vermeden ikili ilişkilerin geliştirilmesi hedeflenmiştir. 21 Nitekim bu politikanın kazanımları Mısır, Irak, Tunus ve Suudi Arabistan ile ekonomik, kültürel ve siyasi alanlarda ikili ilişkilerin geliştirilmesi şeklinde tezahür etmiştir. Burada altının çizilmesi gereken husus; Orta Doğu politikasının eşitlik, denge ve karşılıklı saygı prensiplerine uygun, Türkiye nin kendine özgü çıkarları doğrultusunda şekillendirildiğinde daha olumlu sonuçların alındığının ortaya çıkmasıdır. Bu akılcı uygulamaların bölgenin istikrarına da katkısı olduğunu söylemek mümkündür. Orta Doğu ya karşı çok yönlü açılım politikası doğrultusunda; Arap ülkeleriyle, kendi aralarındaki anlaşmazlıklarda taraf tutulmadan ve paktlarla bölünmeye mahal vermeden ikili ilişkilerin geliştirilmesi hedeflenmiştir döneminde Türkiye nin değişen Orta Doğu politikası, İsrail-Filistin ihtilafındaki tutumuna da yansımış, Ankara hareket tarzını Arap devletlerinin Kıbrıs meselesindeki tutumunu da göz önünde bulundurarak belirlemeye başlamıştır. Bu nedenle Ankara, 1967 ve 1973 Arap-İsrail savaşlarında Arap devletlerinden yana bir tutum sergilemiş, ABD nin Türkiye deki üsleri İsrail e destek vermek amacıyla kullanmasına izin vermemiştir. Türkiye 1967 savaşında Mısır, Suriye ve Ürdün e Kızılay vasıtasıyla yiyecek yardımı yapmış, 1973 savaşında ise Arap devletlerine askeri malzeme taşıyan Sovyet uçaklarına hava sahasını açmıştır. Ankara 1976 da Filistin Kurtuluş Örgütü nü (FKÖ) Filistin halkının temsilcisi olarak tanımış ve 1979 da FKÖ nün Ankara da temsilcilik açmasına müsaade etmiştir. Bu dönemde Orta Doğu coğrafyasında güçler dengesindeki yeni oluşumlar, Türkiye nin ikili ilişkilerini de etkilemiştir lı yıllarda Orta Doğu da etkinliği artan ve sosyalizm ile Arap milliyetçiliği temeline dayanan Baas hareketi 1970 li yıllara gelindiğinde Irak ve Suriye ye yayılmıştır. 22 Bu ülkelerdeki Baas iktidarlarının SSCB ile ilişkilerini geliştirmeye başlaması ve Mısır daki Enver Sedat yönetiminin öncekinden farklı olarak Sovyetler Birliği ile ilişkilerini sınırlandırması doğal olarak Türkiye nin bölge ülkeleriyle ilişkilerini etkilemiştir. Bu kapsamda, Batı ya yakınlaşan Mısır ile ilişkiler geliştirilirken, Suriye ve Irak ile ilişkiler olumsuz yönde seyretmiştir lerdeki petrol krizi ve sonrasındaki gelişmeler, Türkiye nin bölgeyle ilişkilerinde ekonomik boyutu ön plana çıkarmıştır. Türkiye, petrol ihtiyacını karşılayabilmek için başta Irak olmak üzere petrol zengini ülkelerle ilişkilerini geliştirmiş, bu dönemde Türkiye-Irak petrol boru hattı inşa edilmiştir. Ancak Türkiye, yeterli finansal ve endüstriyel kapasitesi olmadığı için artan petrol fiyatları sayesinde zenginleşen Orta Doğu ya ihracatını yeterli oranda artıramamıştır Türkmen, Türkiye Cumhuriyeti nin Orta Doğu Politikası, s Oğuz Çelikkol, İçimizdeki Komşu Suriye (İstanbul: BİLGESAM Yayınları, 2015), s Gözen, Türkiye nin Orta Doğu Politikası: Gelişim ve Etkenleri, Erişim: 25 Ocak 2016, 16

22 1979 yılında bölgedeki güç dengelerini etkileyecek önemli bir gelişme olarak İran Devrimi gerçekleşmiştir. İran da Şii esaslara uygun yeni bir devlet sistemi oluşturulmuş ve bu sistemin bölgeye ve hatta tüm İslam dünyasına ihracı noktasında açıklamalar yapılmıştır. Türkiye-İran arasında rejim ihracı noktasında karşılıklı olarak artan güvensizlik, Türkiye nin İran a doğrudan bir tepki vermekten imtina etmesi sayesinde aşılmıştır. Tahran da kurulan yeni rejimi tanıyan Türkiye bu dönemde İran a ambargo uygulayan ABD nin tek taraflı yaptırımlarını uygulamamış, İran la ticari ilişkilerini sürdürmüştür. 24 Bu gelişme, dış politika uygulamalarının çok boyutluluk ve denge prensipleri doğrultusunda, milli menfaatlerle bağdaştırılarak ülkenin menfaatleri perspektifinde değerlendirildiğine işaret etmektedir Dönemi 1979 daki İran Devrimi, Sovyetler Birliği nin Afganistan ı işgali ve 1980 lerde İran-Irak Savaşı; ABD, Batı dünyası ve Türkiye nin Orta Doğu yla daha fazla ilgilenmesine neden oldu. Bu dönemde Türkiye nin Orta Doğu politikasına ilişkin tutumu; PKK terör örgütü ile mücadelesinde güvenlik eksenli ve Turgut Özal iktidarı boyunca ekonomik yaklaşımlar doğrultusunda şekillenmiştir yılında başlayan ve sekiz yıl süren İran-Irak Savaşı boyunca Türkiye, milli menfaatler doğrultusunda değerlendirme yaparak tarafsızlığını ilan etmiş, doğrudan savaşın tarafı olmamaya özen göstermiştir. Türkiye nin aktif tarafsızlık olarak nitelendirilebilecek bu politikası; Körfez ülkeleriyle ekonomik ilişkilerin geliştirilmesini, İran ve Irak la siyasal ve ekonomik bağlantıların sürdürülmesini sağlamıştır. Bu bağlamda, İran-Irak Savaşı esnasında İslam Konferansı Örgütü tarafından oluşturulan Arabuluculuk Heyeti nde Türkiye nin üstlendiği rol dikkat çekicidir. İran da Irak ın ve Irak ta İran ın çıkarlarının korunmasının Türkiye tarafından gerçekleştirilmesinin bu devletler tarafından istenmiş olması, Türkiye nin Orta Doğu da sürdürmüş olduğu tarafsızlık politikasının gerçekçi ve akılcı yönlerini gözler önüne sermiştir. 25 Bu dönemde, Sovyetlerin Afganistan ı işgaliyle başlayan yayılmacı tutumuna karşı Batı nın aktif caydırıcılık mücadelesinde; Türkiye NATO ittifakının güneydoğu kanadı olarak yer almıştır. ABD Başkanı Carter, hem Sovyetler Birliği nin hem de İran ın bölgeye yayılmasını önlemek amacıyla petrol zengini Körfez ülkelerine yapılacak herhangi bir saldırıya, gerekirse silah kullanmak dâhil her türlü karşılığı vereceğini ilan etmiş, bölge ülkelerinden de dahttps:// 24 Türkmen, Türkiye Cumhuriyeti nin Orta Doğu Politikası, s Dış Politika ve Savunma Araştırmaları Grubu, Orta Doğu Krizindeki Gelişmeler ve Türkiye (III). 17

23 yanışma ve işbirliği içinde olmalarını istemiştir. Bu süreçte Türkiye jeopolitik konumunun da etkisiyle, tehditlere karşı bölge ülkeleriyle daha sıkı ilişkiler geliştirmiştir. 26 Küresel gelişmelere ek olarak; Türkiye de 1980 askeri müdahalesi sonrasında istikrar ve güvenlik ortamının sağlanması ve Turgut Özal ın iktidara gelmesi Türkiye nin Orta Doğu vizyonuna etki etmiştir. Özal ın, Batılı değerlerle Orta Doğu ile tarihi ve kültürel bağları sentezlemeyi amaçlayan politikaları Türkiye-Orta Doğu ilişkilerine ivme kazandırmıştır. Liberal bir vizyonla, bölge ülkeleri arasında barış ve istikrarın yerleştirilmesi amacıyla Avrupa dakine benzer bir bölgesel ekonomik ve ticari işbirliğinin oluşturulması için gayret sarf edilmiştir. Bu kapsamda Türkiye nin İslam Konferansı Örgütü (İKÖ) içindeki katılımı üst düzeye çıkarılmıştır. Cumhurbaşkanı Kenan Evren, İKÖ nün Kazablanka Zirvesi ne katılmış ve bu zirvede Türkiye İSEDAK ın (İslam Konferansı Örgütü Ülkeleri Arası Ekonomik ve Ticari İşbirliği Daimi Komitesi nin) başkanlığını almıştır. Türkiye, bölgesel dengeleri de göz önünde bulundurarak bir yandan Irak la iyi ilişkiler geliştirmiş, Suudi Arabistan ve Kuveyt ile İran ın devrim ihracı politikalarına karşı işbirliği yapmıştır. Öte yandan, bu gelişmelere rağmen İran ile iyi ilişkiler zeminini muhafaza etmiştir li yıllardan başlayarak Türkiye nin Orta Doğu vizyonunda güvenlik boyutunun ağırlığını artıran faktör PKK terör örgütü ile mücadelesi ve Sovyetler Birliği, İran, Suriye ve Irak ın örgüte destek vermeleridir ten PKK elebaşı Abdullah Öcalan ın yakalandığı 1999 yılına kadar devam eden aktif mücadelede Türkiye, kuzey Irak taki Kürt liderler ile ilişkilerini geliştirerek PKK ya karşı operasyonlarda işbirliği yapmıştır. Ayrıca ABD ile işbirliğini ilerleterek süreç içinde bölgedeki etkinliğini artırmaya çalışmıştır. Suriye, Irak, İran ve Sovyetler Birliği nin örgüte lojistik ve mühimmat; bazı Avrupa ülkelerinin kamuoyu desteği sağlamasına rağmen Türkiye, bu ülkelerle ekonomik ve siyasi ilişkilerini zedelememeye özen göstermiştir. Türkiye nin izlediği bu politika; içeride terörle mücadeleyi ve Kuzey Irak ta sınır ötesi operasyonları; dış ilişkilerde ise ekonomi, diplomasi ve kültür ögelerini esas alıyordu. 28 Türkiye nin izlediği bu iç-dış politika dengesinde dikkate değer husus; bölgedeki hedef ve çıkarlarını belirlerken içinde bulunduğu ittifakların da beklentilerine özen göstermesidir lı yıllara gelindiğinde Soğuk Savaş ın bitmesiyle uluslararası sistem bir dönüşüm daha geçirmiştir. Oluşan kuvvetler denkleminde, SSCB nin dağıl- 26 Gözen, Türkiye nin Orta Doğu Politikası: Gelişim ve Etkenleri 27 Gözen, Türkiye nin Orta Doğu Politikası: Gelişim ve Etkenleri. 28 Sanberk, Türk Dış Politikasının Dayanakları, s

24 masıyla iki kutuplu güçler dengesi yerini ABD nin liderliğinde tek kutuplu bir düzene bırakmıştır. İki kutuplu düzende bloklar arası politika oluşturma zorunluluğu biçimsel olarak ortadan kalkınca, Türkiye nin yeni oluşan bu küresel tabloda hareket alanının genişlediği ileri sürülebilir. Fakat 1990 lı yılların başından 2000 lerin ilk yıllarına kadar geçen zaman aralığında ülkede yaşanan ekonomik krizler, siyasi istikrarsızlıklar ve koalisyon hükümetlerinin kırılgan durumu gibi bazı iç politika gelişmeleri, dış politikada sürdürülebilir bir etkinlik sağlanmasını engellemiştir. 29 Bu dönemde, ABD nin dış politika çerçevesinde Orta Doğu ya ilgisinin arttığı gözlenmektedir. ABD, gerek petrol kaygısı gerekse İsrail in güvenlik tehdidi algısıyla 1990 da Kuveyt in Irak tarafından işgaline karşı aktif rol oynamış, BM Güvenlik Konseyi nin kararıyla Irak a harekât başlatılmıştır. Kuveyt Savaşı nda Türkiye nin tutumu ise milli menfaat perspektifinde, temkinli ve savaşa fiili olarak katılmayı öngörmeyen bir politika olmuştur. BM Güvenlik Konseyi nin Irak a karşı aldığı kararlar; ABD nin bölgeye en büyük askeri yığınağını yapması; Sovyetler Birliği nin açık desteği; Mısır, Suriye ve Suudi Arabistan dâhil 13 Arap Devleti nin ABD yanında yer alması Türkiye nin Körfez Savaşı politikasında çok önemli bir rol oynamıştır. Batı ile Doğu arasında köprü olarak değerlendirilen Türkiye, Körfez koalisyonuna destek vererek hem Batılı müttefiklerine hem de koalisyona katılan Arap devletlerine güvenilir bir dost imajı vermeye çalışmıştır. 30 Bu kapsamda, Birinci Körfez Savaşı nda İncirlik Üssü nü müttefik uçaklarına savaş görevine katılmama şartıyla açmış ve Kerkük-Yumurtalık petrol boru hattını kapatmıştır. 31 Türkiye nin istikrarlı dış politikası Körfez Krizi sırasında kilit ülkelerden biri olmasında etkin olmuş, aynı zamanda farklı siyasi rejim ve ideolojilere sahip Arap ülkeleriyle ticaretine olumlu yansımıştır. Bu dönemden itibaren, Türkiye diplomatik tercihini bölge ülkelerine yöneltmiş, bölgede barış ve işbirliği kuşağı oluşturma önceliğini uygulamaya koymuştur. 32 Birinci Körfez Savaşı ndan sonra Arap devletleri ile İsrail arasında başlayan barış sürecinde Türkiye, denge politikası gereği hem İsrail hem de Arap ülkeleriyle yakın ilişki içinde bulunmaya özen göstermiştir. Bu kapsamda, İsrail ile diplomatik ilişkiler büyükelçilik seviyesine yükseltilmiştir. Diğer taraftan Türkiye, Filistin Devleti nin kurulmasına da destek vermiştir. Türkiye nin istikrarlı dış politikası Körfez Krizi sırasında kilit ülkelerden biri olmasında etkin olmuş, aynı zamanda farklı siyasi rejim ve ideolojilere sahip Arap ülkeleriyle ticaretine olumlu yansımıştır yılında Suriye de bulunan PKK terör örgütünün elebaşı Abdullah Öcalan, Türkiye nin askeri ve diplomatik baskıları neticesinde sınır dışı edilmiştir. 29 Sanberk, A.g.e., s Gözen, Türkiye nin Orta Doğu Politikası: Gelişim ve Etkenleri. 31 Türkmen, Türkiye Cumhuriyeti nin Orta Doğu Politikası, s Sanberk, Türk Dış Politikasının Dayanakları, s

25 Öcalan ın 1999 yılında yakalanmasından sonra terör olayları büyük oranda sona ermiştir. Türkiye nin bütünlüğünü ve güvenliğini doğrudan tehdit eden teröre karşı uyguladığı yöntem; hak-kuvvet dengesi çerçevesinde gücün barışçıl yollarla kullanılarak, Suriye nin PKK ya verdiği desteğin kesilmesidir. Bu yöntem sayesinde, Suriye ile herhangi bir çatışmaya neden olmadan PKK terör örgütüne verilen destek engellenmiştir yılında Bülent Ecevit in Başbakan ve İsmail Cem in Dışişleri Bakanı olduğu dönemde, Türk dış politika vizyonunda bölge merkezli dış politika stratejisi benimsenmiştir. Bu stratejinin temeli; komşularla ve yakın bölgelerle iyi ilişkiler ve dayanışmaya öncelik vererek, bir barış ve güvenlik kuşağı oluşturmak, kendi konumundan güç alarak Batı ya ve başka bölgelere açılmaktır. Bunun yanı sıra, Türkiye nin çok boyutlu jeopolitik konumuna vurgu yapılarak, bu konumun avantajlarının dengeli bir platformda işlerlik kazanması gerektiğinin altı çizilmiştir. 33 Bu eksende, özellikle AB ile ilişkiler hızla gelişmiş; ülke içinde özgürlükler, demokrasi, hukukun üstünlüğü ve serbest piyasa ekonomisi konularında ileriye dönük atılımlar yapılmıştır. Bölge merkezli perspektifle komşularla ekonomik ve ticari ilişkiler geliştirilerek Türkiye nin etrafında bir barış kuşağı oluşturulması için girişimlerde bulunulmuştur. Orta Asya ile var olan ilişkiler sürdürülürken, Orta Doğu, Afrika ve Latin Amerika ya yönelik açılımlar gerçekleştirilmiştir. Bu dönemde Türkiye nin Avrupa Birliği ile ilişkileri tam üyelik müzakerelerine giden yolda hızla derinlik kazanmıştır. Dönemin Dışişleri Bakanı İsmail Cem in Türkiye için öngördüğü komşularına, bölgesine ve dünyaya katkı verme potansiyeli olan aktif ve yapıcı dış politika vizyonunun önemli katkılarıyla Türkiye-Avrupa Birliği ve Türkiye-Yunanistan ilişkilerinde dönüm noktaları yaşanmıştır. İsmail Cem in Avrupa nın geleceğine katkı sağlama potansiyeli yüksek ülke olma misyonu, Türkiye-AB ilişkilerine yansımış ve Avrupa ile bütünleşme sürecine olumlu etki etmiştir yılında Avrupa Topluluğu na tam üyelik müracaatında bulunan Türkiye ye, 1999 Helsinki Zirvesi nde Avrupa Birliği üyelerince adaylık statüsü verilmiştir. Helsinki Zirvesi yle AB nin genişleme stratejisine katılan Türkiye; insan hakları, hukukun üstünlüğü ve demokratikleşme konularında AB Uyum Paketleri adı altında birtakım anayasal, yasal ve idari değişiklikler yapmıştır. 35 İç politikadaki Batılı değerler sistemiyle oluşan bu dinamizm, dış politika vizyon 33 Bülent Ecevit, Bölge-Merkezli Dış Politika, Yeni Türkiye Dergisi: Türk Dış Politikası Özel Sayısı, Sayı: 3, Yıl: 1, (Ankara: Mart-Nisan 1995), s Fuat Keyman, İsmail Cem ve Türkiye nin Dış Politika Vizyonu, Radikal, 2 Şubat 2007, Erişim: 15 Mart 2016, 35 Melek Fırat, Yunanistan la İlişkiler, Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt III içinde, ed. Baskın Oran, s

26 ve reflekslerini de doğrudan etkilemiştir. Türkiye nin NATO dâhil olmak üzere Batı nın hemen tüm kurumlarına üye olması, aynı zamanda Orta Doğu ülkelerinin içişlerine karışmaktan ve taraf tutmaktan kaçınmış olması bölgede belirli bir ağırlık kazanmasını sağlamıştır. 36 Bunun yanı sıra, AB süreci kapsamında gerçekleştirilen reformlarla devlet yapısının çağcıl değerler doğrultusunda yeniden yapılandırılması, özgürlükler, insan hakları, hukukun üstünlüğü ve serbest piyasa ekonomisinin yerleşmesi dış politika hedefleriyle örtüşmekteydi. Bölge merkezli dış politika stratejisi çerçevesinde, Türkiye etrafında barış kuşağı oluşturulması için komşu ülkelerle ekonomik ve siyasi ilişkilerin geliştirilmesi hedeflenmekteydi. Bu kapsamda, Yunanistan ile güvenlik artırıcı tedbirlerle iki ülke arasında etkileşim artırılarak diğer alanlardaki işbirliğine temel oluşturulmuştur. 37 Çok boyutlu dış politika çerçevesinde, Orta Doğu bölgesinden başlamak üzere Afrika ve Latin Amerika açılımları gerçekleştirilmiştir. Türk dış politikasına Latin Amerika boyutu bu dönemde kazandırılmış ve bu konuda bir Eylem Planı uygulamaya konmuştur. 38 Aynı şekilde, Orta Asya açılımlarına devam ederken, Doğu Asya ve özellikle Çin ile 1990 lı yılların ikinci yarısından itibaren resmi ziyaretlerde önceki dönemlere göre önemli artış görülmektedir. 39 Türkiye-Afrika ilişkilerinde ise 1998 yılından itibaren bir dönüşüm yaşanmış, İsmail Cem döneminde Afrika ya açılım politikası dâhilinde bir Eylem Planı hazırlanarak ilişkilerin geliştirilmesi öngörülmüştür. Bu bağlamda, siyasi ve ticari temasların artması ileriki dönemlerdeki Türkiye nin Afrika politikalarına temel teşkil edecek niteliktedir. 40 Çok yönlü dış politika stratejisinin bir diğer ayağı da, ekonomik açılımlarla karşılıklı bağımlılık yaratmak suretiyle hem dış ödemeler dengesinin sağlanması hem de siyasi ilişkilerin geliştirilmesiydi. Gerçekleştirilen yapısal reformlarla ekonomik krizin olumsuz etkileri azaltılmış, ekonomik istikrar sağlanmış ve kalkınmanın önü açılmıştır. 41 Yakalanan iyileşme ve istikrarla 36 Dış Politika ve Savunma Araştırmaları Grubu, Orta Doğu Krizindeki Gelişmeler ve Türkiye (III). 37 Atilla Sandıklı ve Erdem Kaya, Teoriler Işığında Türk Yunan İlişkilerinde Ege Sorunu, Teoriler Işığında Güvenlik, Savaş, Barış ve Çatışma Çözümleri içinde, ed. Atilla Sandıklı, (İstanbul: BİLGESAM Yayınları, 2012). 38 Sami Kohen, Dış Politikada Latin Rüzgârı, AB Haber, 11 Şubat 2015, Erişim: 17 Mart 2016, 39 Selçuk Çolakoğlu, Türkiye-Çin İlişkileri: Tek Taraflı Aşk mı?, Ortadoğu Analiz, Sayı: 45, Cilt: 4 (Eylül 2012): s İsa Afacan, Türk Dış Politikasında Afrika Açılımı, Ortadoğu Analiz, Ekim 2012,Cilt 4, Erişim: 18 Mart 2016, analizekim.pdf. 41 Nuri Yeşilyurt, Orta Doğu yla İlişkiler, Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne 21