s r~-t-e m fer 1"\ r I - r ' ..st o-r "Y\ ... ,. ( l ( '" 7 d

Transkript

1 L s r~te m fer 1"\ r r r,. ( l ( "..st )... or "Y\ f, 7 d

2 ,.~ 0 ( 0 t sor f pr..!i!i.. tjs WWW g r

3 , a... \~ \i \ 11...,,,, " ==ail& fl ti Al,, V1\"W cag.edu.tr

4 y (2. ~ ~,,.. ~..,,... ~ \ \.,..., ~ o "d A n \o n

5 J ~ ), 11 ~ :> ~ 1 ). ==r._,. ~.....; ~~ ~~~~~~~~~ ~ ~~~~ c w :,.,. e1fjussliis... ; a ;n pr,..,...,,~= ="".. t A4S ~ i.an s Sf..ai:t 9 ; na :!!"llzntl"" ::

6 ~ r bm :. ~c;v ce, ~P p er(\ \ www ag.edu. r ~~ ~..., t; ~ s \..:..._~ ~ utm% 7;..,.._.,.,...,_.;is?,,,,, r s,._n 4

7 P:. \ \\ \ r r ae...,_ f \ "Mt:. \ ()\ 0\ l,...,..:r. www ag edu.tr

8 \ f u~ l t if~ ~e<::,,c, ~,.., l.o "" r, \.,, t) ~e \ L \ l,

9 o o " v. l c Orl Cl ( /l 11\ r (\ \ \,, J a "2 7..

10 , [ \t~,s,"~... ~ osor.. v ;::

11 r \)C\J r (. c \ SC _.. ~_,~~.,?ro,,.. r czilomuc:c tt4pj... etf tm ; n>... lo 9 :SS,.._ w w ag tr _...,

12 J r t ( r r ~...!,.._....,.,, OC... _.. _.~ iiiiw ~ 0 1_..... ii... J,i 0 $ ~!!f ~,,... Lumt 4 Qi 4 6llrst %.. ~1 J \AJ,,_.. 7 _...,. #+W wlj M....~~z ~ n ~=~..._,,n ~,,._~._...,... "# fs,., Cl~

13 ,., t r.... r\jodlctr \ l \\A \ \ \ Ute: :14 =1~ u = z ,_.~ 4 C"attt r so.., s 111 c flli._,,.,..,.,, z ii" s,...,., 1 i ea :c VJWVJ.cag e c u i t r

14 Elektronik ve iletisim teknolojilerindeki gelismeler ile mikro elektromekanik alamndaki ilerlemeler nsansiz Hava Araci (iha) teknoloj.ilerinin gelismesine onayak olmus, askeri, sivil ve akademik bircok alanda HAlardan istifade edilmeye baslanrmstir. ihalar tarafindan icra edilmesi beklenen gorevlerde, tek ve buyuk bir iha sistemi kullanmak yerine daha kucuk boyutlu ve cok sayida iha nm bir arada kullamlmasmm bircok avantaji bulunmasma ragmen, ihalar1n birbirleriyle surekli ve etkin bir sekilde haberlesmelerinin gerekliligi, yeni yonlendirme ihtiyaclari dogurmustur, Aynca, dugumlerinin hareketliligi, dugumler arasi mesafeler ve icra edilen gorevlerin niteligi gibi bircok konuda klasik Hareketli Tasarsiz Aglar (HTAlar)dan aynlan bu aglan, ihalar1n gokyilziinde olusturdugu merkezi altyapi icermeyen aglar olarak tarnmlanan Ucan Tasarsiz Aglar (UT A) olarak ele almak daha uygun olacaknr. Bu calismada, coklu bir iha sisteminde ag katmaru yonlendirme isleminin etkin olarak gerc;ekle~tirilebilmesi icin gerekli olan temel gereksinimler ile UTAlar icin geltstirilecek yonlendirme protokollerinin sahip olmasi gerektigi degerlendirilen temel ozellikler aciklanrrustir. 1. Giris ic;erisinde insan bulunmayan ve cogunlukla otonom olarak hareket edebilen lnsansiz Rava Araclan (iha), elektronik ve iletisim teknolojilerindeki gelismeler ile mikroelektromekanik alamndaki ilerlemeler neticesinde askeri, sivil ve akademik bircok alanda yaygm olarak kullamlmaktadu iha lar, sivil alanda deprem, sel, yangm, volkan patlamasi gibi dogal afetlerin gozlemlenmesi ve hasar tespit cahsmalan, atmosfer cahsmalan, hava durumu tahmini, arazi haritasi cikanlmasi, tasrt trafik yogunlugunun tespit edilmesi gibi alanlarda kullan1lmaktad1r. Askeri alanda ise; kesif, istihbarat ve gozetleme gorevleri, tehlikeli bolgelerin zlenmesi, hedef tamma ve takip, tasima, simr izleme gibi bircok gorevde HA lardan yararlan1lmaktadrr Tek ve btiytlk bir iha sistemi kullanmak yerine daha kucuk boyutlu ve cok saytda ihan1n bir arada kull~n1lmas~n1n.sagla?1g1 bircok yarar111. ya~1 s1r,a, ihalarm birbirleriyle silrekl1 ve etkin bir sekilde haberle~meler1ne imkan saglayacak ag gereksinimlerine ihtiyac dogurmasi, bu aglan yeni bir mobil ag turu olarak ele almayt gerekli kilmisttr. Bildirinin ikinci bolumde iha ann bir arada kullan1ln1as1n1r1 Onen1i~den bahsedilmi~tir. Dc;uncU bolumde klasik Hareketli Tasarsrz Aglar ile ~~ aglannm farkl1l1klar1 ve benzerlikleri ele almrms olup dorduncn ve besinci

15 bolumlerde ise bu aglarda yonlendirme ihtiyaclan ve bu aglann karakteristikleri karsilasnrmah olarak aciklanmtstir. Son bolumde ise bundan sonraki cahsmalarda yaprlabilecekler ele almarak cahsma tamam lanm istir. 2) nsansiz Hava Araclarmm Bir Arada Kullannm HA lar tarafindan icra edilmesi beklenen gorevlerde, tek ve buyuk bir iha sistemi kullanmak yerine daha kucuk boyutlu ve cok sayida iha nm bir arada kullamlmasuun cesitli avantajlan vardir. Bu avantajlar su sekilde siralanabilir BUyUk ve pahali donammlar kullanmak yerine kucuk ve rnaliyeti daha az donamrnlann tercih edilmesiyle bakim ve idame masraflan daha dusuk olacaktir. Birden fazla kucuk iha nm ihtiyac duyulan farkh bolgelerde konumlanmasiyla, kapsanmasi beklenen toplam alan ihtiyaca gore artmlabilecek olup olceklenebilirlik acrsmdan daha esnek bir cozum ortaya koyulmasma olanak saglanacaktir. Birden cok ihan1n ayrn anda gorev yapmasiyla gorevlerin daha kisa surelerde icra edilebilmesi saglanacaktir, Gorev esnasmda herhangi bir iha run gorevini icra etmesine engel o)acak bir durumla karstlasildigmda diger ihalar ile gorevin devam etmesi ve basanyla tamamlanmasi saglanabilecektir. 3) Hareketli Tasarsiz Aglar (HTAlar) ve Ucan Tasarsiz Aglar (UTAlar) HTAlar, (Mobile Adhoc Networks, MANETs) onceden tan1ml.a~m~~ altyapi veya merkezi bir kontro! sistemi olmaksizm, rastgele ya d~ b.~1u:~1 bir rotada hareket eden dugumlerin olusturdugu agdir. Bu aglar gunumuzde, ticari ve askeri bircok uygulamada yaygm olarak kullamlmaktadir. ihalartn gokyuzunde olusturdugu merkezi altyapi icerrneyen aglar ise FANET (Flying Ad hoc Network) olarak adlandmlmaktadir []. Bu cahsmada, FANETler icin U~an Tasarsiz Ag (~TA~ a~1 ~ullan1lm1~t1r [4]. ~ekil de ornek bir UTA uygulama senaryosu gosterilmistir :ti.,..,, ~ ,, "111i1Li;;..,..... /.,. ~ekil J Ornek UT A Uygularna Senaryosu [5]

16 Hareketlilik Modelleri: UTAlarda dngumler (ihalar), HTAlara gore cok daha h1zj1 ve hareketlidirler, HT Alarda hiz olarak genellikle insanlann yurume hizi ve araclann hizlan referans almrrken, UT A Jarda cok daha yuksek hizlarda gokynzunde ucan 1HAJar1n hizi esas almmaktadir. Bu durum UT A lann hareketlilik modellerini HT A lardan ayirmaktadrr. DUgUmlerin Hareketliligi: Hiza bagh olarak UTAlarda yer alan dugumlerin ag topolojileri HTAlara oranla cok daha hrzh bir sekilde degismektedir, Go rev Niteligi: UT A larda dugumler planh ve cok daha hassas gorevleri yerine getirirler. Bundan dolayi UT A larda dugumleri olusturan elemanlann fiziksel, elektronik ve mekanik ozelliklerinin cok daha guvenilir ve uzun omurlu olmasi beklenir. Diigilmlerin Yogunlugu: UTAlarda dugumler arasi mesafeler HTA ara gore cok daha fazladir. Her hangi bir carpismayi onlemek icin UT A dugumleri birbirlerinden kacmmak zorundadir. UT A ann karakteristik ozellikleri asagidaki gibi ozetlenebilir (1,2]: Dugumlerin yuksek hizlarda hareket etme1eri ( 1060 m/sn) Dugum sayismm srmrh olmasi (220 adet) Turn dugumlerin uzerinde GPS unitelerinin bulunmasi ve dugumler arasmda konum paylasirru lletisim kapsama alamnm genis olmasi ihtiyaci Saglam ve guvenilir bir haberlesme altyapisi ihtiyaci,. Sekil 3.. Gorev Esnasmda Baslangic Sartlannm Degismesi [ l] k d HT A Jar icin gelistiri lmis cok cesitli yonlendirme Bu fine a ar. ~ proto o er1. k b, 1 1 h def du Omler arasmdaki en etkin yolu tesptt edere u _)o un k ayna k 1 e e o..... ettirilmesinin saglanmas1d1r. ~_,_

17 4) HT A larda Yontendtrme Hibrit Yonlendirme Algoritmalan ve Konum Tabanh Yonlendirme Algoritmalan: Proaktif (Tabloya Dayah) Yonlendirme Algorltmalari: TUm kaynak ve ~edef dugu~leri arasmda mumkun olan rotalann ihtiyac duyulmaksizin onceden belrrlenerek, belirli arahklarla gilncellenmesi ve bu rotalann yonlendirme tablosunda tutulmasi esasi uzerine kuruludurlar. En belirgin ozelliklerl, ag topolojisinde herhangi bir degisme olmasa bile tablo guncelleme mesajlan gondermeye devam etmeleridir. Bu durum, cok fazla dugum iceren HT Alar icin ilave paket yuku olusturacaktir. Proaktif yonlendirme algoritmalanna, OLSR (Optimized Link State Routing) ve DSDV (Destination Sequence Distance Vector) protokolleri omek olarak verilebilir [ 6]. Reaktif (stege Bagh) Ydnlendlrme Algoritmalart: Proaktif yonlendirme algoritmalannm aksine, dugumler arasi rota bilgilerinin sadece gerekli oldugunda olusturulmasi esasma dayarur. Yani dugumlerden herhangi biri agdaki diger bir dugume bir paket gondermek istediginde mevcut rotalar olusturulur. Bu tur algoritmalann en belirgin dezavantaji ihtiyac halinde rota olusturmamn sebep olacagi zaman gecikmeleridir. Bu tur protokollere, AODV (Ad Hoc On Demand Distance Vector Routing) ve DSR (Dynamic Source Routing) ornek olarak verilebilir [6]. Hibrit Ydnlendirme Algoritmalaru Bu yaklasim proaktif ve reaktif yaklasimlann avantajlanm bir arada kullanmayi amaclar, Temelde be]li bir dugum atlama sayisi ile erisilebilecek dugumler icin proaktif, diger dugumler icin reaktif yaklasim sergileme esasma dayamrlar. Bu tur protokollere ZRP (Zone Routing Protocol) ornek olarak verilebilir [6]. Konum Tabanh Yonlendirme Algoritmalart: Proaktif ve reaktif protokollerin belirgin ozelliklerini iyermele~i~n. yam sira, dugnmlerin yerlerinin belirlenmesinde OPS.CG~b~l P.0~1t1011mg System) kullan~rl~r. GPS, enlem, boylam ve ytikseklik bilgilerini saglamamn yam sira dusuk maliyetli oldugundan dolayi yaygm olarak kullamlmaktadir [7]. Bu kapsamdaki protokollere, GPSR (Greedy Perimeter Stateless Routing) ornek olarak verilebilir (6]. ".~ ~:~~, n mr &!i lls!t:... "~$ Ct r:o 0 ;rvr "lafi1i,,_,.,, 0,a:W ii..~ """, w w. c a g e d LJ. t r ~ ;;,5 Rf;:...,._,..

18 "": U1~ la\fdc VE," d r cahsmalan oldukca azdir [3]. HAlar1~ yuksek hiz ve hareketliligs sahip olmalan ve ihalar arast ~~safen!11 mumkun oldugunca fazla olmasimn amaclanmasi mevcut yonlend1rme protokollerinin kullamlrnasuu zorla t1rmaktad1r. UT A larda yonlendirme iizerine yapilmis cok fazla calisma bulunmamaktadn. UT A ann HT A lardan aynlan yonlerini karsilayabilecek HT A yonlendirme protokollerinin performanslan arastirmaya acik alanlardir [ 1 ]. Aym zamanda, UTAlar icin onerilen Ortam Erisim Kontrolu (Medium Access Control, MAC) protokolleri de simrh sayidadir [811]. Gelistirilecek yeni yonlendirme protokolleriyle ya da mevcut protokoller uzerinde gerceklestirilecek modifikasyonlarla iyilestirmelere ihtiyac olacagi degerlendirilmektedir. Bu kapsamda, coklu bir iha sisteminde yonlendirme isleminin etkin olarak gerceklestirilebilmesi icin asagidaki gereksinimlerin saglanmasi ve UT A lar icin gelistirilecek yonlendirme protokollerinin alttaki temel ozelliklere sahip olmasi gerektigi degerlendirilmektedir: Rota Bulma (Route Discovery): Halihazirda kullamlmakta olan HT A protokollerinde cogunlukla, kornsu dugumlerin mev~.ut durumlannm tayin edilmesi islerni onemli yer teskil eder. Ornegin, reaktif yonlendirme protokollerinde bu islem kaynak dugum tarafmdan bir hedef dugume bir paket gonderilmek istendiginde ve hedef dugume ait gecerli bir yolun mevcut kayna~ dugum tablosunda bulunmamas~ durumunda kaynak dugumun brr RREQ (Route Request) paketi yaymlamasiyla (broadcast) ger~ekl~~ir.. Eger RREQ paketi hede~ dugume ulasrrus ise hedef dugum genye brr RREP (Route.R.eply) paketi yollar. Aradaki dugumler ise aym R~Q pa~etle~1n1. tekrardan yaymlarlar. Boylelikle kaynaktan hedefe bir yol tesis e~1lm1 olur. Bu islem tasrna (flooding) olarak da adlandmhr [12]. Proaktif protok~llerd: ise reaktif protokollerde istek an1n~a ger~ekl~~en.ro~~?ulma islemi periyodik olarak gerceklestiginden bir paket gonderimi 191n tekrar rota 1w Ldg.eou.rr

19 paket Yilkilniin az tutulmasi oldukca Onemlidir. Rota Baknm (Route Maintanence): stenilen paketin hedefe isleminin lnzh bir sekilde ger~ekle~tirilebilmesi gerekir. Yuksek hizm neden oldugu anhk topoloji degi~iklikleri ihtiva eden hareketlilik mode line sahip UT A lar icin rota bakirm isleminin sikhgi klasik HT A lardan daha fazla olmahdir. Etkin letisim Mesafe ve Kanah: Fiziksel Katman ve Ortam Erisim Katmam tarafmdan yeterli etkin iletisim mesafe kanalmm temin edilmesi gerekir. Cunku UTAlarda dugurnler arasi mesafe HTAlara oranla daha fazla oldugu icin rota bakirru gereklthglnm az olmasi ve kaynaktan hedefe dugum atlama sayrsmm minimum tutulmasi beklenir. Bu durumda yonlu antenlerin (directional antenna) kullanmumn etkin iletisim mesafesini artmrken rota belirlemede dugum atlama sayisnn azaltacagi goz Online alindigmda [8,13] UTAlarda yonlendirme isleminin servis kalitesine (QoS) katki saglayacagi degerlendirilmektedir. Konum Tespiti: Klasik HTAlarda kesif paketleri cogunlukla ag servis kalitesi gereksinimleri icin yeterli olsa da, UTAlarda dugumlerin konum bilgisinin rota bulma ve rota bakim islemlerinde gerekli olacagi degerlendirilmektedir. Genellikle klasik heryone (omnidirectional) antenlerin kullamldigi HT A lardan farkh olarak UTA larda yonlu antenlerin kullamlmasi fikri on plana cikmaktadrr. Boylelikle konum tespiti isleminin ortam erisim katmanmda gerceklestirilecegi varsayilabilir. Bu durumun UTAlar icin haz~~anacak ~eni yonlendirme protokolleri icin bir avantaj olacagi degerlendirilmektedir [ 14]. 6) Sonuc......, Tek ve buyuk bir HA sistenu kullanmak yerme daha kucuk boyutlu ve cok say1 da iha run bir arada kullamlmasmm sagladrgr. yararlann. yam. sira, " olarak ele ahnmast sonucunu dogurmustur. (!TA lat rein uygun vv

20 AZ \ me "... :.. ~ 1 l \ r d u...

21 c f \ t \ ===1r ~...,.._... ~~=~~ii:la1µa lc 2 ;&4t:P:c= aas S:e"t11=, :" <=.1 1 1P"" 11i"ri"cu., tt1itwww~~., ca.,...rfn saw 1..,... ~"ttcnc.:....

22 .. _ c (\(Y),: \ u v... 2 r " * r. a=) m ~\ f ) Dag1t1k sistemlerdeki bilgisayarlar ayn krtalar uzerinde, ayru bina veya aynr oda lcerlsinde bulunabilir. DSiin getirdikleri: Birlikte ve birbirinden bag1ms1z canssn sistemler i~ferini birbirinden ba~rmsrz yapartar Ayn1 zamanda program yal1 t1nr, baton bir istem«kaynag1 g1 gtjnlnor, birfikte ~a/1~1rtar lslemler mesaj ahliveriliiyle anlasirtar. w.c ~ Paralele islemler Btrlikte cahsan bag1ms1z bilesenter Mesaj gonderme ile iletisim Ortak bellek yak (No shared memory) Kaynak paylastrru Heterojen (9e~itlilik, farkhhk): networks. hw, os. Plan Yazrcr, veri tabaru. diqer servisler Ortak saat yok: Bilgisayarlar saatlerini krsrth derecede Genet sistem durumu belirli deqij (No global state senkronize edebilir Hicbir i~lem. sistemin genel durumuna dair bir biigi Bag1ms1z bozulma: biri bozulsa da digerteri cahsmaya edmernez devam eder..j Ortak saat yok f~jemler i<;1n sadece k1s1tft derecede saat esitleme rnurnl otab1tir

23 ({\\( r "7 \. ;> {l( C\\c nr \~ 0 ( s+01d 1. Kullan1ctlar1a kaynaktan bir1e tirmek: Eri~im servisleri uygulama ~l1~t1r1r Belirti kaynaklar: Yaz1c1lar, bilgisayartar. i~leme gucu, veri Neden payla 1m? Ekonomi lfbirtiqi, Bitgi deoi,tokufu (grup ~hfmas1) Payla~1m problemleri Guvenlik lstenmeyen i~birtikleri 2. ~effafl1k: Kaynaklar ve i lemlerin aq uzennde daq1t1k olduqu ac;1k degildir 3. Ay1kl1k: Servislerin sentaks ve semantikleri ile ilgili standart kurallar 4. Otc;eklenebilirlik: Daha fazla kullan1c1/kaynak, coqrafya. yonetim 5. Uzun sore bozulmadan yal1 ma v v. c

24 ,. fv\0 l\j nternet: birbirine baqll <;e~itli bilgisayar aqlan. Uygulamalar ifeti~imi mesajlarla saglar Dag1t1k sistem kuuamcrlan W\N\N, , dosya gonderme gibi servislerden faydatan1r ntranet: bir organizasyon tarafrndan yonenten alt ag. Yerel govenlik politikasiyla s1n1rl1d1r. Uydu baglantrsf, fiberoptik kablolar gibi h1zl1 iletim kapasitesi olan ag altyap1s1 ile bagl1d1rlar Kablosuz aglar ~ SP BJ m uydu ba!)lant PC sunucu. ao baotant1s1. f! c:c 5 ::...,,. Ht, zv xw_c:r...,$ & s.. ~ 44 4 ii..., ~ J d 4 =...!... ]t...,... _ ni.s "!i rr r w \f.j w nternet ~e~itli servisler barmdiran bir<;ok farkh bilgisayar torterinden olusan boyuk bir ag toplulu~udur.

25 prtnt and other servers ~ Localarea Web server network server z Desktop com uters serve e a 1 1 File server print the rest of the nternet other servers router/firewall nternet r..., &. Host intranet Printer..... Wireless LAN ~,. v, G) Mobile _, Camera phone J Laptop Host site.._._j WAP gate\vay Home tntranet Uygun konumlara yerle~tirilmi~ (yazrct gibi} kaynaklart degerlendirmek iyin kablosuz veya kablolu ag arac1l1g1 ile Home intranet kavnaktanna sorekli erisim destegi m/search?q=kindberg Web servers Browsers www. cdk3 net nternet http /fwww cdk3.nev wwww3c.org ~ File system of 1.. www w3c org.. " Pro ocors. " Act1Vk!Y.html... ~ ~.. w3c. erg/protocols/ Activity html ~~~~...,..,_.,.nsn~r. ~ t at;o : = 1 Mt,, _..._.._~ "~ 9 U ;;;=o arttlfr& +.z::zaa::.. 1iii &; AAA =ii!! J a r.!it ~ t Ar.... J cfi"s;autw Jlt"", VvWVv c Q~edu.

26 ,.... Orn: arch/dls rtb/oook.hn lk k1s1m: Kullan1lacak protokol. (:dan onceki krsrrn) Orn kteki proto el http di c"hyp r li Xt Transport Protocol ). lkinci k1s1m:web sunucusunun domain ismi, (// ile arasi). ~ Or e teki dom in ismi:..dcs.qrnw, c.uk. Kalan kisrrn: (Tek rtan sonraki krsirn). 0 domain tizerindeki kaynaq1 (dosyayt) gosterir Web sunucusunun kulland1q1 list dizinden itibaren isirnlendirttir, research/distrib/book.html. «Onf ine kitapcr World Wide Web Uzerinde Mii~terler sunucunuza endi bilgisayarlar1yl sizin bilgisayanruza (web baglanabilir: Stokunuza bakabilir Siparil verebilir Ya...? Mu teriniz ~ok farkl1 bir donarun sisrerni kull ityorsa! (PC, MAC~~.. ). ~ ~ farklt bir i~lecin sisten i~ {Windows. Unix,.. ).. farklr bi veri gosterim bi~111li? (ASC. EBCDC.. ~) Veya...? & L hava s rtlar.. and n dolayt)~ t Kon um J Tasmma Dag1l1n1 feffafl1g1..

27 ti.. Y: a nda sip, ti l<ull mm) Stok bilgi i:zi t ri t b ru cok r? Sipar ~ na 1 d 11 U eri 1iz111 bilgis y,., ~Okerse! F tllt tol r nc (H t pay1 e 1 ~:?» zo 4 u a1 Ya...? Biril 1 ver i ~ lmak icin sisterninize girmeye (;al1~1rsa?,. k ) 1 g1 ~ er e.... mlif teriniz sipari~ veri de. onr, dan vermedim diyerek U un t slir 1ini r ddeder e~ Sec rity Giivenlik Veya...? " Oyle b ~ r1l1 ofursunuz da milyonlarca insan ayru anda online maq za111z1 ayni anda zlyar t eder e? Scalabiltty Olceklenebihrlik... orrie eri ;.. zor u ar

28 rs aca zorh klar Heterogeneity (Cetitlilik) <;el1tji bile~enler birb1riyte uyu1tllu ~ekdde ~ah abilmeli Distribution transparency (DaQ1n1kl1k ~effafl1q1) Da91n1khQ1n vati1q1 n1iin1kiin olduki;;a kullan1c1dan saklanmah Fault tolerance (Hata pay1) Bir bite~en1n bozuln us ( isrn! bo21.tkluk) tun1 sisternin bozuf masma s eb ep oin1arl1al1 Scalability (Ol~eklenebilirlik) Si tern, ara n kt1llan1c1 ay1s1n.. raqn1en verirnli c;ah~niaya devam edebil eli S1sten1e yen1 kaynak] r ektenerek performans art.i~1 saqlanabijmefi. Heteroge1ieity (<;e~itlilik) <;e~itli bile~enler birbiriyfe uyumlu ~ekilde <;aj1~abif mef i lslet:i1n sist:en1leri it Donan1m mimat6i!e1 i let:i~irn n"tim rileri Program1ama dilteri Yaz1J11n arayuz~eri Guvenlik ot~uferi BiJgi gost:er inifer i Dagrtik bir sistemde seffafhk ~effaf OS: Kullarncrlara, tek bir bijgisayar sisterni gibi gorunur; baq1ms1z bllgisayarlar topf uluqu olarak deqij. ~effafltk r;~itleri Erisim:Ver i gosterirn.ir;deki fat.kl, r. ve kaynaklara nasn eri~ildigi gf~enu: Yer.el ve uzak ka naklara er1~1m a ni r~lemler1e.sagfan1r: Orn., Necworl< F1Je Sy terns ( g Dosya Siscem eri Konum: Bir ~r.i;ia in buhmdu u yer gizjenrr. K yn.aklara. flzjkiel konumfar1. bilinmeden er1~1hr: fan admm domain name) rnakine adres1nden ayr,ma g1b1. Migration (T~inma): Kaynagr11 yet deg1~ti1~me durumu gizlenir Relocation (Yeniden konumlandtrma): Kayn:ig1n kullamrn esnasioda, y r degi~orrne dururnu gizfe111r Mgr:ation rel?c.ation.~<:ffafl~ i. bir sistenidek! k.ulfan1c1jar1n veya uygulam:a!ann 1~lenifer1n1 etki erneden ca inabilrn lerine of. nak s 91 r: <;atr~ma esnasinda (runtime) bir is1nl sunucusundan (name server) bir bafkastna ge~f yapma Bir :veldt veya tj1emin (agent/process) bir du_gumden (node) digerine u,mmast JDi W W.Loy c, u.

29 ~ ~ et 1]: D Uzeyi ~effatl1k Her zamar) istenmez; farkl krcalarda bulunao f<uijanc1tar (con~ext~ ware). :t1111ezone (zan,andilimi), brz Her Z.."lrnan mumklin otrnaz: Hat.alar1n glzler,rnesi (bir bilgtsayar yava~ rm, bozuk mu) YUksek Jeffafltk ile performans arasrrrdakl denge Replsc tion (Ko yal ma): Bir kayrtagin birden f.uja yerde yede inin {kopyas1~1!) r. ~. t uqu gi~l.e~ir. Kopy larin kaynaklara, 1~ sadece bir opya v rn11~ g1b1 er111 ir. Guven hrf 1k ve perform ns kepyalarla rt1r1j1r. ama ull m 1ar1n veya 1.1ygulama geliitiricilerinin kopyalardan haberi olmaz. Concurrenc (Birlikte ~al1sm. ): Bir kayna in birden fazfa kulfan1c1 taraf1ndan p y a.~1fdt91 gizlenir, Bir isle1n, difjer ni i~let11lerin de aynt kayn klara risme ce ofdugunun fnrkjndn cln amahdrr F ilue (Bozulrna]: Bir kaynag1n bozulma veya duzelme durumu izlenir; Bozulmala1 elsa d gorevl r raman1lanab1fir. Mesaj iletim tekran, 11 g sunucusu di.igurs1unun bozt1kjugo. web itesin: ~okertmemeli. P istenc (SU. klilik): Bir yanhm kayna91n1n bellekre veya disk inerinde olma durumu gizlenir... effaflrk <;e~itleri3 Perfo1,1nans:Yuk deqilimine gore perforrnansr artrrrnak ~in sisternin cekrar yap1land1rclmast saglanrr. 6rn... bile~enlerin dinamik ofarak eklenip kal dmlrnast.. Kullarucr sayrst artmca, dogrusaf yaprlardan basamakh (hierarchical) yapalara gecilmesi... Scaling (Ol~ekleme): Sistefr!ir. v_e uygularnalarm, siste~ ya~snd~ veya uygulama afgoritmajar1nda de ~tkl1ge gerek olmadan gen1~jealmes1ne olanak saglar.. Ag f effaflig1: erisim + konurn ~effafl1klar1 Bozl.ll1n.a f?effafl1g1: Het.a pay1 Bozulma: sunulan bir servisin artrk tarifine uygun cal1~mamasj Hat:a: bozulma sebebi (bile~en boxulrnasr gi,bi) Hata payr: hat:alara raqmen bozulmama Orn: crn a i f1 es a j a r 1n1 n o r1 ra da Tl,i eti m es i www. ay ~uu.,

30 .,....._~&:~ at.. G p y rrre kg 1"liznJ.alar1 Hata algslarna Checksun)s (saglatna). hear~beat (ka1p at~t}. ~.. Hat:a r11askelerne BozLtk n"csajtaa tr\ 1.:ek ar go11dertnli. fnz.talt1..., Hat:aya anusamaha Except:ion f1andling (lscisria i~len:ie). tin1eouts (zaman a ~ltl1 lart )~... Hatadan kurtulr r1a Rollback (get & sarn1a) tllck.. nizrl alar1... 6lceklenebilirli1< Siscern, kucuk bir lntranetten lnternete kadar uzanan bircok farkh ol~.ekte verimli olarak ~al1~abilmeti.. Kaynak ve kullaruci saytsmda belirgin bir aro~ olsa da et.kili o1arak ~11~maya devam edebifmeli. Zamanla her ~ey ~ogaltr, kullamcrlar artar, bilgisayar say1s1 buyur.t veri miktart fazlalasrr,... Sistemler nasrl ol~eklenebilir olur? Sadece donamm eklemekle mumkun degil. Bir makinenin 20 kuuamcrya hizmet verrnesi, iki makinenin 40 kuttamcrya hizmet verecegi anlamma gelrnez, Resource (Kaynak): Yalruz bit kitjllan1c1 ~ k1stt.lt verrm <;oklu isren ci ~lep eri: birlikre er i~im Payla~rlan kaynakfara coklu eri~imin desteklenip yonetilmesi: Birlikte ~at1~tlan ortamdaki bir nesnenin gtivende olmast.. f/ 1~1n 1~1emler. verileri ctieilrh kalacal ~ekilde. senkronize olmah ( e~itler1r11eti~ (orn. Bank hesabr). ;. Bu. da n:1k omayan iste11llerde ernafor kttltan1ni1ndan da.hn WWW

31 ..,...:.. ~...,,_. ::U _,,... 1 ~...,,,.,. 1.. k """" i ~ ~...] 1 j A~1k sistem:... dtizenli geli~tirilmi~ uygulama yazihrrrlarrrun, kiicuk de i~ikliklerle, cok cesitli sistemlere ta~anabif mesini, ve yerel ve uzak sistemlerdeki di er uygulamalarla sa lamak, ve kullarncilarla, tastnabllirf birlikte i~leyebilmesini i kolaylasnran bir tarz ile etkilesrnek icln arayuzler. servisler ve desteklenen formadara yeter1i veren bir sistemdir." (POSX Open Systems Environment rehberi). Acrk tarif/standart ge1i~tiriciler topluluklar: Si, f~ W3C, SOf EEE. OM Gt T1c rt ortal hkl r.. Yeni servisler, var olan bilesenler bozulmadan eklenebilir. Kaynaklar yetkili kullarucrlarca erisileblhr ve istekleri doqrultusunda kullamlabrlir; Confidentiality (Gizlilik) ~ tkisiz bir yterc gorulineye <ar~1 koruma. Orn. Bilgiye yetkili i~im sa mak icin kullarul r ACLler {E1 i im kontrol lis et ri). ntegrity (BUtilnltik) De t~ime veya bozulm ya kar~r koruma, Orn. Bir p ra ist~qinde hesap 1 umarasi veya miktar deqerinin de i~tirilniesi... ii v n 1 1<: Availability (Ula~tlabilirlik) Kaynak eri in yollar1ndaki ~ak1~111alara kar~1 koruma. Or 1. S r vis aldtrtlartn1n r ddi Reddedilernerne Bi1 bilgini gonderit1y1e ahnrna d lili Orn,. Dijit 1111 za W\VW.Loy

32 ,_.. n1zn1a a1~1... Orn, Blowfish RSA Authentication Do rulama,,. Orn. p ssword ( ifre), a~t anahtarla yetkilendirme Authorization Yetkilendirme Orn. eri im ontrol fist leri Ozet DaQ1t1k sistemler her yerde bulunur. nternet. dunyarnn her bir yarundaki kullanrcilann. her bir yandaki servislere erlsirnlerlni sa lar. Kaynak paylasirm da rnk sistem kurmaya tesvik eden etmenlerin basta gelenidir. OS kurulumu blrcok zorluqu beraberinde getirir: <;e~idiiik.a~tkhk. GUvenlik. 0 ~eklenebihrlik. Hara denerimi, Bi1 t1kte ~att~m,. ~effafl1k. ;DaQ1t1k sisternler kureselle~meyi sa lar: Topltiluk Sanal 01k1n1 r, kurulu~ta.. sosyal aglar) Selene escience Bitin ) Busine.. s (ebussiness} ti.),.,.,.,... f6 <ta OP ts Ats; ag.edu.t.