ÇEVRECİ SİVİL TOPLUM KURULUŞLARI İÇİN SAVUNUCULUK EL KİTABI

Transkript

1 ÇEVRECİ SİVİL TOPLUM KURULUŞLARI İÇİN SAVUNUCULUK EL KİTABI dmkfimtevflnaet Kflninkruk derne derianden Kıfrusst/ oj thc Kiıitydoıii oflhemetherms S eae D RvN Çİ

2 Çevreci Sivil Toplum Kuruluşları tçin Savunuculuk El Kitabı Kasım 2010 Bu yayın, Ege Derneği tarafından bastırılmıştır. Kaynak göstermek suretiyle alıntı yapılabilir. Eserin tamamını kullanmak için Ege Derneği'nin izni gerekmektedir. Ege Derneği İÇİNDEKİLER ONSOZ ÖZET GİRİŞ BÖLÜM I ÇEVRECİ SİVİL TOPLUM KURULUŞLARI SAVUNUCULUK KAPASİTESİ ANALİZ RAPORU Yüzbaşı Şerafettin Bey Cad Sok. No: Alsancak-İZMİR Tel-Faks gultekin@egedernegi.org.tr Yayma Hazırlayan: Cem ALTIPARMAK Kapak Grafiği: Tommy Thomdean, The Sinking, 2007 Baskı: Bilim Ofset Ltd. Şti Ege Bölgesi'nin Temel Çevre Problemleri Egeli Çevreci Örgütlerin Sayısal Gelişimi Egeli Çevreci Örgütlerin Niteliksel Sorunları Altyapı Sorunları Gönüllülük, Nitelikli ve Yetkin İnsan Kaynağına Duyulan İhtiyaç Kamu Kurumlarıyla İlişkiler 21 2il Örgütsel Süreklilik ve İstikrar

3 Örgütler Arası İlişkiler Medyayla İlişkiler Sonuç Ne Zaman Harekete Geçilmelidir? Sürecin İşlemesi Nasıl Sağlanacaktır? Başvurduğumuzda Başımıza Ne Gelecek? Hiçbir Şey Olmadı, Şimdi Ne olacak? 80 BÖLÜM II ÇEVRE İHLALLARÎNE KARŞI SİVİL AKTİF HUKUKİ SAVUNUCULUK AĞI ATÖLYE ÇALIŞMASI 39 1.Sorular-Cevaplar 39 2.Etkili Savunuculuk Örnekleri 47 3.Savunuculuk İletişim Ağı: 71 BÖLÜM III HUKUKİ SAVUNUCULUK EL KİTABI 72 I) Yola çıkarken karşımıza çıkacak ve cevaplandırmamız gereken temel sorular 73 1.Şikayet Ettiğimiz-İstemediğimiz Şey Nedir? Şikayet Konusu Durumdan Rahatsız Olanlar/ Menfaati Olanlar Kimlerdir? 74 II) Yargıya Başvuru Yol Haritası Davaya Hazırlik Aşaması Sürelere Riayet Mevzuat Taraması Emsal Yargı Kararları Davada Kullanılacak Belge ve Bilgilerin Toplanması Dava Dilekçesinin Hazırlanması Dava Aşaması İdari Davalar Hukuk Davaları Ceza Davaları/Şikayetler 90 4

4 3. Karar 3.1. Temyiz 3.2. Uluslararası Yargı Yetkisine Sahip Merciler Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi BM Ekonomik Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi BM İnsan Hakları Komitesi ÖNSÖZ Bu proje, Ege Bölgesi'nde çevre alanında faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşlarının hukuki savunuculuk kapasitelerinin güçlendirilmesine mütevazı bir katkı koymak amacıyla yürütülmüştür. Bu amaçla, bölgede çevre savunuculuğu yürüten sivil toplum kuruluşlarının savunuculuk yöntemlerinin neler olduğu, birbirleriyle, devlet kurumlarıyla ve uluslararası aktörlerle olan ilişkilerinin ne durumda olduğu incelenmiştir. Proje, Hollanda Ankara Büyükelçiliği tarafından, MATRA-KAP Programı (Küçük Ölçekli Elçilik Projeleri Programı ) kapsamında, flnansal olarak desteklenmiştir. Ege Derneği, hem desteklerinden, hem de değerli zamanlarından vakit ayırarak ekibimizle bire bir görüşme yapmalarından, bilgi ve belgelerini paylaşmalarından (Hürü, tüm kişi ve kuruluşlara teşekkürlerini sunar. Mu çalışma kapsamında ortaya çıkan yazı ve görüşler, herhangi bir kişi ya da kurumun resmi görüşü olmayıp, Kiıılecc proje ekibini bağlamaktadır. 7

5 ÖZET Bu proje, Türkiye'de çevresel konularda ilginin yoğunlaştığı ve farklı savunuculuk pratiklerinin yaşandığı bir dönemde, Ege bölgesi'nde faaliyet gösteren çevreci örgütlerin savunuculuk algısının ve bu algıya etki eden faktörlerin, örgütlerin çevre savunuculuğu mücadelesinde izlediği yol ve yöntemlerin güncel bir fotoğrafım çekmeyi amaçlamıştır. Proje kapsamında, ilk adım olarak, Ege Bölgesi'ndeki çevreci örgütlerin hukuki savunuculuk kapasitesinin bir analizi yapılmış, akabinde, bu analiz üzerinden hareket edilerek, bölgedeki çevreci örgütler, hukukçular ve akademisyenlerle bir araya gelinmiş ve çevre ihlallerine karşı etkili bir savunuculuk politikası ve sivil, aktif, hukuki bir savunuculuk ağı yaratmanın yollarının tartışıldığı bir atölye çalışması gerçekleştirilmiştir. Çalışmaların son ayağım, ortak bir savunuculuk iletişim ağı kurulması ve çevreci örgütler için savuculuk el kitabı yayınlanması faaliyetleri oluşturmuştur. 8 Çalışmanın sonuçlarının sadece Ege Bölgesi'nde yer alan çevreci örgütler için değil, Türkiye genelindeki çevreci hareket için de yol gösterici olması umut edilmektedir. GİRİŞ Türkiye'de çevre ihlâllerine karşı hukukun etkili bir savunuculuk yöntemi olarak kullanılmaya başlanması, daha doğru bir tespitle bu yöntemin kamuoyunda görünür hale gelmesi, 1990'lı yıllara denk düşmektedir. 1990'lı yıllarla birlikte Türkiye, küresel eneıji politikalarının bir yansıması olarak nükleer eneıji tartışmalarıyla, Mersin Akkuyu'da yapılacak nükleer santralin ihale edilmesinin ardından tanıştı. Yine bu yıllarda Muğla Kemerköy (Gökova), Yeniköy ve Yatağan termik santrallerinin çevresel etki ve tahribatı gözardı eden uygulamalarına karşı açılan davalar;.siyanürlü altın aramaya karşı çıkan Bergamalı köylülerin Avrupa İnsan Haklan Mahkemesi'ne taşman savunuculuk mücadelesi, 1990'lı yıllarda gündeme oturan davalardan bir kaçı oldu. 11

6 Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi gibi uluslararası nitelikli mahkemelerin bu gibi davalarda Türkiye aleyhindeki vermiş olduğu, özellikle sağlıklı bir çevrede yaşama hakkının ihlali ve adil yargılanma hakkının ihlali gibi hak ihlâli kararları basm ve kamuoyunda yankı buldu ve çevre ihlâllerine karşı hukuk ve dava yolunun bir savunuculuk yöntemi olarak gelişmesine katkı sağladı. Bununla birlikte, Türkiye'de çevre alanında faaliyet gösteren örgütlerin, hukuku aktif bir savunuculuk yöntemi olarak kullanma girişimlerinin belirli bir sistem ve işbirliği içinde yürüdüğünü, çevreci örgütlerin çoğunun çevre ihlallerine yönelik bir savunuculuk stratejisi geliştirdiklerini söylemek, ne yazık ki mümkün değil. Bugün itibariyle Türkiye'de çevre ihlâllerine yönelik dava süreçleri, ağırlıklı olarak kimi hukukçuların, baro, çevre, şehir bölge planlama, ziraat gibi meslek odalarının ve kimi yerel çevreci örgütlerin işbirliğinde yürüyor gözükse de süreç, hukuki mücadelenin sürdürülebilir bir sivil savunuculuk yöntemi olarak benimsemesine çevrilemiyor. Somut ihlalin ortaya çıkmasıyla bir araya gelen, dava açan veya açılan davaya taraf olup, uzun yıllar süren dava sürecinde, davaya ve ihlale ilgisini yitiren kamuoyuhukukçu-çevre örgütü birliktelikleri yaşanıyor. Türkiye'de kurulan kimi ulusal ya da bölgesel çevre platformları, yayınlamış oldukları açıklamalarda ya da görev tanımlarında hukuki mücadeleye atıf yapsalar da bu platformlar dâhilinde süreklilik kazanmış bir hukuki danışmanlık ve aktif savunuculuk ağı, çevre ihlallerine yönelik Türkiye'de yürütülen hukuki mücadeleyi, savunuculuk araç ve yöntemlerim, yaşanılan deneyimi bir araya toplayabilecek ve ihtiyaç duyan çevreci örgütlere aktaracak ortak bir bilgi havuzu, bir sanal kütüphane kurulamamış durumda. Yukarıdaki açıklanan sorunları dikkate alan çalışma, çevre ihlallerine karşı çıkan savunuculuk çabalarım birleştirmeyi ve ortak bir savunuculuk ağı yaratmayı, kamuoyunun çevresel meselelere karşı dikkatini çekmeyi ve bu sayede sağlıklı bir çevrede yaşama hakkı ile insan luık ve özgürlükleri arasındaki temel ilişkiyi görünür kılmayı amaçlamaktadır

7 Neden Ege Bölgesi? : Ege Bölgesi, tarım, turizm, arkeoloji ve yeraltı zenginliklerinin bir arada bulunduğu bir bölgedir. Geçmiş medeniyetlerin Önemli eserlerine ev sahipliği yapmaktadır. Yılda 8 ay denize girmeye imkân veren iklimi, doğal sahilleri ve koyları, yat limanları ile ciddi bir uluslararası turistik cazibe merkezi olmaktadır. Bunların yanında, Gediz, Bakırçay, Küçük-Büyük Menderes Nehirleri ve Dalaman Çayı gibi Türkiye'nin önemli su havzalarına sahiptir. Havzalardaki tarım faaliyetleri önemli yer tutmakta ve tarımsal endüstri bu havzaların çevresinde konuşlanmaktadır. Aynı şekilde Bölge, zengin linyit kömürü, demir, bor, cıva, krom, manganez, altın gibi kaynaklarına sahiptir. Yukarıda anılan bu dört ana sektör (tarım, turizm, arkeoloji ve yeraltı kaynakları), bir yandan bölge için gelir ve istihdam üretirken, diğer yandan bölgenin çevre kaynakları ve ekolojik sistemleri üzerinde ciddi baskılar oluşturmaktadır. sağlıklı bir çevrede yaşama hakkı tehlikeye girmiştir. Bu olumsuz durum, Türkiye nüfusunun 1/8'ine sahip olan ve bu nüfusun %62' sinin şehirlerde yaşadığı Ege Bölgesi'nde, kent merkezli çevreci örgütlerin kurulması sürecini de hızlandırmıştir. Yine bu süreç içerisinde, Ege Bölgesi'nde kamu otoritelerinin ve kimi sektör temsilcilerinin çevre açısından tehdit yaratan, hukuka aykırı uygulamaları, çevre hukukunda çalışma yürütmüş hukukçuların, hak savunucularının ve çevreci örgütlerin ortaklığında dava konusu yapılmış, dava süreçleri Avrupa İnsan Haklan Mahkemesi'ne kadar uzamıştır. Bu gelişmeler, Ege Bölgesi'ni çevre ihlalleri ile hukukun kesiştiği önemli bir bölge haline getirmiştir. Bu bölgede ortaya çıkan, hukuku bir çevre savunuculuğu haline getiren pratik, diğer bölgeler için de bir örnek teşkil etmektedir. Bölgedeki bu pratik, yürütülecek çalışmadan amaçlanan sivil, aktif, hukuki, savunuculuk ağımn kurulmasını kolaylaştıracağı gibi, bu ağın yaratacağı sonuçlar, Türkiye'de benzer nitelikli savunuculuk lığlarının kurulmasına öncülük edebilecektir. Kamu otoritelerinin de hatalı kararları sonucunda, bölgenin çevre kaynakları tahrip olmuş, insanların 12 13

8 BÖLÜM I Çevreci Sivil Toplum Kuruluşları Savunuculuk Kapasitesi Analiz Raporu Rapor, Eğe Bölgesi'ndeki çevreci örgütlerin etkili savunuculuk faaliyetleri geliştirmelerinin önündeki engellerin ve bu alandaki ihtiyaçların tespitini amaçlamaktadır. Rapor, Ege Bölgesi'ndeki 9 şehirde (İzmir, Denizli, Manisa, Aydın, Muğla, Uşak, Afyon, Kütahya, Balıkesir) çevre hukuku alanında çalışmalar yürütmüş, hukuki süreçlerde yer almış hukukçularla, akademisyenlerle, barolar gibi hukuk örgütleri ve çevre alamnda faaliyet gösteren örgütlerle yapılan 50 derinlemesine görüşme sonucunda hazırlanmıştır. Çevreci örgütlerin savunuculuk kapasiteleri araştırılırken, sadece hukuki savunuculuk yönü ele alınmamış, bunun yanında, çevre politikalarını etkilemeye yönelik diğer savunuculuk yöntemlerini kullanıp kullanmadıkları da araştırılmıştır. 14 Siyasi politikaları yönlendirme gücü/lobi faaliyetleri, medya kullanımı, yerel, ulusal ve uluslararası işbirlikleri geliştirme kabiliyetleri, kampanyalar, proje yürütme ve sair savunuculuk araçlarıyla olan ilişikleri dikkate alınmıştır. 1.1.Ege Bölgesi'nin Temel Çevre Problemleri Ege Bölgesi'nin temel çevre sorunlarım havza bazlı çevre sorunları olarak nitelemek mümkündür. Türkiye'nin büyüklükleri ve çevresine olan etkileri açısından ilk sıralarda gelen ve hayati öıleme sahip iki havzası: Gediz ve büyük Menderes havzaları, Ege Bölgesi'ne bulunmaktadır. Büyük Menderes Havzası, yaklaşık km2' lik alam ile ülke yüzölçümünün % 3.2'sini oluşturmaktadır. 584 km. uzunluğundaki Büyük Menderes Havzası'nda 3 1 merkezi tamamen (Uşak, Denizli, Aydın) iki il kısmen (Afyon ve Muğla) yer almakta; 57 ilçe, 165 Belediye ve 1155 köy yerleşmesinde, yaklaşık 2.5 milyon nüfus barınmaktadır. 11

9 Büyük Menderes Havzası'mn 2/3'si ( km 2 ), Aydın il sınırlan içinde kalır. Aydın İli, merkez dahil 17 ilçe, 489 köy ve 54 belediye ile yerleşim alanlan daha çok Büyük Menderes Nehri'nin kuzey ve güney doğrultusunda 10 km2'lik bir alana yayılmıştır.bu özelliği ile Aydın, havzadaki problemlerden hem en çok etkilenen, hem de havzayı en çok etkileyen il konumundadır. Gediz Nehri, 400 km uzunlukta olup, havzaya adım veren, en büyük su kaynağıdır. Toplama havzası, knr olarak hesaplanmıştır. Gediz Havzası, Manisa, İzmir, Kütahya ve Uşak olmak üzere 4 ilin ve toplam 21 ilçenin bölümlerini içine alır. Neredeyse tüm Manisa ili havza içinde yer almaktadır ve ayrıca nüfus ve sosyoekonomik faaliyetler açısından bu il, havza için çok önemlidir. Gediz ve Büyük Menderes havzalarmdaki illerin havza su kaynaklarındaki kirlenmeye etkileri, illerdeki yerleşim yerlerinin büyüklüklerine, tarımsal, endüstriyel, ticari ve turistik faaliyetlerin nitelik ve yoğunluğuna göre değişim göstermekle birlikte, havzada yaşanan kirlenmeyi üç temel başlık altında toplamak mümkündür: Yerleşim yerlerinden kaynaklanan evsel atık sular; 2. Sanayi kuruluşlarından kaynaklanan endüstriyel atık sular; 3. Aşırı, zamansız ve yanlış gübre-pestisit kullanımı. Görüleceği üzere, analiz raporu çalışması için görüşmelerin yapıldığı 9 ilin 8'i, bu iki havza sınırları içinde yer almaktadır ve bu özelliği ile havzalar, bölgedeki çevre ihlallerinin ve çevre savunuculuğunun ana karakterini belirlemektedir. Bu iki havzamn yarattığı kronik çevre sorunlannm yanında, yine Ege'nin bir turizm bölgesi olmasının getirdiği ve kronikleşmiş bir hale gelen bir diğer sorun: Turizmin getirdiği rantın büyüklüğü ve bunun yol açtığı yapılaşma eğilimlerinin tarımsal ve ormanlık alanlarda, Niıhil alanlarında yarattığı baskı, çarpık yapılaşma, tarım ıı m/ilerinin elden çıkması, koyların ve ormanlık alanların yıışııdığı geri dönülmez tahribatlardır. 17

10 Bunların yanında özellikle Balıkesir'in kıyı hattını (Edremit-Kazdağlan-Çanakkale hattı) uzun süredir meşgul eden maden arama faaliyetleri, Yine Muğla'nın sahil bandında, özellikle Marmaris civarındaki maden arama faaliyetleri ve Köyceğiz Yuvarlakçay'da başlayan hidroelektrik santral (HES) inşaatı, Manisa'nın Turgutlu İlçesi'nde Çal Dağı mevkiinde başlayan maden arama faaliyetleri ile Aydın'm Kuşadası İlçesi Kirazlı Köyü civarında başlayan maden arama faaliyetleri, son dönemde Ege Bölgesi'nde ortaya çıkan ve belirli bir çevreci reaksiyona yol açan çevre sorunları arasında sayılabilir Egeli Çevreci Örgütlerin Sayısal Gelişimi Analiz raporu çalışmasının bir bölümünü, çevreci örgütlere ilişkin niceliksel verilerin sahadaki karşılığının araştırılması oluşturmuştur. Bu amaçla, son dönemlerde çevreci örgütlerin sayısındaki hızlı artışa işaret eden bazı akademik araştırmalardan elde edilen veriler ile Dernekler Dairesi Başkanlığı, STGM gibi sivil toplum örgütlerine ait veri tabanlarına sahip olan kurumların çevreci örgütlere ilişkin sayısal istatistiklerinin Ege Bölgesi'ndeki karşılığı araştırılmıştır. 18 Yapılan çalışma sonucunda elde edilen sonuçlar, çevreci örgütlerin son yıllardaki sayısal yükselişinin gerçekte bir karşılığının bulunmadığım ortaya çıkarmıştır. Sivil toplum kuruluşları hakkında veri tabanına sahip olan kurumların istatistiklerinde yer alan birçok çevreci örgütün, bu çalışma yürütüldüğü tarihte ya sivil toplum hayatından çekilmiş olduğu ya da aktif olarak herhangi bir çevre savunuculuğu faaliyeti yürütmediği tespit edilmiştir. Örnek vermek gerekirse, Afyon ve Kütahya illerinde yapmış olduğumuz araştırmalar, dernekler müdürlüğü veri tabanlarında "çevre derneği" olarak yer alan ya da isimlerinde "çevre" kelimesi bulunan sivil toplum yapılarının çevre savunuculuğu temelli herhangi bir faaliyetinin bulunmadığım ortaya çıkarmıştır. Bu tür yapıların tamamının hayırseverlik, yapma-yaşatma- Uüzelleştirme faaliyeti temelli sivil toplum kuruluşları oldukları tespit edilmiştir. Aynı şekilde, yukarıdaki başlıkta ifade edildiği üzere, Müyük Menderes Havzası'nm üçte ikisini il sınırlan İçimle barındıran ve bu özelliği ile havzadaki pıohlemlcrden hem en çok etkilenen, hem de havzayı en 19

11 çok etkileyen il konumundaki Aydın kent merkezinde aktif olarak faaliyet gösteren tek bir çevre derneği bulunmamaktadır. Aydm'da etkili çevre savunuculuğu yürütme potansiyeline sahip iki çevre derneğinden birisi bir köy derneğidir. Diğeri ise Aydın'm turizm ilçesi Kuşadası'nda faaliyet göstermektedir. Aydın'dan sonra Büyük Menderes Havzası' için önem taşıyan diğer kent Denizli'de ise havza kaynaklı çevre sorunlarıyla ilgilenen tek sivil toplum kuruluşu, öncelikli hedefini ağaçlandırma ve erozyonla mücadele olarak belirlemiş bir vakıftır. Benzer durum, Gediz Havzası'na dahil illerde de yaşanmaktadır. Havza illerinde -İzmir istisna olmak kaydıyla- savunuculuk temelli faaliyet gösteren çevreci sivil toplum kuruluşları sayısı oldukça azdır. Genel bir değerlendirme yapmak gerekirse; Ege Bölgesi'nde çevre savunuculuğu yürüten sivil toplum örgütleri, ekseriyetle Ege sahil bandında yer almaktadır ve sayısal olarak da başta İzmir olmak üzere, Bodrum, Marmaris, Ayvalık, Edremit gibi sahil yerleşimlerinde yoğunlaştığını söylemek mümkündür. 11 Özet olarak, Ege'deki çevreci örgütlenmelerin sayısında, geçmiş on yıllık süreye göre gözle görülür bir artış olduğu kabul edilmekle birlikte, sayısal artışın aynı oranda niteliksel bir canlanmaya yol açmadığı görülmüştür. Kaldı ki sayısal istatistiklere kendine yer bulan birçok çevreci sivil toplum örgütünün, geçen süre içinde sivil toplum sahnesinden tamamen çekildikleri ya da işlevlerini ciddi ölçüde yitirdikleri de ayrı bir gerçek olarak karşımızda durmaktadır Egeli Çevreci Örgütlerin Niteliksel Sorunları Proje, çalışma alanı olarak kendisini Ege Bölgesi'ndeki çevreci örgütler ile sınırlamış olduğu için, kullanılan dil ve çıkarımlar ağırlıklı olarak Ege Bölgesi'ne ve çevreci örgütlere yöneliktir. Bununla birlikte, sivil toplum örgütlerindeki nitelik sorunu sadece çevreci örgütlerin sorunu değildir. Bu çalışma ışığında ortaya çıkan sonuçlarm diğer sivil toplum örgütleri için de bir anlam luşıdığmı söylemek yanlış olmasa gerekir. Çevreci örgütlerin en çarpıcı sorunu niceliksel artış ile urımtılı bir niteliksel gelişim gösterememesidir. Başka bir ılcyişle yaşanan niceliksel canlanmaya karşm çevreci 21

12 örgütlerin siyasi karar alma süreçlerinde etkili olamadıklarını ve önemli kurumsal, yapisal, ideolojik sorunlara sahip olduklarını görmekteyiz. Çevreci örgütlerin yaşadığı sorunlar kısaca altı ana başlık altında toplanabilir: Altyapı Sorunları: Çevreci örgütlerin karşı karşıya olduğu en büyük sorunların başında ekonomik yetersizlik ve kaynak yaratmakta yaşanan güçlük gelmektedir. Ege Bölgesi'ndeki çevreci örgütlerin bir çoğu, aylık kira ve sabit ofis giderlerini karşılamaya yetecek bir parasal kaynağa sahip olmadıklarından ötürü, kendi kullanımlarına özgülenmiş bağımsız bir ofisten de yoksutidur. Birçoğunun adres ve iletişim bilgileri kurucuların iş ya da ev adresleridir. Toplantılar, kafelerde ya da üyelerin evlerinde yapılmak zorunda kalınmaktadır. Bu durum, aynı amanda örgütlerin kurumsallaşma düzeyine ve kurumsal kültürün gelişmesine olumsuz etki etmektedir. Bu olumsuzluğun en net ifadesi, kendisini örgütün yazılı kültürünün gelişmemesinde, arşiv, dokümantasyon ve raporlamanın eksikliklerinde göstermektedir. 22 Ekonomik sorunların ciddi problemlere yol açtığı bir diğer alan, hukuki savunuculuk alanında ortaya çıkmaktadır. Çevre örgütleri tarafından açılan ya da müdahil olunan davaların neredeyse tamamını, çevre ihlaline yol açan bir işlemin durdurulmasına ve iptaline yönelik olarak açılan idari davalar oluşturmaktadır. Bu tür davalar, süre yönünden ciddi takip gerektiren davalardır. Süresi içinde mahkemece yapılmasına karar verilen bir işin yerine getirilmemesi, yani sürenin kaçırılmış olması, davaların kaybedilmesine yol açmaktadır. Bu süreli işlerin en önemlileri de ihlale yol açan işlemin tespitini amaçlayan keşif ve bilirkişi incelemeleridir. Kimi davanın Özelliği gereği bu masraflar, davayı açan ve yeterli ekonomik kaynağa sahip olmayan çevreci Örgütlerin altından kalamayacağı bir yük ortaya çıkarmaktadır. Hu masrafları süresi içinde karşılamayan çevreci Örgütler, açılan davaların sonuçsuz kalmasına yol açarak, hukuki ıııvunuculuk alanında başarısız olmaktadırlar. 23

13 Yapılan görüşmelerde, çevreci örgütlerin çoğunun kaynak yaratmadaki birinci araçlarının gönüllü yardımlardan oluştuğu tespit edilmiştir. Bu yardımların ise hem zaman hem de miktar açısmdaıı bir süreklilik ve sürdürülebilirlik arz etmemesi ciddi problem olarak ortaya çıkmaktadır. Alternatif kaynak yaratma yöntemleri ve özellikle foncu kuruluşlardan fon kullanımı konusunda çekingenlik, Egeli çevreci örgütlerin temel karakteristiği olarak ortaya çıkmaktadır. Bu çekingenliğin dile getirilen gerekçeleri arasında, Bergama'da siyanürle altın aranmasına direnen köylülerin aslında bir Alman komplosuna kurman gittikleri, Almanya'nın bu köylüleri kendi ekonomik çıkarları için, "çevre koruması" altında, Heinrich Böll, Friedrich Ebert, Konrad Adeauner Vakfı gibi vakıflar aracılığı ile kullandığı iddiasına dayanılarak, 2002 yılında, köylüler, köylerin avukatları, köylülerin mücadelesini destekleyen aktivistler ve vakıf temsilcileri aleyhinde dönemin devlet güvenlik mahkemesinde açılan casusluk davası yer almaktadır. 11 Dava beraatle sonuçlanmış ve aradan 8 yıl geçmiş olsa da yaratmış olduğu travma, çevreci örgütlerde etkisini halen göstermektedir. Foncu kuruluşlardan fon kabul etmemenin bir diğer ağırlıklı gerekçesi, Ege bölgesi'nde yükselişe geçen ulusalcı muhalefetin, bölgede yürütülen çevre mücadelesine yönelik algıyı ve stratejiyi de etkilemiş olmasıdır. Buna ilişkin detaylı açıklama aşağıda kamu kurumlarıyla olan ilişkiler bahsinde ele alınacaktır Gönüllülük, Nitelikli ve Yetkin İnsan Kaynağına Duyulan İhtiyaç: Yapılan görüşmelerde, çevreci örgütlerin kendilerinin güçlü yanlarını tanımlarken en çok ""gönüllülük" üzerine vurgu yapması dikkat çckiciyse de "gönüllülük" kavramının muğlaklığı, çalışma kültüründe belirli bir sorumluluk sınırını ifade etmekten uzak oluşu ve bunun bir sonucu olarak üyelerin ve gönüllülerin "sorumluluk" eksikliği, çevreci Örgütlenmelerin önemli sorunları arasında gelmektedir. (,'cvrc mücadelesinin sadece gönüllülük esasına ılııyıındmlması, bir süre sonra gönüllüden beklentinin nftıılmasına ve gönüllü üzerine aşırı yük binmesine yol 25

14 açmakta, bu durumda zaman içerisinde gönüllü kişinin maddi ve manevi olarak yıpranmasına ve mücadeleden kopmasına yol açmaktadır. Yapılan görüşmelerde, bir taraftan nitelik sahibi yetkin bir kadroya ve profesyonel çalışanlara duyulan ihtiyaç sıklıkla dile getirilmiş, diğer yandan, gereğinden fazla profesyonelleşme eğilimlerinden duyulan kaygı aynı sıklıkla vurgulanmıştır. Gereğinden fazla profesyonelleşmeden duyulan kaygı iki noktada tezahür etmektedir: 1) Çevre örgütlerinin ticari yapılara dönüşme eğilimi: Bu eleştiri, ağırlıklı olarak fon kullanan çevre örgütlerine yönelik bir eleştiri olarak ortaya çıkmaktadır. Fon sağlayarak savunuculuk çalışması yürüten tüm çevre örgütlerini kapsayan genel bir itham olarak ortaya çıkmasa da üzerinde durulmayı gerektiren bir olgu olduğu açıktır. Bu eleştiri, fona bağlı olarak çalışma yürüten kimi örgütlerin zamanla sadece fon alabilmek için proje üreten yapılar haline geldiği, çevre mücadelesinin gerçek sorunlarından uzaklaştığı 27 ve ortaya şirket mantığı ile işleyen farklı bir çevreci örgüt tipi çıktığı yargısına dayanmaktadır. 2) Profesyonel kadroların yönetici elite dönüşmesi riski: Yapılan görüşmelerde, profesyonelleşmeye dair kaygılar içinde ağırlıkla dile getirilen bir diğer husus, "elitizm " kaygısıdır. Çevre örgütlerinde istihdam edilen profesyonel/ yan profesyonel kadroların, zaman içerisinde, çevre mücadelesinin ürettiği bilgi ve tecrübeyi kendilerinde toplandıkları, bilgi üzerindeki hâkimiyet kurduklart ve bu sayede gönüllüler ve üyelerle olan ilişkilerinde, bilgiye sahip olmanın yarattığı hiyerarşinin üreticisi elit bir sımfa dönüştükleri yargısı, ağırlıklı olarak vurgulanmıştır Kamu Kurumlarıyla İlişkiler: Çevreci örgütlerin devlet kurumlan ile yaşadıkları ilişki, çevreciler için en «orunlu alam oluşturmaktadır. Devletin halen sivil lopluma karşı takındığı şüpheci ve önemsizleştirici tavır, dcvlet-sivil toplum ilişkisinin karşıtlık ve karşılıklı inkâr II/,erinden inşa edilmesine yol açmaktadır. 11

15 Bu tavrın çevre savunuculuğu üzerindeki en somut örneği oldukça yakın bir tarihte, Trabzon Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Bölge Kurulu'mm Rize'nin İkizdere Vadisi'ni doğal Sit alam olarak ilan etmesinin ardından yaşanmıştır. İkizdere Vadisi'nde bundan sonra herhangi bir HES inşaatının yapılamayacağı anlamına gelen bu karar sonrası Çevre ve Onnan Bakam, HES karşıtlarının Türkiye'nin enerjide dışa bağımlılığım sürdürmek isteyen 'enerji lobilerinin etkisi altında hareket ettiklerini, eneıjı pastasından pay almak isteyenlerden maddi destek aldığım, onların piyonu olduğunu iddia etmiş, "Bütün çevreci gruplar aynı görüşleri paylaşmıyor. Ülkesini seven, enerjide dışa bağımlılığın azalmasını isteyen, vatansever çevreciler de var" diyerek, HES'lere karşı çıkan çevreci grupları adeta vatan hainliği ile itham etmiştir. Bu iddialara çevreci örgütlerden verilen cevap da aynı setlikte olmuş; Bakan, uluslararası eneıji sektörünün taşeronu haline gelmekle, HES şirketlerinin hamiliğini yapmakla suçlanmıştır. 28 Görüleceği gibi çevre örgütleri ile devlet arasındaki ilişki en çatışmalı günlerini yaşamaktadır. Bu kırılmanın yanında, özellikle Ege Bölgesi'nde çevreci faaliyetler yürüten sivil toplum örgütlerinin savunuculuk stratejilerini etkileyen bir diğer olgu, Ege Bölgesi'nde yükselen ulusalcı ideolojik hattın çevre mücadelesini de belirleme gücüdür. Kendisini "laik-anti laik", "çağdaşlık-gericilik" karşıtlığı üzerinden tanımlayan ve mevcut siyasal iktidara karşı "ikinci kurtuluş retoriği üzerinden hareket eden ulusalcı savaşı" muhalefetin Ege'de güçlü olması, bu bölgedeki çevre mücadelesi pratiğini de etkilemiş, farklı bir düzlemde üretilen "vatanseverlik-vatan hainliği" söyleminin çevreci mücadelede egemen olmasına yol açmıştır. Bu ideolojik yuklaşım, bölgedeki çevre savunuculuğunun içe kapalı, çok ortaklılığa ve özellikle uluslararası ittifaklara izin vermeyen, tutucu bir savunuculuk haline dönüşme riskini doğurmuştur. IMUÜn bunlara ek olarak, devletin sivil topluma standart Mr yaklaşımının olmaması, ya da başka bir ifade ile sivil loplıım konusunda bir norm oluşturmuş olmaması da kay 11 uygulamaları beraberinde getirmektedir. 29

16 Devletin bir kara listesi olduğu, bazı çevre örgütleri ile daha yakın ilişki kurduğu, kendi politikalarına daha yakın örgütlerle çalışmayı tercih ettiği, görüşmelerde sıklıkla dile getirilen yargılardır. Ayııı şekilde, devlet ile çevre örgütünün daha en başta yanlış kurdukları karşıtlıkkarşı olma ilişkisi, çevre örgütünün de savunuculuk alanım sınırlamakta, çevre örgütünün devlet ile olan ilişkisini, devletçe alınmış kararların iptalini sağlamak için dava açmaktan ibaret bir savunuculuk hattına geriletmektedir. Oysa çevre alanındaki devlet politikalarını daha en başta çevreci sonuçlar yaratma yönünde etkilemeyi amaçlayan ve bu sebeple kamu aktörlerini, parlamento üyelerini ve siyasi partileri yakın takibe alan, farklı çözüm önerileri getiren, mevzuatı çevreci bir bakış açısıyla değiştirmeye yönelik alternatif yasa teklifleri sunan, bu amaçla kanun koyucular üzerinde kamuoyu baskısı yaratan bir çevre savunuculuğu hattı; yıllar süren dava süreçleri ve bu esnada geçen süre içerisinde çevresel tahribatın geri dönülemez noktaya gelmesi, davalann kazanılmasına rağmen kararın uygulanmasında yaşanan zorluklar 30 dikkate alındığında, daha sonuç alınabilir bir savunuculuk yöntemidir. Sivil toplum jargonunda "lobicilik faaliyeti" olarak adlandırılan bu savunuculuk yönteminin Egeli çevreci örgütler içinde yaygın olarak kullanılmadığı, yapılan görüşmelerde ifade edilmiştir Örgütsel Süreklilik ve İstikrar: Araştırma dahilinde yapılan görüşmelerde çevreci örgütlerde bir diğer sorun alanının, süreklilik ve istikrar olduğu görülmektedir. Süreklilik ve istikrardaki problemler hem kurumsal, hem de üye/gönüllü temelinde ortaya çıkmaktadır. Çalışmanın başında da ifade edildiği gibi çevreci örgütlerin kurumsal süreklilikleri oldukça düşüktür. Dernekler Dairesi Başkanlığı verilerine göre Ege Bölgesi'nde faaliyete geçen çevreci örgütlerin %68'i ilk 2 yıl içinde kapanmakta ya da işlevlerini ciddi bir şekilde yitirmektedir. Süreklilik ve istikrarın problemli olduğu bir diğer alan da üye/gönüllü alanıdır. Çevreci örgütlerin üye/gönüllü sayı vc ilişkilerinde belirli bir istikrar bulunmamaktadır. Çevreci örgütler, üye/gönüllü sirkülâsyonunun yoğun 31

17 yaşandığı sivil toplum örgütlerinin başında gelmektedir. Bunun nedeni olarak, çevreci örgütlenmelerin genellikle bir "tepki örgütlenmesi" olduklarına vurgu yapılmıştır. Ağırlıklı görüşe göre, çevreci hareketler, ekseriyetle üyelerin/gönüllülerin yerleşim bölgelerinde ortaya çıkan bir çevre ihlaline tepki gösterme amacıyla kurulmakta, geçen süre içinde, üye/gönüllü kitlesinin iyi organize edilmemesi, yönlendirilmemesi gibi nedenlerle, ihlale yönelik üye/gönüllü ilgisi sönmekte, bu durum ihlalle mücadele etmek iddiasıyla yola çıkmış yapımn içinin boşalmasına yol açmaktadır.politika üretmede ve pratikte deneyim kazanan eski üye ve gönüllülerin, yeni üye ve gönüllülere deneyimlerini aktarabileceği bir devamlılığın yaratılamaması da üye/gönüllü sirkülâsyonunun doğurduğu bir diğer olumsuz sonuç olarak dile getirilmiştir. Benzer şekilde, çevreci örgütlerin uzun erimli bir savunuculuk stratejilerinin olmayışı da istikrar ve süreklilik önündeki önemli engellerden biri olarak dile getirilmiştir. Üyelerinin/gönüllülerinin aktif olarak içinde yer alacağı bir stratejik plana ve savunuculuk perspektifine sahip olmayan, uzun vadeli amaçlar gütmek 32 ve sonuç yönelimli stratejik planlama yerine gündelik, dar ve kısa vadeli politikalara öncelik veren çevre örgütleri,geçen süreçte üyelerinin ilgisini kaybetmektedir Buna ek olarak, gereğinden fazla profesyonelliğin yarattığı hiyerarşi ve elitizmin, üye ve gönüllülerin örgüte küsme riskini doğurması, üyeler ve gönüllüler açısından istikrarsızlık ve sivil toplum örgütünden kopuşun bir diğer nedeni olarak gösterilmiştir. Yine, örgüt içi kişisel çatışmalar ve anlaşmazlıklar, iletişim aksaklıkları, politik müdahaleler gibi örgüt içi sorunlar, birliktelik ve üretkenlik önünde önemli engeller olarak ifade edilmiştir Örgütler Arası İlişkiler: Yapılan görüşmelerde, çevre örgütleri arası etkileşimin zayıflığı önemli bir diğer sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Yapılan görüşmelerde, Ege Bölgesi'nde somut bir Çevre ihlali çerçevesinde çeşitli çevreci örgütlerin bir araya gelmeleriyle oluşan birçok platformun varlığı tespit edilse de, ne yazık ki bu platformların çevre savunuculuğuna kümülatif katkısı, kendi bilişenlerinin sayısal çoğunluğu ile doğru orantılı olarak 33

18 artmamaktadır. Bu durumun birinci nedeni olarak, platform bileşenlerini oluşturan çevreci örgütlerin bir çoğunun zaten güçlü yapılar olmaması, zikredilmiştir. Platformun iş yükünü paylaşmada bileşenlerin eşit sorumluluk almaması, bu işlerin yürütülmesinin görece diğerlerinden daha güçlü örgütlerin üzerine kalması, bu örgütlerin üzerindeki iş yükünü sürdürülebilir olmaktan çıkaran ve kaçınılmaz olarak platformun verimliliğini düşüren bir neden olarak sayılmıştır. Çevreci platformların etkili savunuculuk yapmaları önündeki diğer engeller; platformların zaman içinde bürokratik yapılara dönüşmeisi, karar almada zorluk ve hantallık, platform bileşenleri örgütler arasında politika geliştirme ve uygulama konusundaki uyumsuzluk ve fikir aykırılıkları olarak sayılmıştır. Egeli çevreci örgütlerin işbirliği ve ortaklıklar kurma yolunda etkisiz kaldığı diğer bir alan, uluslararası alandır. Ege bölgesi merkezli olmamakla birlikte Ege'de de faaliyet yürüten geniş tabanlı bazı çevreci örgütler haricinde, Ege merkezli çevreci örgütlerin çoğunluğunun yurt dışındaki çevreci örgütlerle işbirliği ya da ortaklığı bulunmamaktadır. Yapılan görüşmelerde, bölgedeki çevre ihlallerine yol açan aktörlerin başında çok uluslu madencilik ya da enerji şirketleri sayılmıştır. Bölge'nin çevresel kaynaklarına uluslararası bir saldırı olduğunu düşünen Egeli çevrecilerin bu saldırıya karşı yine uluslararası bir dayanışma ve evrensel bir çevre savunuculuğu hattı geliştirme konusunda somut bir projeleri olmadığı da dile getirilen görüşler arasındadır. Çevreci örgütlerin uluslararası çevreci örgütlerle işbirliğinden uzak kalmalarının sebeplerinden biri olarak, daha önce yukarıda da bahsedilen, Ege'de güçlenen ulusalcı muhalefetin bölgedeki çevre savunuculuğunun söylem ve eylemlerini de belirliyor olması ve bunun sonucunda, içe kapalı, tutucu ve dışlayıcı bir çevrecilik anlayışının bölgede yerleşiyor olması gösterilmektedir. Bir diğer sebep ise çevreci örgütlerin altyapı eksikliğinden kaynaklanmakta olup, uluslararası çevreci ağlarla ilişki kurabilecek, bu ağlarla ortak işbirlikleri 34 35

19 geliştirecek donanıma ve vizyona sahip üye/gönüllü/ profesyonel kadronun eksikliğidir Medyayla İlişkiler. Yapılan görüşmelerde ortaya çıkan, çevreci örgütlerin yerel ve ulusal medya ile olan ilişkilerinde birden fazla sorunlu alandan bahsetmek mümkündür. Bu sorunların bincisi, medyanın tüm çevreci örgütlere eşit mesafede davranmamasıdır. Buna ek olarak medyanın çevre örgütlerinin aktivitelerini halen ikincil ve önemsiz görmeleri de önemli bir sorun olarak durmaktadır. Bir diğer problem, çevre örgütlerinin ağırlık olarak mücadele ettikleri eneıji ya da madencilik sektöründeki şirketlerin medyayı etkileme gücünün çevreci örgütlerinden daha fazla olmasıdır. Hatta bunun da Ötesinde, son dönemlerde bu sektördeki bazı firmaların medya dünyasındaki satın almalar ve el değiştirmeler yoluyla televizyon ve gazete sahibi olmaları, medya içindeki dengeleri de çevreci örgütler aleyhine etkilemiştir. Bunların haricinde, çevreci örgütlerin medya kanallarından daha yoğun olarak sanal iletişim kanallarım kullandıkları da araştırmalardan ortaya çıkan bir diğer sonuçtur SONUÇ: Bu analiz raporu, Ege Bölgesi'ndeki çevreci sivil toplum kuruluşlarının etkili bir savunuculuk politikası ve stratejisi yaratmada ve uygulamada karşılaştıkları sorunları ortaya koymaktadır. Rapor, çevreci örgütlerin yaşadığı sorunların iki ana kategorik alanda toplandığını göstermektedir: Birinci alan, ortaya çıkmasında çevre örgütünün birinci dereceden sorumluluğun bulunmadığı, sistemsel sorun alam diyebileceğimiz alandır. Bu sorun alanı, ağırlıklı olarak örgüt dışı aktörlerce belirlenen, örgütün içine doğduğu alam oluşturmaktadır (örnek olarak; toplumdaki örgütlülük seviyesinin düşük olması, devletin sivil topluma yaklaşımı vb.); İkinci sorun alam, çevre örgütünün savunucuk politikası ve stratejisindeki hata ya da eksiklikler nedeniyle karşı karşıya kaldığı, bir kısmı çevreci örgütlerin yeniden yapılandırılması ve desteklenmesi ile aşılabilecek, bir kısmı ise ancak çevreci örgütler ile ulusal ve uluslararası örgütlenmeler arasında karşılıklı iletişim ve işbirliği ile çözülebilecek sorunlardır

20 Bununla birlikte bu iki kategorik sorun alanının, birbirlerinden bağımsız ve birbirlerini etkilemeyen alanlar olduğunu söylemek mümkün değildir. Örnek vermek gerekirse, çevre örgütünün ulusal ve uluslararası ağlarda yer almasıyla ilgili problemler, kadroları ve üyeleriyle yaşadığı problemler, aynı zamanda sistemsel bir örgütsüzlüğün sonucudur. Egeli çevreci örgütler özelinde dile getirilen bu gibi niceliksel ve niteliksel sorunlar, hiç kuşku yok ki Türkiye'nin diğer bölgelerinde, gerek çevre alanında gerekse diğer alanlarda faaliyet gösteren tüm sivil toplum örgütleri için de geçerlidir. Bu açıdan rapor, tüm sivil toplum kuruluşlarının yararlanabileceği bir çalışma özelliğine sahiptir. BOLUM II ÇEVRE İHLALLERİNE KARŞI SİVİL AKTİF HUKUKİ SAVUNUCLUK AĞI ATÖLYE ÇALIŞMASI Savunuculuk kapasitesi analiz raporundan çıkan sonuçların değerlendirilmesi ve bu sonuçlar ışığında etkili bir çevre savunuculuğun yol ve yöntemlerinin araştırılması amacıyla, Ege Bölgesi'nin farklı il ve ilçelerinden 40'm üzerinde çevre örgülü aktivisti, hukukçu ve akademisyen, Muğla'nın Dalyan İlçesi'nde bir araya gelmiştir Temmuz 2010 tarihinde yapılan atölye yılışmasında, birçok soru ve sorun tartışılmış, çözüm aranmıştır. Atölye çalışmasında birbirimize sorduğumuz Korular ve verdiğimiz cevaplar, temel başlıklar halinde ıi!jıı ıda sunulmuştur. I, SORULAR-CEVAPLAR: I. Hedeflediğimiz Değişim Nedir? 39 31