ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ ARMUT ZARARLISI Cacopsylla pyri (L.) (Homoptera: Psyllidae) NİN ANKARA İLİNDEKİ BİYOLOJİSİ ÜZERİNDE ARAŞTIRMALAR Şakir Hikmet ER BİTKİ KORUMA ANABİLİM DALI ANKARA 2008 Her hakkı saklıdır

2 TEZ ONAYI Şakir Hikmet ER tarafından hazırlanan Armut Zararlısı Cacopsylla pyri (L.) (Homoptera: Psyllidae) nin Ankara İlindeki Biyolojisi Üzerinde Araştırmalar adlı tez çalışması 04/06/2008 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Anabilim Dalı nda Doktora Tezi olarak kabul edilmiştir. Danışman : Prof. Dr. Avni UĞUR Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Anabilim Dalı Jüri Üyeleri : Başkan: Prof. Dr. Avni UĞUR Prof. Dr. Neşet KILINÇER Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Anabilim Dalı Prof. Dr. Menşure ÇELİK Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Birkileri Anabilim Dalı Prof. Dr. Sultan ÇOBANOĞLU Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Anabilim Dalı Prof. Dr. Yusuf KARSAVURAN Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Anabilim Dalı Yukarıdaki sonucu onaylarım Prof. Dr. Orhan ATAKOL Enstitü Müdürü

3 ÖZET Doktora Tezi ARMUT ZARARLISI Cacopsylla pyri (L.) (Homoptera: Psyllidae) NİN ANKARA İLİNDEKİ BİYOLOJİSİ ÜZERİNDE ARAŞTIRMALAR Şakir Hikmet ER Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Bitki Koruma Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Avni UĞUR Ankara ilinde yılları arasında yürütülen bu çalışmada İç Anadolu Bölgesinde armutların önemli bir zararlısı olan Cacopsylla pyri (L.) (Homoptera: Psyllidae) nin biyolojisi araştırılmıştır. Laboratuvar çalışmaları Ankara çeşidi üzerinde farklı sıcaklıklarda (20 o C ve 26 o C) ve değişik konukçu çeşitlerinde (Ankara, Deveci, Williams ve Santa Maria) 25 o C de % 65 oransal nemde 16 saat gün uzunluğu koşullarında yürütülmüştür. Bir dişinin bıraktığı toplam yumurta sayısı sıcaklığa bağlı olarak (20 o C ve 26 o C) 535 ± ( ) ve ± 37 ( ) adet arasında değişmiştir. Sıcaklık artışına bağlı olarak kısalan ergin yaşam süresinin dişi bireylerde ortalama ± 6.77 (29 83) ve ± 2.78 (19 39) gün, erkek bireylerde ± 4 (18 60) ve ± 2 (12 30) gün arasında değiştiği, ayrıca dişi bireylerin erkeklere oranla daha uzun yaşadığı belirlenmiştir. Yumurta açılımı 7.68 ± 0.05 (6-10) ve 6.34 ± 0.08 (5 10) ile nimf gelişme süreleri ± 0.89 (23 37) ve ± 0.71 (15 24) gün, sıcaklığa bağlı olarak kısalmıştır. Zararlının kışı ergin döneminde geçirdiği, yılda 5 döl verdiği ve döl sürelerinin ilkbahardan yaz ayına doğru sıcaklık artışına bağlı olarak kısaldığı bulunmuştur. Cinsiyet oranının 1/1 e yakın olduğu saptanmıştır. Çeşitlerle ilgili olarak yapılan çalışmalarda iki yerli çeşit Ankara ve Deveci çok duyarlı iken, geriye kalan çeşitler Santa Maria ve Williams duyarlı olarak bulunmuşlardır. Haziran 2008, 92 sayfa Anahtar Kelimeler: Cacopsylla pyri (L.) Homoptera, Psyllidae morfoloji, biyoloji, çeşit i

4 ABSTRACT Ph.D. Thesis INVESTIGATION ON THE BIOLOGY OF Cacopsylla pyri (L.) (Homoptera: Psyllidae) IN ANKARA PROVINCE Şakir Hikmet ER Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Plant Protection Supervisor: Prof. Dr. Avni UĞUR In this study, biology of Cacopsylla pyri (L.) (Homoptera: Psyllidae), important pear pest in Central Anatolia region was investigated in Laboratory studies were conducted Ankara variety at various temperatures (20 o C and 26 o C ) and other varieties (Ankara, Deveci, Williams and Santa Maria ) at 25 o C and 65 % R.H. and 16h photoperiod. Average total number of eggs laid by each female was found to change between 535 ± ( ) and ± 37 ( ) according to heat. Longevity of the females and males was found shortened by increases in temperature and it was averaged in between ± 6.77 (29 83) and ± 2.78 (19 39) days in females and ± 4 (18 60) and ± 2 (12 30) days in males and longevity in females longer than males. Egg hatcing 7.68 ± 0.05 (6-10) and 6.34 ± 0.08 (5 10) days and nymf developing ± 0.89 (23 37) and ± 0.71 (15 24) days, periods were found shortened by increases in temperature. C. pyri overwintering as an edult and has 5 generation per a year. It was found to be shortened generation period from spring to summer depend on increasing heat temperature. Sexual ratio was determined aproximetly 1/1. Variety susceptibility studies show that Ankara and Deveci cultivars were found to be very susceptible on the other hand other cultivars Santa Maria and Williams were found to be susceptible. June 2008, 92 pages Key Words: Cacopsylla pyri (L.) Homoptera, Psyllidae, morphology, biology, cultivars ii

5 TEŞEKKÜR Ekonomik öneme sahip bir meyve olan armut üretiminde birim alandan alınan ürün miktarının düşük olma sebeplerinden birisi hastalık ve zararlılardan kaynaklanmaktadır. Bunlar içinde armudun en önemli zararlısı konumunda olan Armut yaprak pireleri olarak da bilinen Armut psylidleri, armut ağaçlarının önemli zararlıları arasında yer almaktadır. Armut zararlısı (Cacopsylla pyri (L.) (Homoptera: Psyllidae) nin Ankara ilindeki biyolojisinin araştırıldığı bu çalışma Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü tarafından desteklenmiştir. Böyle önemli bir konuyu bana doktora çalışması olarak veren, konunun alınmasından sonuçlandırılmasına kadar her zaman ilgi ve önerileriyle yardım, destek ve katkılarını esirgemeyen danışman hocam, Sayın Prof. Dr. Avni UĞUR (Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi) ile çalışmalarımın sağlıklı yürütülmesindeki katkılarından dolayı tez izleme komitesi üyeleri Sayın Prof. Dr. Neşet KILINÇER ve Prof. Dr. Menşure ÇELİK e (Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi) teşekkür eder, şükranlarımı sunarım. Çalışmalarım süresince yardımlarını esirgemeyen başta Sayın Dr. Numan BABAROĞLU olmak üzere tüm Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü çalışanlarına, Atatürk Orman Çiftliği ve Eğirdir Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü ne ayrıca çalışmalarım süresince desteklerini benden esirgemeyen aileme teşekkürü borç bilirim. Şakir Hikmet ER Ankara, Haziran 2008 iii

6 İÇİNDEKİLER ÖZET...i ABSTRACT...ii TEŞEKKÜR...iii ŞEKİLLER DİZİNİ...vii ÇİZELGELER DİZİNİ...viii 1. GİRİŞ KAYNAK ÖZETLERİ MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem Morfolojik çalışmalar Biyolojik çalışmalar Laboratuvar çalışmaları Ergin Yumurta Nimf Döl sayısı ve süresi Doğa çalışmaları Kışlama ve kışlama yerinden çıkış Yumurta Nimf Cinsiyet oranı Döl sayısı ve süresi Armut çeşitlerinin Cacopsylla pyri (L.)' nin gelişimi üzerine etkileri İstatistiki Değerlendirme ARAŞTIRMA BULGULARI Cacopsylla pyri (L.) nin Morfolojik Özellikleri Ergin Yumurta Nimf Biyolojik Çalışmalar iv

7 4.2.1 Laboratuvar çalışmaları Çiftleşme, yumurtlama öncesi, yumurtlama ve yumurtlama sonrası süreler Toplam ve günlük yumurta sayısı Aktif yaşama süresi Yumurta açılma süresi ve oranı Nimf Süreleri Cinsiyet oranı Teorik döl sayısı ve süresi Doğa çalışmaları Kışlama yerinden çıkış ve yumurtlama Yumurta ve nimf gelişme süreleri Cacopsylla pyri (L.) nin ergin ve ergin öncesi dönemlerin oranına sıcaklığın etkisi Döl sayısı ve süresi Kışlama yerine çekilme Armut çeşitlerinin Cacopsylla pyri (L.) nin gelişimi üzerine etkileri Laboratuvar çalışmaları Yumurtlama öncesi, yumurtlama ve yumurtlama sonrası süreler Aktif yaşam süresi ve toplam yumurta sayısı Toplam nimf gelişme süreleri Doğa çalışmaları Yumurta açılma süresi ve açılım oranları Toplam nimf gelişme süresi Yumurta ve nimf dönemlerine ait ölüm oranları Erginlerin aktif yaşama süresi ve toplam yumurta sayısı Cacopsylla pyri (L.) nin farklı armut çeşitlerinde popülasyon yoğunluğu TARTIŞMA VE KANI SONUÇ KAYNAKLAR EKLER v

8 Ek 1. Ankara (Merkez) ilinde 1999 yılına ait ortalama sıcaklık ve orantılı nem değerleri Ek 2. Ankara (Merkez) ilinde 2000 yılına ait ortalama sıcaklık ve orantılı nem değerleri Ek 3. Ankara (Merkez) ilinde 2006 yılına ait ortalama sıcaklık ve orantılı nem değerleri Ek 4. Isparta (Eğirdir) ilinde 2007 yılına ait ortalama sıcaklık ve orantılı nem değerleri ÖZGEÇMİŞ vi

9 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 3.1 Cacopsylla pyri (L.) nin doğal koşullarda çeşit çalışmalarının yapıldığı Isparta Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü bahçesinin görünüşü Şekil 4.1 Cacopsylla pyri (L.) nin yazlık form ergini Şekil 4.2 Cacopsylla pyri (L.) nin kışlık form dişilerinin sürgün üzerine bıraktığı yumurtalar Şekil 4.3 Cacopsylla pyri (L.) nin yaprak üstünde 5. dönem nimfi Şekil 4.4. Cacopsylla pyri (L.) nin farklı nimf dönemleri bir arada...22 Şekil 4.5 Cacopsylla pyri (L.) nin yeni açılmakta olan tomurcuk üzerinde kışlık ergini Şekil 4.6 Cacopsylla pyri (L.) nin yaprağın üst yüzeyine damar boyunca bırakmış olduğu yumurtalar Şekil yılında Cacopsylla pyri (L.) nin ergin öncesi dönemlerinin (Yumurta+Nimf) ergine oranına sıcaklığın etkisi...37 Şekil Yılında Cacopsylla pyri (L.) nin ergin öncesi dönemlerinin (Yumurta+Nimf) ergine oranına sıcaklığın etkisi...39 Şekil 4.9 Enstitü bahçesinde 1999 yılında Cacopsylla pyri (L.) nin döl sayısı ve süreleri ile döllere göre biyolojik evreleri Şekil 4.10 Enstitü bahçesinde 2000 yılında Cacopsylla pyri (L.) nin döl sayısı ve süreleri ile döllere göre biyolojik evreleri Şekil 4.11 Cacopsylla pyri (L.) nimflerinin gövdede neden olduğu ballı madde akıntısı.. 53 Şekil 4.12 Cacopsylla pyri (L.)nimflerinin Ankara armudunda sebep olduğu ballı madde akıntısı vii

10 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 4.1 Laboratuvarda 20±1 o C ve 26±1 o C sıcaklıklarda % 65 orantılı nem ve 16 saat aydınlık 8 saat karanlık fotoperiyot koşullarında Cacopsylla pyri (L.) nin yumurtlama öncesi, yumurtlama ve yumurtlama sonrası süreleri Çizelge 4. 2 Laboratuvarda 20±1 o C ve 26±1 o C sıcaklıklarda Cacopsylla pyri (L.) nin toplam ve günlük ortalama yumurta sayıları...25 Çizelge 4.3 Laboratuvarda 20±1 o C ve 26±1 o C sıcaklıklarda Cacopsylla pyri (L.) dişi ve erkek bireylerinin aktif yaşam süresi Çizelge 4.4 Laboratuvarda 20±1 o C ve 26±1 o C sıcaklıklarda Cacopsylla pyri (L.) nin yumurta açılım süresi ve oranı Çizelge 4.5 Farklı sıcaklık ve % 65 orantılı nem koşullarında Cacopsylla pyri (L.) nin toplam nimf ve farklı dönemlerde nimf gelişme süreleri...28 Çizelge 4.6a Ankara ilinde 1999 yılında Cacopsylla pyri (L.) erginlerinin farklı tarihlerdeki ergin bireylerin sayısı ve cinsiyet oranı Çizelge 4.6b Ankara ilinde 2000 yılında Cacopsylla pyri (L.) erginlerinin farklı tarihlerdeki ergin bireylerin sayısı ve cinsiyetler oranı Çizelge 4.7 Ankara ilinde 1999 yılına ait aylık ortalama sıcaklıklar ile Cacopsylla pyri (L.) için etkili sıcaklıklar toplamı Çizelge 4.8 Ankara ilinde 2000 yılına ait aylık ortalama sıcaklıklar ile Cacopsylla pyri (L.) için etkili sıcaklıklar toplamı Çizelge 4.9 Cacopsylla pyri (L.) dişilerinin farklı armut çeşitlerinin yaprakları üzerinde yumurta bırakma yeri tercihinde yumurta dağılımı (20 şer adet yaprak örneğinde ortalama yumurta ) Çizelge 4.10 Enstitü bahçesinde Cacopsylla pyri (L.) nin 1999 ve 2000 yıllarında değişik tarihlerde sıcaklığa bağlı olarak yazlık ve kışlık formlarına ait ortalama yumurta açılım ve nimf gelişme süreleri...36 Çizelge 4.11 Atatürk Orman Çiftliği nde 1998 yılı Mayıs - Temmuz tarihlerinde yapılan sayımlarda Cacopsylla pyri (L.) nin ergin ve ergin öncesi (Yumurta ve Nimf) dönemlerin oranları (50 darbe ve 50 yaprakta) Çizelge 4.12 Atatürk Orman Çiftliği nde 1999 yılı Mayıs Ağustos tarihleri arasında yapılan sayımlarda Cacopsylla pyri (L.) nin ergin ve ergin viii

11 öncesi (Yumurta ve Nimf) dönemlerin oranları (50 darbe ve 50 yaprakta) Çizelge 4.13 Cacopsylla pyri (L.) dişilerinin 25 o C sıcaklıkta farklı armut çeşitlerindeki yumurtlama öncesi, yumurtlama ve yumurtlama sonrası süreler...47 Çizelge 4.14 Cacopsylla pyri (L ) dişi ve erkek bireylerinin farklı armut çeşitlerindeki aktif yaşam süreleri (gün) ve dişilerinin bıraktığı toplam yumurta sayısı (adet) Çizelge 4.15 Farklı armut çeşitleri üzerinde 25 o C sıcaklık ve % 65 orantılı nem koşullarında Cacopsylla pyri (L.) nin toplam nimf gelişme süresi Çizelge 4.16 Enstitü bahçesinde 2006 Yılında Cacopsylla pyri (L.) nin farklı anaçlara aşılı armut çeşitleri üzerinde yumurta açılım süre ve yumurta açılım oranları ile toplam nimf gelişme süresi Çizelge 4.17 Cacopsylla pyri (L.) nin farklı armut çeşitlerinde ergin öncesi dönemlere ait ölüm oranları Çizelge 4.18 Cacopsylla pyri (L.) nin farklı armut çeşitlerindeki aktif yaşam süresi, dişilerin bırakmış oldukları toplam yumurta sayıları Çizelge tarihinde Eğirdir Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü armut bahçesinde Cacopsylla pyri (L.) nin farklı armut çeşitlerinde populasyon yoğunluğu Çizelge tarihinde Eğirdir Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü armut bahçesinde Cacopsylla pyri (L.) nin farklı armut çeşitlerinde populasyon yoğunluğu Çizelge tarihinde Eğirdir Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü armut bahçesinde Cacopsylla pyri (L.) nin farklı armut çeşitlerinde populasyon yoğunluğu ix

12 1. GİRİŞ Armut kültürünün yapıldığı ve en eski olduğu ülkeler arasında; Anadolu, İtalya, Fransa ve Belçika gibi memleketler görülmektedir. Kültür armudu bütün dünya üzerinde elma kültürünün yayıldığı hemen her yerde yetiştirilmektedir. Yalnız armut, kültür elmalarına göre, sıcağa ve kurağa daha az hassas olduğundan, yayılma alanı mesela kuzey yarımkürede ancak 55. enlem derecesine ulaşabildiği halde, elmanın iyi yetişemediği Akdeniz in sıcak iklimli bölgelerinde de önemini korumaktadır (Özbek 1978, Güleryüz 1979). Armut gerek taze olarak sofralık tüketimi olan gerekse bir kısmı püre, konsantre, nektar, berrak armut suyu, pulplu meyve suyu karışımları üretiminde kullanılan, ayrıca bir kısmı da konserveye işlenerek ve kurutularak değerlendirilen ekonomik öneme sahip bir meyvedir. Dünyadaki armut çeşitlerinin sayısının 5000 den fazla ve Türkiye de yetiştirilenlerin sayısının ise 640 dolayında olduğu tahmin edilmektedir (Soylu 1997). Türkiye nin toplam tarım alanı milyon hektardır. Bu alanın milyon hektarı meyve ve bağ alanıdır. Armut yumuşak çekirdekli meyveler içinde 320 bin ton üretimi ile elmadan sonra ikinci sırada gelmektedir (Anonim 2002). Ülkemizde armut yetiştiriciliği hemen bütün bölgelerimize yayılmıştır. Armut üretimin en fazla yapıldığı ilk 10 il, Türkiye toplam armut üretiminin % 55 ni gerçekleştirmektedir. Ankara ili armut üretiminde Bursa ve Antalya dan sonra üçüncü sırada yer almaktadır (Anonim 2005). Ülkemiz ekolojisi armut yetiştiriciliği için son derece uygun olduğu halde üretim miktarı istenen düzeyde değildir. Dünyada armut üretim miktarları ve üretim alanları incelendiğinde, Türkiye alanı bakımından 4. sırayı almasına rağmen, aynı başarıyı üretim miktarı bakımından yakalayamamakta ve sıralamada ancak Almanya nın ardında 10. durumda bulunmaktadır (Anonymous 2006). Bu verilere göre birim alandan alınan ürün miktarı dünya ortalamasının bile altında kalmaktadır. Ülkemizdeki asıl sorunun üretim alanlarının azlığından ziyade birim alana verimin azlığı olduğu anlaşılmaktadır. Bu verim azlığının sebeplerinden birisi hastalık 1

13 ve zararlılardır. Bunlar içinde armudun en önemli zararlısı konumunda olan armut yaprak pireleri olarak da bilinen armut psyllid leri, armut ağaçlarının önemli zararlıları arasında yer almaktadır. Armutlarda beslenen 17 yaprak piresi türü bulunmakla birlikte, ekonomik önemde zarar yapan ve yaygın olarak bulunan türler Cacopsylla pyricola (Först.) ve Cacopsylla pyri (L.) (Homoptera: Psyllidae) dir. Çok döllü olan bu türlerin biyolojisi ve zarar şekilleri birbirine benzemektedir (Lodos 1982, Önuçar 1983, Hodkinson 1984) Armut yaprak pireleri ağaçların yaprak ve sürgünlerinde bitki özsuyu ile beslenerek önemli zararlara neden olur. Yoğun olarak bulunduğu armut ağaçlarında yaprakların kurumasına ve dökülmesine, meyvelerin küçük kalmasına, şeklinin bozulmasına ve dökülmesine neden olur. Salgıladıkları tatlımsı maddeler üzerinde, yapraklarda solunum ve fotosentezi engelleyen Cladosporium spp. gibi fungusların gelişmesiyle fumajin oluşur. Ayrıca Pear decline olarak bilinen önemli bir armut hastalığının etmeni mycoplasma yı da taşıdığı bilinmektedir (Önuçar 1983, Winfield et al. 1984, Davies et al 1992, Carraro 1998). Ayrıca armutta önemli verim düşmelerine neden olmakta, yetiştiricilerimiz tarafından etkili mücadelesi yapılamamaktadır (Önuçar 1983, Özkan 1986). Dış ülkelerde Cacopsylla pyri (L.) nin morfolojisi yayılışı, konukçusu, biyolojisi, dayanıklı çeşitler ve doğal düşmanlarına ait çalışmalar Hollanda da Overmeer (1963), Frankenhuyzen et al. (1972), Blom et al. (1985), ABD. de Burts (1985), Fye (1985), Westigard and Moffitt (1984), Baan et al. (1990), Bell and Stuart (1990), Horton (1990b), Pree et al. (1990), Paulson and Akre (1992), Fransa da Nguyen (1985), Herard (1986), Lyoussoufi et al. (1988), Armand et al. (1990), Rieux et al. (1992), Sauphanor et al. (1993), İtalya da Gambaro (1988), Nicoli et al. (1989), Priore (1991), İspanyada Franco (1989), Avilla et al. (1992), Yumanistanda Kapatos and Stratopoulou (1996), Yugoslavyada Stamenkovic et al. (1994) Çek Cumhuriyeti nde Berankova and Kocourek (1994) tarafından yapılmıştır. Ülkemizde İyriboz (1940), Alkan (1946), Ülkümen vd. (1948), Nizamlıoğlu (1957), Bodenheimer (1958), İren (1973, 1977) tarafından yapılan psyllidlerin ilk bulunuşları ile ilgili çalışmaların yanında Önuçar (1983), Yıldırım (1993), Er (1996), Zeki vd. 2

14 (1996), Gençer (1999), Erler (2004), tarafından yaprak piresi türlerinin taksonomisi, kısa biyolojisi, doğal düşmanları ile mücadelelerine ait çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Ülkemizde psyllid zararı 1980 li yılların başından itibaren sorun olmaya başlamış ve özellikle İç Anadolu Bölgesi ne bağlı Ankara ili başta olmak üzere Niğde ve Konya illerinde bu sorunlar 1984 yılından itibaren artarak devam etmiştir. Türkiye de C. pyri (L.) nin sorun olmasına neden olan ana faktörleri; armut bahçelerinde özellikle yazın yanlış ve aşırı dozda ilaç kullanımı ile zararlı - predatör dengesinin bozulması, zararlının başta organik fosforlu ilaçlar olmak üzere, insektisitlere karşı dayanıklılık oluşturması, yanlış budama ve gübreleme nedeniyle armut ağaçlarının vejetatif gelişmesinin teşviki ve zararlının gelişimine uygun iklim koşulları olarak sayabiliriz. Birçok ülkede armut yaprak pirelerinin zararının önlenmesi ve popülasyonlarının ekonomik zarar seviyesinin altında tutulmasında kimyasal mücadelenin tek başına yeterli olmadığı anlaşılmış ve entegre mücadele çalışmalarına büyük bir önem verilmiştir. İç Anadolu Bölgesi nde armutta yüksek oranda zarara yol açan C. pyri popülasyonunun baskı altına alınmasında, entegre zararlı yönetimi çalışmalarında kullanılacak temel bilgiler olarak, bu türün bölgemizdeki biyo-ekolojisinin ayrıntılı olarak belirlenmesi gereklidir. Zararlıyla başarılı bir mücadele biyo-ekolojisinin iyi bilinmesi ile mümkündür. Ayrıca son zamanlarda zararlıya karşı dayanıklı çeşit geliştirme çalışmaları tekrar ivme kazanmış olup, bu amaçla değişik ülkelerde bir çok yerel armut çeşidi denenmiştir (Berrada et al. 1995, Bell 2003). Yukarıda belirtilen nedenlerle zararlının biyolojisini ortaya koymayı amaçlayan bu çalışma, yılları arasında İç Anadolu Bölgesi ne bağlı Ankara ilinde yürütülmüştür. Zararlının ergin ve ergin öncesi dönemler üzerinde morfolojik çalışmalar yapılmış ve ayrıca biyolojileri doğada ve laboratuvarda araştırılmıştır. Doğa çalışmaları Atatürk Orman Çiftliği ve Ankara Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü bahçesinde yürütülmüş, Eğirdir Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü deneme bahçesinde bazı gözlemlerde bulunulmuştur. Doğa koşullarında zararlının döl sayısı ve 3

15 süresi, farklı anaçlara aşılı çeşitlerde gelişimleri incelenmiş, ergin ve ergin öncesi dönemlere sıcaklığın etkileri araştırılmıştır. Laboratuvar çalışmalarında zararlının değişik armut çeşitlerindeki gelişimi ve farklı sıcaklıkların zararlının biyolojik dönemlerine etkileri araştırılarak biyolojik parametrelerin elde edilmesi hedeflenmiştir. 4

16 2. KAYNAK ÖZETLERİ Bonnemaison, L. and J. Missonnier (1956), Laboratuvarda yaptıkları çalışmada Cacopsylla pyri (L.) dişilerinin günlük ortalama yumurta sayısını 20 o C de ve 25 o C sıcaklıkta adet, dişi bireylerinin aktif yaşam sürelerinin 20 o C de 48 gün ve 25 o C sıcaklıkta ise 28 gün olduğunu ifade etmektedir. Araştırıcılar zararlının yumurtalarını genellikle yaprakların üst yüzüne, yaprak ana damarının her iki yanına 4 80 adetlik yumurta kümeleri halinde bıraktığını bildirmektedir. Everett and Fischer (1967), laboratuvarda C. pyri nin çiftleşme ve yumurta verimi ile ilgili olarak yaptıkları çalışmada, dişilerin ergin olduktan sonra birkaç saat içinde çiftleşebildiklerini, oysa erkeklerin 4-5 gün sonra çiftleştiklerini ifade etmektedirler. Yumurta veriminin dişi başına ortalama 664 olduğunu ifade ederek 3. hafta pik yaptığını, erkek : dişi oranının yaklaşık 1 : 1 oranında olduğunu ve erkeklerin dişilere göre daha hızlı geliştiklerini ve ilk çıkan bireylerin daha çok erkek bireyler olduğunu belirtmektedirler. Wong and Madsen (1967), C. pyricola nın yazlık ve kışlık formlarının biyolojik ve morfolojik farklılıkları olduğunu kışlık formun yumurtlamadan diyapoza girdiğini, yazlık form erginlerinin iki hafta içinde çiftleşerek yumurta bırakabildiğini ifade etmektedirler. Kışlık form erginlerin doğada ilk yumurtalarını şubat ayında bırakmaya başladığını ve bunda günlük maksimum sıcaklık ve gün uzunluğunun önemli rolü olduğunu söylemektedirler. Westigard et al. (1970), armut çeşitlerinde armut yaprak pirelerine dayanıklılık konusunda zararlı nimf ölüm oranı ile yumurta bırakma tercihinin önemli dayanıklılık kriterleri olduğunu ifade etmektedirler. Frankenhuyzen and Freriks (1972), Hollanda nın Thorn bölgesinde, C. pyri ile ilgili yaptıkları çalışmada, dişilerin şubat ayında yumurta bırakmaya başladıklarını, iklim koşullarına bağlı olarak, aralık ayı sonuna kadar nimflerin gelişmelerinin devam ettiğini ve 1967 yılında 31 Ocak ta 7 C veya üzerindeki sıcaklıkta ilk yumurtaların görüldüğünü bildirmektedirler. Araştırıcılar, mayıs ayının başlangıcından itibaren 5

17 havaların ısınmasıyla özellikle 2. ve 3. dönem nimflerin, diğer dönemlere göre daha kısa bir sürede geliştiğini vurgulamaktadır. Atger (1979), C. pyri nin kışlık erginlerin hava sıcaklığı 5 o C ve üzerine çıktığında beslenmeye başladığını ve Fransa da 1978 yılında ilk yumurtanın yere ve yıla bağlı olarak Ocak ayının 15 i ile Şubat ayının 20 sinde görüldüğünü, yumurtlamanın eylül ayının sonuna kadar devam ettiğini, yılda 4 8 döl verdiğini ifade etmektedir. Matias (1984), C. pyri nin yılından itibaren Portekiz de armut bahçelerinin en önemli zararlısı durumuna geçtiğini ifade ettikten sonra, zararlının biyoloji, ekolojisi ve doğal düşmanlarıyla ilgili çalışmaların ancak 1981 yılında başladığını ve bu zararlının Portekiz de yılda 5-7 döl verdiğinin tespit edildiğini kaydetmektedirler. Nguyen et al. (1984), C. pyri nin kışlık formunun eylül - aralık ayları arasında gerçek diyapozu bulunduğunu ve dişiler uygun şartlara sahip olsa dahi bunun kırılamadığını ancak aralık ayından itibaren uygun koşullarda yumurtlayabildikleri belirtmektedirler. Nguyen (1985), Fransa da C. pyri ile yaptıkları çalışmada, yazlık ve kışlık formları incelediğini, yazlık formun doğada haziran-ağustos aylarında, kışlık formun ekim den sonra görüldüğünü ve yazlık formların cinsel olgunluğa 3-6 günde, kışlık formların ise birkaç ay iyinde ulaştıklarını bildirmektedirler. Burckhardt and Hodkinson (1986), Avrupa, Asya ve Kuzey Amerika da psyllid türlerinin armutta zararlı en önemli türler arasında olduğunu bildirmektedirler. Araştırmacılar Batı Palearktik Bölgede armutla beslenen yaprak piresi türlerinin taksonomisini incelemişler, ergin ve nimflerin teşhis anahtarlarını vermişlerdir. Ayrıca Cacopsylla cinsine ait 7 türün bulunduğunu bunların C. pyrisuga, C. pyri, C. pyricola, C. bidens (Sul), Cacopsylla notata (Flor), C. permixta (Förster) ve C. fera (Baeva) olduğunu kaydetmektedirler. Butt and Stuart (1986), armut yaprak piresi C. pyricola nın kışlık formunun yumurtalarını tomurcuk diplerine ve armut yaprağına bıraktığını, yazlık formların ise yaprakları tercih ettiğini ve tomurcuk diplerine yumurtlamadığını belirtmektedirler. 6

18 Davoodi (1986), C. pyri nin yakın bir türü olan C. pyricola nın Tahran da yılda 5 döl verdiğini, 1.dölün 75 günde, diğer 3 dölün her birinin günde, son dölün ise 6 ayda tamamlandığını, haziran - temmuz ila ağustos - eylül aylarında ergin uçuşlarının tepe noktasına ulaştıklarını vurgulayarak, popülasyonda % 52 oranında dişi olduğunu ifade etmektedir. Butt et al. (1988), armut yaprak piresi C. pyricola nın 1. dönem nimflerini Barttlett (duyarlı), NY (orta dayanıklı) ve Bradford (dayanıklı) armut çeşitlerine bulaştırarak gözlemler yaptıklarını, Bartlett üzerinde nimflerin beslendiklerini ve kısa sürede geliştiklerini, Bradford üzerinde çok az beslendiklerini, yavaş geliştiklerini ve 5. nimf dönemine ulaşamadıklarını, NY de birkaç nimfin ergin döneme geçtiklerini ve gelişmenin uzun zamanda gerçekleştiğini bildirmektedirler. Franco (1989), İspanya nın Lerida bölgesinde C. pyri nin mart eylül ayları arasında 6 döl verdiğini belirterek, zararlının salgılamış olduğu tatlı madde miktarının özellikle 3. nimf döneminde arttığına dikkat çekmektedir. Armand et al. (1990), Fransa nın güneydoğusunda zararlının 5 döl verdiğini ifade ederek C. pyri nin parazitoitleri ile yaptıkları araştırmada Trechnites psyllae (Ruschka) (Hym., Encyrtidae) nin tek primer parazitoid olarak bulundugunu ve zararlı populasyonunu baskı altına almada etkin bir rol alabileceğin belirtmektedirler. Baan et al. (1990), Amerika'nın kuzeybatısında 10 yıldan beri C. pyricola'ya karşı kışlık form erginlerin yumurta bırakmaya başladığı bahar ayı başında sentetik piretroitlerin uygulanması nedeniyle 1987'den itibaren zararlının ilaçlara karşı direnç oluşturduğunu kaydetmektedirler. Bell and Stuart (1990), Kuzey Amerika ve Avrupa da armutların en önemli zararlılarından birinin armut yaprak pireleri olduğunu ve armudun bütün ırklarının bu zararlıya duyarlı olduğunu kaydetmektedirler. Yazarlar zararlıda insektisitlere dayanıklılığın çabuk geliştiğini ve bu nedenle konukçu bitki dayanıklılığının önem kazandığı, bunun sonucunda da üretim masraflarının düştüğünü açıklamaktadırlar. Araştırmacılar, Doğu Asya armut türleri olan Pyrus betulifolia Bunge, Pyrus calleryana Decne, Pyrus faurieri Schneid., Pyrus ussuriensis Maxim. ve Pyrus 7

19 bretschneideri Retud. ile Pyrus ussuriensis x P.communis hibridlerinde armut yaprak pirelerine dayanıklılığın belirlendiğini bildirmektedirler. Ayrıca, Spina Carpi çeşidinin oldukça dayanıklı olduğunu ancak bu çeşidin meyve kalitesinin iyi olmadığını açıklamaktadırlar. Diğer yandan dayanıklılığın, yumurta bırakmak için dayanıklı çeşitlerden kaçınma, gelişmede yavaşlama veya dayanıklı çeşitlerle beslenen nimflerin ölmesi şeklinde görüldüğünü belirtmektedirler. Rieux and D Arcier (1990), Fransa nın Avignon bölgesinde armut bahçesinden yıl boyunca topladıkları C. pyri ergin örneklerinde yaptıkları morfolojik incelemelerde, üç mevsimsel form tespit ettiklerini ve bunların kışlık form, bahar formu ve yaz formu olduklarını belirtmektedirler. Yazarlar, C. pyri de görülen polimorfizmin kompleks bir durum olduğunu ve biyolojik ayrıntıların en önemlisi olan kışlık erginlerde görülen diyapozun bunda rol oynadığını açıklamaktadırlar. Diğer yandan doğada çevre koşullarının çeşitli kombinasyonlarının mevsimsel formları belirlediğini, bunda sadece fotoperiyot ve sıcaklıkta meydana gelen değişikliklerin etkili olmadığını, konukçu bitkilerin vejetatif durumlarının da etkili olduğunu kaydetmektedirler. Armand et al. (1991), Fransa ve birçok Avrupa ülkesinde C. pyri'nin armutların ana zararlısı olduğunu ifade ederek, T. psyllae ve az sayıda P. mitratus'un primer parazitoidi olarak zararlıyı 1. dölde baskı altına aldığını belirtmektedirler. Priore (1991), C.pyri nin İtalya nın Campania bölgesinde yılda 5 döl verdiğini, kışı ergin dönemde dal, tomurcuk ve yere dökülen yaprakların altında geçirdiğini, Şubat sonu Mart başında yumurta bırakmağa başladığını, 1986 da 1. dölü 42 günde, 1988 de 44 günde, 4. dölü 1986 da 30 günde, 1988 de 32 günde tamamladığını açıklamaktadır. Nguyen (1992), armut yaprak pirelerinin Fransa da Toulouse da yılda 5-6 döl verdiğini, erginlerin kışlık formunun büyük ve yazlık formdan daha koyu renkte olduğunu, kışlayan erginlerin ekim sonunda kışlama yerlerine çekildiğini ve dişilerin 3 fizyolojik dönem geçirdiğini bildirmektedir. Bu dönemler; ergin diyapozu nedeniyle ovaryum gelişmesinin durması, diyapoz kırıldıktan sonra cinsel olgunlaşma ve ocak ayından itibaren doğal koşullarda kuyessensin görülmesidir. Araştırmacı şubat ve mart aylarında sıcaklığın ard arda 2 gün 10 C nin üzerinde devam ettiği günlerde zararlının 8

20 yumurta bıraktığını, başlangıçta açık sarı renkteki yumurtaların (dişi başına 200), embriyo gelişmesi tamamlandığında kavuniçi-sarı renge dönüştüğünü vurgulamaktadır. Akre and Paulson (1993), Washington'da armut bahçelerine biyolojik mücadele etmeni olarak C. pyricola'ya karşı bazı karınca türlerinin kullanıldığını ifade etmektedirler. Burckhardt and Önuçar (1993), Türkiye de bulunan yaprak piresi türlerine ait araştırma yaptıklarını ve yaklaşık olarak 86 türün ergin teşhis anahtarlarını belirtmektedirler. Puterka et al. (1993), C. pyricola nın dayanıklı ve hassas armut çeşitlerinde yumurta bırakma tercihiyle nimf beslenme tercihleri arasındaki ilişki konusunda yürüttükleri çalışmalarında, zararlının genellikle hassas çeşitlerde daha fazla sayıda yumurta bıraktıklarını, ancak bazı istisnaları olduğunu ifade etmişlerdir. Berankova and Kocourek (1994), Çek cumhuriyetinde yıllarında zararlının populasyon dinamiğini izleyerek mücadele zamanını belirlemede gelişme eşiğinin 2.6 C nin üzerinde alındığını ve hesaplamaların 1 Ocaktan itibaren yapıldığını, 1.döl yumurtalarının 200 gün-derecede, 2. döl yumurtalarının 650 gün-derecede en üst seviyeye ulaştığını ve bu yöntemin armut bahçelerinde entegre mücadele programlarında kullanılabileceğini ifade etmektedirler. Horton et al. (1994a), sonbaharda çok sayıda C. pyricola nın kışlık formunun armut ağaçlarını terk ettiğini ve kışı ergin diyapozu durumunda geçirdiğini, zararlının ilkbaharda armut bahçelerine geri döndüğünü, kışlık formda çiftleşmenin diyapoz sonrası meydana geldiğini ve bunun daha çok armut ağaçları üzerinde gerçekleştiğini bildirmektedirler. Lyoussoufi et al. (1994), Fransanın Avignon bölgesinde zararlının kışlık form erginlerinin eylül ayının ilk haftasından itibaren görülmeye başladığını ve ocak ayına kadar ergin çıkışlarının devam ettiğini, kışlık form dişilerinin sonbaharda doğada bulunan yazlık form erkeklerle çiftleşmediklerini kaydetmektedir. Nguyen and Lemoine (1994), Fransa da çeşitli armut fidanları ile yaptıkları araştırmada, Pyrus betulifolia, P. pyrifolia ve P. ussuriensis armut türlerinin C. pyri 9

21 ye dayanıklı olduğunu bunun aksine Williams, Pierre Comeille ve Sirrine çeşitlerinin duyarlı olduğunu bildirmektedirler. Stamenkovic et al. (1994), 17 armut çeşidinde C. pyri nin bulaşma seviyeleri üzerinde çalıştıklarını, bu çeşitlerden Vidovaca, Karamanka, Magness, 20th Century ve Pinguoli yi normal dayanıklı, Packhams Triumph, Sampionka, Star, Guyot, Passe Crassame, Flemish Beauty, Skinsvi ve Nijeseiki duyarlı ve General Leclerc, Highland ve Cure u çok duyarlı bulduklarını açıklamaktadırlar. Kapatos and Stratopoulou (1996), Yunanistanda C. pyri ergin ömrü ve yumurta verimi üzerine yaptıkları çalışmada, kışlık formun ortalama yumurta veriminin, hayatta kalan birey sayısının az olması nedeniyle düşük olduğu, buna karşılık yazlık form dişilerinin ilkbaharda yumurta veriminin maksimum düzeye ulaştığını ancak aşırı sıcaklar nedeniyle minimum düzeye düştüğünü ifade etmektedirler Souliotis and Broumas (1998), Yunanistan da ilaçlanmayan bir armut bahçesinde 1994 ve 1995 yıllarında yapılan bir çalışmada, zararlının kışlık formunun şubat ve mart aylarında gelişmeleri yavaş ve düşük populasyon yoğunluğuna sahip oldukları ifade edilerek, bu dönemin ardından gelişen 1. dölün kolaylıkla ayırd edilebildiğini belirtmektedirler. Araştırıcılara göre, nisan ayının başından kasım ayının sonuna kadar diğer 4-5 döl bir birine girerek bu döllerin ayrılması zor olmaktadır. Nisan başından haziran sonuna kadar uygun koşullar (İklim, vegetasyon, düşük predatör yoğunluğu), oldukça yüksek psyllid populasyonu gelişmesine fırsat vermektedir. Sonbaharda orta derecede bir yoğunluk gözlenirken yaz ayında populasyon düzeyi zararlı yoğunluğunu sınırlayan yüksek sıcaklık ve vegetatif olarak taze sürgünlerin azlığı ve etkili predatörü Anthocoris nemoralis in varlığı gibi nedenlerle önemli ölçüde düşük olmaktadır. Champagne and Bylemans (1999), Belçika da zararlı erginlerinin 1999 yılında ilk yumurtasını 26 Ocakta bıraktığının gözlemlendiğini vurgulayarak, bunun son 40 yıllık gözlemlerine göre 1 ay erken olduğunu belirtmektedir. Gençer (1999), Bursa da laboratuvar koşullarında yaptığı çalışmada Akça, Deveci ve Santa Maria çeşitlerinin zararlının beslenme için en çok tercih ettiği çeşitler olduğunu; Mustafa Bey çeşidinde ise beslenme denemesi için bırakılan 1. dönem 10

22 nimflerin hepsisinin öldüğünü bildirmiştir. Aynı araştırıcı zararlının Bursa koşullarında yılda 4 döl verdiğini ve yumurta bırakmada yaprağın üst yüzünü tercih ettiğini ifade etmektedir. Kapatos and Stratopoulou (1999), Yunanistanda C. pyri nin yumurta açılım sürelerinin kış ayından yaza doğru düştüğünü, sıcaklık artışı ve mevsimin ilerlemesi ile sonbaharda bir miktar arttığını belirtmektedirler. Bu sürenin 27 gün ile 6 gün arasında değiştiğini, benzer gelişmenin nimflerde de gözlemlendiğini, bu sürenin şubat ile ağustos ayları arasında 35 ile 22 gün arasında değiştiğini ifade etmektedirler. Ayrıca erkek bireylerin ömür uzunluğunun dişilerden kısa olduğunu, yazlık form dişiler için ilkbahar ve sonbaharda ömür uzunluğunun gün, yazın ise gün arasında değiştiğini açıklamaktadırlar. Robert et al. (1999), C. pyri larvalarının gelişimini 3 armut çeşidinde izlemişlerdir. Williams ın kontrol olarak alındığı çalışmada bitkilere 50 şer yumurta bıraktırılmış ve şifon kafesler haftalık kontrol edilerek çıkan larvalar takip edilmiştir. Williams ta larva ölümü %68 olurken kalan bireyler bir ay içinde ergin olmuşlardır. Richard (2003), C. pyricola ya dayanıklı armut çeşitleri ile ilgili olarak yaptığı çalışmada, zararlı nimflerini bulaştırdıktan 2 gün sonra yaptığı sayımda, nimf ölüm oranı ve nimfin beslenme durumuna göre 3 armut çeşidini kontrol çeşidi Bartlett e göre orta derece dayanıklı ve diğer 5 çeşidi ise hassas olarak nitelendirmektedir. Erler (2004), Laboratuvarda yaptığı çalışmada Antalya yöresinde yaygın 5 armut çeşidi olan, Ankara, Deveci, Margaret, Santa Maria ve Williams, çeşitlerinin laboratuvar koşullarında C. pyri ye karşı dayanıklılığını test ettiğ çalışmasında sadece Margaret çeşidini armut yaprak piresine karşı orta derecede dayanıklı bulunmuş ve iki yerli çeşit Ankara ve Deveci çeşitlerini çok hassas, Santa Maria ve Williams çeşitlerini hassas olarak nitelemiştir. Edison et al. (2006) tarafından yıllarında, C. pyri ye dayanıklılık, Avrupa ve Asya armut türlerinin çaprazlanmasından elde edilen 33 farklı armut çeşidinde, zararlının yumurta açılım oranı, nimf ölümü ve ergin oranları değerlendirilerek test edilmiştir. 11

23 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1 Materyal İç Anadolu bölgesine bağlı olan ve bölgede armut üretiminin en fazla olduğu Ankara ilinde yapılan bu çalışmada, armut ağaçlarının önemli bir zararlısı olan Cacopsylla pyri (L.) ile konukçu bitkisi olan Ankara, Deveci, Williams ve Santa Maria armut çeşitleri ana materyali teşkil etmiştir. Önuçar (1983) a göre, C.pyri nin sistematikteki yeri: Takım Alttakım Familya Cins Tür Syn : : : HOMOPTERA Psyllinea Psyllidae Cacopsylla OSSIANNILSON, 1970 Cacopsylla pyri (LINNAEUS, 1758) Psylla pyrarboris SULC, 1909, AULMANN, Psylla simulans HAUPT, Psylla pyri (LINNAEUS, 1758) 3.2 Yöntem Morfolojik çalışmalar C. pyri nin ergin, yumurta ve nimf evreleri ile ilgili çalışmalarda stereoskobik mikroskop kullanılmıştır. Zararlıya ait 100 er adet ergin dişi ve erkek birey üzerinde uzunluk ve genişlik ölçümleri yapılmıştır. Bonnemaison and Missonier (1956) ve Önuçar (1983) den yararlanılarak, ergin bireylerde cinsiyet ayırıcı morfolojik karakterler verilmiştir. Yumurtanın uzunluk ve genişlik ölçümleri çiftleşmiş dişinin bıraktığı bir günlük 80 adet yumurta üzerinden yapılmıştır. Her bir nimf dönemine ait uzunluk ölçümleri gelişme dönemi başında ve sonunda 20 şer adet birey üzerinde yapılmıştır. Ayrıca her döneme ait morfolojik özellikler incelenmiştir. Nimfler morfolojik çalışmalar için % 70 lik alkol içinde fixe edilerek saklanmıştır. 12

24 3.2.2 Biyolojik çalışmalar Doğa çalışmaları, Ankara Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü bahçesi ve Atatürk Orman Çiftliğinde, Ankara ilinde yaygın olarak üretimi yapılan Ankara armudu çeşidinde ayrıca ayva (Quince A) ve çöğüre aşılı Ankara ve Williams çeşitleri üzerinde yürütülmüştür. Ayrıca Isparta Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü bahçesinde armut çeşitleri ile ilgili çalışmalar yapılmıştır. Laboratuvar çalışmaları 20 ± 1 C, 25 ± 1 C, 26 ± 1 C sıcaklıklarda, 16 saat aydınlık 8 saat karanlık fotoperiyot koşullarında yürütülmüş, besin olarak Ankara, Deveci, Williams ve Santa Maria çeşitleri kullanılmıştır. Şekil 3.1 Cacopsylla pyri (L.) nin doğal koşullarda çeşit çalışmalarının yapıldığı Isparta Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü bahçesinin görünüşü 13

25 Laboratuvar çalışmaları Ergin C. pyri erginlerinin çiftleşme ve yumurtlama özellikleri ile dişilerin yumurtlama öncesi, yumurtlama ve yumurtlama sonrası süreleri, bir dişinin bıraktığı yumurta sayısı, dişi ve erkek erginlerin yaşama süreleri üzerine farklı sıcaklıkların etkisi Ankara armudu çeşidi üzerinde Heraus marka bitki yetiştirme kabininde 20 ± 1 C ve 26 ± 1 C sıcaklıklarda, 16 saat aydınlık 8 saat karanlık fotoperiyot koşullarında araştırılmıştır. Tüm çalışmalarda ışıklanma şiddeti 1600 lux ve orantılı nem % 65 ± 5 de sabit tutulmuştur. Denemeler, zararlının ergin ve öncesi dönemlerinin taze ve yeterli besin almalarını sağlamak amacıyla, büyük boy saksılara dikili 2 yaşlı armutlarda yürütülmüştür. Zararlının biyolojik dönemlerinin izlenmesi amacıyla yaprak kafesleri kullanılmıştır. Her bir kafese 1 dişi, 2 erkek birey konulmuştur. Bitki yetiştirme kabinlerinde erginlerin ömrü, çiftleşme davranışı, yumurtlama öncesi, yumurtlama ve yumurtlama sonrası süreler, bırakılan yumurta sayıları ve yumurta açılım süresi ve açılım oranları kaydedilmiştir. Gözlemler tüm erginler ölünceye kadar sürdürülmüştür. Ergin denemeleri 10 tekerrürlü olarak yürütülmüştür Yumurta Yumurta açılım süresi ve açılım oranı Ankara çeşidinde 20 ± 1 C ve 26 ± 1 C sıcaklıklarda, orantılı nem % 65 ± 5, 16 saat aydınlık ve 8 saat karanlık koşullarda saptanmıştır. Çiftleşen dişilerden elde edilen yumurtalar günlük yapılan gözlemlerle takip edilmiş ve çıkan nimfler sayılarak uzaklaştırılmıştır. Bu işlem yumurta kümelerinden nimf çıkışı sona erinceye kadar sürdürülmüştür. Denemeler toplam 150 yumurta üzerinden yürütülmüştür Nimf C. pyri nin dönemlerine göre nimf gelişme sürelerini belirlemek amacıyla 20 ± 1 C ve 26 ± 1 C sıcaklık koşullarında Ankara çeşidinde çalışılmıştır. Denemeler birey üzerinde yürütülmüştür. Denemelerde nimf dönemlerinin takibinde yaprak kafesleri kullanılmıştır. Yumurtadan yeni çıkan larvalar ince uçlu bir fırça yardımıyla alınarak 14

26 her kafese bir nimf gelecek şekilde aktarılmıştır. Günlük kontrollerde gömlek değiştiren bireyler kaydedilerek nimf dönemleri saptanmıştır. Besinin taze ve yeterli olmasını sağlamak için denemede büyük boy saksılara dikili 2 yaşlı armut fidanları kullanılmıştır Döl sayısı ve süresi C. pyri nin 20 ± 1 C ve 26 ± 1 C sıcaklıklar ve % 65 ± 5 orantılı nemde Ankara armudu çeşidi üzerinde, yumurtadan ergin olup ilk yumurtasını bıraktığı güne kadar geçen sürelerden yararlanılarak, zararlının gelişme eşiği ve termal konstantı belirlenmiştir. Bulunan bu değerlerden ve Ankara-Merkez de 1999 ve 2000 yıllarına ait aylık ortalama sıcaklıklardan faydalanılarak C. pyri nin teorik döl sayısı bulunmuştur Doğa çalışmaları Kışlama ve kışlama yerinden çıkış C. pyri erginlerinin kışlama yerlerinin saptanması amacıyla bu zararlı ile bulaşık olduğu önceden bilinen armut ağaçlarının kabuk altları, yaprak döküntüleri, ağaçların gövde ve dallarındaki yarık ve çatlakları, ağacın kök ve kök boğazı kısımları incelenmiştir. Zararlı erginlerinin kışlamaya çekilmesinin başlama ve bitiş zamanını belirlemek amacıyla, şifon kafeslere konulan erginler ve armut ağaçlarının organları günlük olarak izlenerek gezinen erginler takip edilmiştir. Bu gözlemler şifon kafes içinde ve ağacın gövde ve sürgünleri üzerindeki hareketli birey görülmeyinceye kadar sürdürülmüştür. Kışlamaya çekilen erginlerin ertesi yıl ilk çıkışını tespit etmek amacıyla, ocak ayı ortalarından itibaren belli aralıklarla gözlemler yapılarak kışlama yerlerinden ergin çıkışı ve erginlerin hareketleri izlenerek beslenme ve çiftleşme davranışları takip edilmiştir Yumurta C.pyri nin farklı döllerindeki yumurta açılım süresini bulmak amacıyla, Ankara Zirai Mücadele Araştırma Enstitüsü bahçesinde 1999 ve 2000 yıllarında zararlının farklı 15

27 döllerine ait çiftleşmiş dişilerden elde edilen günlük yumurtalar sayılarak şifon kafes içine alınmış ve yapılan günlük kontrollerle çıkan nimfler sayılarak uzaklaştırılmıştır. Ayrıca yıllarında yumurta açılım süresi ve oranı ayva ve çöğüre aşılı Ankara ve Williams armut çeşitlerinde çalışılmıştır Nimf C. pyri nin farklı döllerindeki toplam nimf gelişme sürelerini belirlemek amacıyla yapılan çalışmalar, Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü bahçesinde 1999 ve 2000 yıllarında Ankara armudu üzerinde yürütülmüştür. Yumurtadan yeni çıkan nimfler 10x20 cm boyutlarında şifondan yapılan ve sürgünler üzerine geçirilen şifon dal kafeslerine ince uçlu bir fırça yardımıyla aktarılmıştır. Yapılan gözlemlerle nimfler ergin oluncaya kadar takip edilerek farklı döllere ait toplam nimf gelişme süreleri bulunmuştur. Ayrıca yıllarında ayva ve çöğüre aşılı Ankara ve Williams çeşitlerinde yapılan çalışmalarda, yumurtadan yeni çıkan nimfler sert plastikten yapılan ve yapraklara tek tek geçirilmiş olan yaprak kafeslere fırça ile, her bir kafese birer adet olmak üzere aktarılmıştır. Her gün yapılan gözlemlerle ölen bireyler kaydedilmiştir. Bu işlemlere ergin oluncaya kadar devam edilerek zararlının toplam nimf gelişme süresi ve nimf dönemlerine ait ölüm oranları bulunmuştur Cinsiyet oranı C. pyri nin yazlık ve kışlık formlarında dişi ve erkek birey sayıları ile cinsiyet oranını belirlemek amacıyla, farklı tarihlerde darbe yöntemiyle toplanan erginler öldürme şişeleri içerisinde laboratuvara getirilerek stereoskobik mikroskop yardımıyla dişi ve erkek birey olarak ayrımları yapılmıştır Döl sayısı ve süresi C. pyri nin döl sayısı ve döllerin süresini tespit etmek amacıyla yapılan çalışmalar, 1999 ve 2000 yıllarında enstitü bahçesinde Ankara armudu üzerinde yürütülmüştür. Denemelerde daha önce zararlı ile bulaşık olmadığı belirlenen bir yaşlı armut sürgünleri üzerine geçirilen şifon kafeslerinden yararlanılmıştır. Bu sürgünlere kışlama yerinde yeni çıkan erginlerden 5 dişi 10 erkek birey verilmiştir. Yapılan kontrollerde ilk yumurta görüldükten sonra ilk döl başlamış olup, kafesler içerisinden erginler 16

28 alınmıştır. İlk yumurtanın bırakıldığı kafeslerde, yumurtalardan ilk nimf ve birinci döl erginlerinin çıkış tarihleri saptanmıştır. Bu şekilde yıl boyunca sürdürülen denemeler sonucunda, zararlının döl sayısı ve her bir dölünün süresi bulunmuştur. Döl süresi, önceki dölün erginlerinin ilk yumurtalarının görüldüğü tarih, dölün başlangıcı, sonraki dölün ilk yumurtaları ise dölün sonu kabul edilerek yumurtadan yumurtaya geçen süre olarak ele alınmıştır. Enstitü bahçesinde yıllarında yürütülen çalışmada kullanılan günlük ortalama sıcaklık, orantılı nem ile ilgili iklim değerleri bahçeye yerleştirilen bir siperlik içerisinde bulunan termohigrograf cihazı yardımıyla ölçülmüştür Armut çeşitlerinin Cacopsylla pyri (L.)' nin gelişimi üzerine etkileri C. pyri dişilerinin farklı armut çeşitlerinde, yumurtlama öncesi, yumurtlama ve yumurtlama sonrası süreleri, toplam nimf gelişme süresi, bıraktığı yumurta sayısı ve ergin aktif yaşam sürelerini belirlemek amacıyla laboratuvarda 25 o C ortalama sıcaklık ve % 65 orantılı nem koşullarında Ankara, Deveci, Williams ve Santa Maria çeşitlerinde deneme kurulmuştur. Doğada çöğür ve ayvaya aşılı Ankara ve Williams çeşitlerinde zararlının yumurta açılım süresi, yumurta açılım oranı, toplam nimf gelişme süresi, ergin öncesi dönemlere ait ölüm oranları, ergin aktif yaşam süresi ve bırakılan yumurta sayısı tespit edimiştir. 3.3 İstatistiki Değerlendirme C. pyri nin biyolojisi ile ilgili yapılan denemelerin istatistiki kontrolleri varyans analizi uygulanararak yapılmış ve farklı guruplar Duncan testi ile belirlenmiştir. Bazı denemelere ait sonuçların değerlendirilmesinde t testi uygulanmıştır. 17

29 4. ARAŞTIRMA BULGULARI 4.1 Cacopsylla pyri (L.) nin Morfolojik Özellikleri Ergin Cacopsylla pyri (L.) erginlerinin iklimsel faktörlere bağlı olarak meydana gelen ve morfolojik olarak birbirinden farklı iki formu vardır. Bunlardan Orta Anadolu Bölgesi koşullarında Eylül ayının ikinci yarısından itibaren görülmeye başlayan sonbahar/kış formu C.pyri, f. typica ve daha küçük ve açık renkli ilkbahar/yaz formu C. pyri f. pyrarboris dir. Dişi bireyler erkeklerden daha iri yapılıdır. Kışlık form erkek bireyin boyu 2.84 ± 0.17 ( ) mm, dişinin boyu ise 2.97 ± 0.12 ( ) mm dir. Yazlık form erkeğin boyu 2.63 ± 0.19 ( ) mm, yazlık form dişinin boyu ise 2.82 ± 0.16 ( ) mm uzunluğundadır. Yazlık formlarda, vücut rengi açık kahverengi veya sarımsı turuncu kahverengi tonlardadır. Kışlık formları ise daha büyük ve daha koyu renklidir. Baş genişce sarımsıyeşil renkte olup alın çıkıntılıdır. Bileşik gözler koyu kahverengi, nokta gözler ise kırmızıdır. Ağız parçaları iyi gelişmiş, stylet ince uzundur. Antenler sarı kahverenkli olup 10 segmentlidir. Birinci segment (Scapus) diğerlerinden geniş, ikinci segment (Pedicellus) in eni boyuna eşit ve diğerlerine göre küçüktür. Flagellum segmentlerinin birincisi uzun olup, uzunluğu kendisinden sonrakinin iki katıdır. Thorax açık kahverengi-yeşilimsi olup birinci ve ikinci thorax segmentlerinin sırt kısmında uzunlamasına koyu renkli lekeler, üçüncü segmentte üçgene benzer koyu renkli bir kısım vardır. Erginler uçabildikleri gibi arka bacak çiftinin gelişmiş ve sıçramaya uygun bir yapıda olmasından dolayı sıçrayabilirler. Tarsus iki segmentli olup son segmentte 2 adet tırnak ve ince uzun 2 adet kıl bulunur. Tibia üzerinde ince konik, sona doğru mahmuz biçiminde iki yanda birer adet kıl bulunur. Bunların dizilişi teşhiste önemli rol oynar. Ön kanatlar renksiz, hücreler hafif dumanlı ve dinlenme halinde vücut üzerinde çatı oluşturacak şekilde durur. Yazlık erginlerin ön kanat renkleri kışlık bireylere göre daha açık renktedir. Ön kanat damarları iyi gelişmiş ve belirgindir. Kanadın thorax a birleştiği noktadan başlayan ana damar kollara ayrılarak önce Radius ve Media yı sonra 18

30 Cubitus u meydana getirir. Media nın kolları Cubitus un kollarından daha uzundur. Arka kanatlar düz ve saydam olup ortada bir damar haricinde damarları fazla belirgin değildir. Şekil 4.1 Cacopsylla pyri (L.) nin yazlık form ergini Abdomen açık kahverenkli ve 7 segmentlidir. Yedinci segment diğerlerinden büyüktür. Bu segmentte erkek ve dişi üreme organları ve anüs yer alır. Anüs mumsu madde salgı bezlerinin çıkış kanallarını içeren iki sıralı bir halka ile çevrilmiştir. Erkek ve dişi üreme organlarının biçimleri farklıdır. Erkek üreme organının görüşü yukarıya doğrudur. Erkek üreme organı 4 kısımdan oluşur. Birincisi anal segment, kapak görevi görür ve anüs bu kısımdadır. İkincisi tutucu adı verilen genital çıkıntı dır. Üçüncüsü üreme organın en büyüğü olan genital segmenttir. Dördüncüsü ince, uzun ve kıvrımlı bir yapıda olan penistir. Dişilerde genital organı üç kısımdan oluşur. Birincisi anal segment olup diğerlerinden daha büyüktür ve üst kısmında anüs yer alır. İkincisi, genital segment ve üçünçü olarakta uzun bir boru şeklinde olan ovipozitördür. 19

31 4.1.2 Yumurta Yumurtası oval biçimde olup, arka kısmı daha geniş ve yuvarlak, ön kısmı ise sivridir. Yumurtalar arka kısmında uca yakın bulunan bir sap yardımıyla yaprak dokusuna tutunurlar. Ayrıca sivri olan ön kısımda iplik şeklinde bir uzantı yer alır. Yumurtalar ilk konulduklarında krem-beyaz renktedir. Sonra portakal sarısı ve açılmaya yakın ise kırmızımtrak kahverengine döner. Yumurtanın uzunluğu ortalama 0.31 ± 2.97 ( ) mm ve genişliği 0.14 ± 1.42 ( ) mm olarak ölçülmüştür. Şekil 4.2 Cacopsylla pyri (L.) nin kışlık form dişilerinin sürgün üzerine bıraktığı yumurtalar Nimf C. pyri 5 nimf dönemi geçirir. Nimfler yumurta kabuğunu parçaladıktan sonra kendini yumurtadan kurtarmak için bir seri yana öne doğru hareket yapar. Birkaç dakika içinde arka bacakları yardımıyla yumurtadan çıkar. Yumurta kalıntısı içinde dik vaziyette kalır, sonra bitki yüzeyine tutunarak bacakları yardımıyla kendini yumurta kabuğundan 20