EGE ÜN VERS TES FEN B L MLER ENST TÜSÜ (YÜKSEK L SANS TEZ )

Transkript

1 EGE ÜN VERS TES FEN B L MLER ENST TÜSÜ (YÜKSEK L SANS TEZ ) I D LEK YARIMADASI-BÜYÜK MENDERES DELTASI M LL PARKININ REKREASYON AMACIYLA KULLANIMININ EKONOM K DE ER N N SAPTANMASI: B R SEYAHAT MAL YET YÖNTEM UYGULAMASI Tar m Ekonomisi Anabilim Dal Bilim Dal Kodu: Sunu Tarihi: 15 / 08 / 2007 Tez Dan man : Prof. Dr. Bülent M RAN Bornova- zmir

2 II

3 III Hadiye BA AR taraf ndan YÜKSEK L SANS TEZ olarak sunulan Dilek Yar madas -Büyük Menderes Deltas Milli Park n n Rekreasyon Amac yla Kullan m n n Ekonomik De erinin Saptanmas : Bir Seyahat Maliyeti Uygulamas ba l kl bu çal ma E.Ü. Lisansüstü E itim ve Ö retim Yönetmeli i ile E.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü E itim ve Ö retim Yönergesi nin ilgili hükümleri uyar nca taraf m zdan de erlendirilerek savunmaya de er bulunmu ve 15 / 08 /2007 tarihinde yap lan tez savunma s nav nda aday oybirli i/oyçoklu u ile ba ar l bulunmu tur. Jüri Üyeleri: mza Jüri Ba kan : Prof.Dr.Bülent M RAN... Raportör Üye : Prof.Dr.Canan ABAY... Üye : Doç.Dr.Vedat PAZARLIO LU...

4 IV

5 V ÖZET D LEK YARIMADASI-BÜYÜK MENDERES DELTASI M LL PARKININ REKREASYON AMACIYLA KULLANIMININ EKONOM K DE ER N N SAPTANMASI: B R SEYAHAT MAL YET YÖNTEM UYGULAMASI BA AR, Hadiye Yüksek Lisans Tezi, Tar m Ekonomisi Anabilim Dal Tez Yöneticisi: Prof. Dr. Bülent M RAN Temmuz 2007, 123 sayfa Bu çal ma Dilek Yar madas Büyük Menderes Deltas Milli Park n n rekreasyonel kullan m de erinin belirlenmesi amac yla gerçekle tirilmi tir. Bu amac gerçekle tirmek için 2006 y l eylülekim aylar nda bir anket çal mas yap lm t r. Milli Park n rekreasyonel kullan m de eri seyahat maliyeti yöntemi ile belirlenmi tir. Y ll k ziyaret say s, ba ml de i ken; ziyaretçilerin sosyo-ekonomik özellikleri ve seyahatleri hakk ndaki baz bilgiler, ba ms z de i kenler olarak kullan lm t r. Tüketici rant n n hesaplanmas nda poisson regresyon model kullan lm t r. Çal man n sonucunda, bir ki i için gezi ba na tüketici rant YTL olarak tespit edilmi tir. Milli Park n rekreasyonel kullan m de eri ise YTL olarak belirlenmi tir. Çal mayla Milli Park n sonbahar ziyaretçileri hakk nda baz sosyo-ekonomik bulgular da elde edilmi tir. Anahtar Kelimeler: Milli Park, Rekreasyon, Tüketici Rant, Seyahat Maliyeti Yöntemi

6 VI

7 VII ABSTRACT THE RECREATIONAL USE AND THE ECONOMIC VALUE OF D LEK PENINSULA-GREAT MEANDER DELTA NATIONAL PARK BY TRAVEL COST METHOD BA AR, Hadiye MSc in the Department of Agricultural Economics Supervisor : Prof. Dr. Bülent M RAN July 2007, 123 sayfa This study was carried out to determine the recreational value of Dilek Peninsula Great Meander Delta National Park. For this purpose, a survey was conducted upon in september-october months of the year Recreational value of the National Park was determined via travel cost method. In one year, the number of visits by individuals was used as the dependent variable and visitor s socioeconomic characteristics and some other variables related to their travel were used independent variables. In calculating the consumer surplus, poisson regression model was used. In concluison, the consumer surplus of one person per trip was find out as YTL. Recreational value of the National Park was determined as YTL. Keywords: National Park, Recreation, Consumer Surplus, Travel Cost Method

8 VIII

9 IX TE EKKÜR Bu çal man n ortaya ç kmas n sa layan, her a amada yard m n ve deste ini gördü üm ve kendisinden çok ey ö rendi im dan man hocam Prof. Dr. Bülent Miran a sonsuz te ekkürler ediyorum. Ayr ca çal makta oldu um Ege Ormanc l k Ara t rma Müdürlü ünde, destek ve katk lar ile yan mda olan smail afak a, Dr. Fevzi Bilgin e ve müdürümüz Ergün Avc o lu na çok te ekkür ederim. Zamanla yar t m anlardaki yard mlar için Serap Bilgin, Seda entürk ve Bülent Toksoy a te ekkürler. Milli Park n kay tl verilerine ula mamda sa lad klar kolayl k ve gönülden yard mlar için Ku adas Do a Koruma ve Milli Parklar Mühendisli i personeline, özellikle Do a Koruma ve Milli Parklar mühendisi I l Akat a çok te ekkür ederim. Ve bu çal ma için temel veriyi sa layan, pek de k sa say lmayacak anketimi, tatil günlerini benimle payla arak cevaplayan bütün Milli Park kullan c lar na te ekkürler.

10 X

11 XI Ç NDEK LER ÖZET...I ABSTRACT...VII TE EKKÜR...IX Ç NDEK LER...XI EK LLER D Z N... XIII Ç ZELGELER D Z N... XIV 1 G R ÇALI MANIN AMACI VE KAPSAMI L TERATÜR ÖZET MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem Verilerin Toplanmas A amas nda zlenen Yöntemler Verilerin Analizi A amas nda zlenen Yöntemler ÇALI MA ALANININ TANITIMI KAYNAK DE ERLER FLORA FAUNA JEOLOJ K VE JEOMORFOLOJ K YAPI TAR H ARKEOLOJ K ÖZELL KLER SORUNLAR BULGULAR Ziyaretçilerin Sosyo-Ekonomik Özellikleri Cinsiyet, Ya ve Medeni Hal Ö renim, ve Meslek Gelir, kinci Bir te Çal ma ve Birey Say s Gelinen Yerle im Yeri Kullan lan Ula m Arac Ya an lan Ev ve Çevrenin Özellikleri Bilgi Kaynaklar Araç Sahiplilik, Sosyal Güvence ve Sivil Toplum Kurulu lar na Üyelik Ziyaretlerin Niteli ine li kin Bulgular... 60

12 XII Ziyaretin Amac ve Yap lan Etkinlikler Ziyaret S kl Tercih Edilen Günler Milli Parkta Kal Süresi Ana Amac n Milli Park Ziyaret Olup Olmamas Milli Parka Gelmenin En Yak n Alternatifi Milli Parkta Geçirilen Zaman n Benzer Di er Alanlarla Kar la t r lmas Milli Park n Tercih Edilme Nedenleri Seyahat Maliyeti De i kenler Aras li kilerin ncelenmesine li kin Bulgular Ziyaret S kl n Etkileyen Faktörler Milli Parkta Geçirilen Zaman Etkileyen Faktörler Milli Park Benzer Alanlara Göre De erlendirmeyi Etkileyen Faktörler Kaynak De erlerini Önemli Bulmay Etkileyen Faktörler Denize Verilen Önemi Etkileyen Faktörler Bitki Örtüsünü Önemli Bulmay Etkileyen Faktörler Yaban Hayat n Önemli Bulmay Etkileyen Faktörler Jeomorfolojik Yap ya Verilen Önemi Etkileyen Faktörler Zevk ve Tercihlere Uygunlu a Verilen Önemi Etkileyen Faktörler Model Tahmini ve Tüketici Rant n n Hesaplanmas GENEL DE ERLEND RME SONUÇ KAYNAKLAR D Z N EK ÖZGEÇM

13 XIII EK LLER D Z N ekil 5-1: Milli Park Alan ekil 5-2 Çal ma Alan n n Topo rafik Haritas ekil 5-3 Dilek Yar madas ve BüyükMenderes Deltas n n Milli Park S n rlar çindeki Konumu ekil 5-4: Milli Parktan Bir Görünüm ekil 5-5: Milli Park n Floras ndan bir görünüm ekil 5-6: Milli Park n Faunas ndan Bir Görünüm ekil 5-7: Kanyondan Bir Görünüm ekil 5-8: Zeus Ma aras ndan Bir Görünüm ekil 5-9: Ziyaretçi Merkezi Olarak Düzenlenen Tarihi Binadan Bir Görünüm... 45

14 XIV Ç ZELGELER D Z N Çizelge 6-1 Cinsiyete Göre Da l m Çizelge 6-2: Ya Gruplar na Göre Da l m Çizelge 6-3: Medeni Hale Göre Da l m Çizelge 6-4: Ö renim Durumuna Göre Da l m Çizelge 6-5: Durumuna Göre Da l m Çizelge 6-6: Meslek Gruplar na Göre Da l m Çizelge 6-7: Hanehalk Gelir Gruplar na Göre Da l m Çizelge 6-8: kinci Bir te Çal ma Durumu Çizelge 6-9: Ailedeki Birey Say s Çizelge 6-10: Gruptaki Birey Say s Çizelge 6-11: Ziyaret Günü Gelinen Yerle im Yerleri Çizelge 6-12: Ziyaret GünüGelinen Yerin Milli Parka Uzakl Çizelge 6-13: Gelinen yerle im yerinde bulunma nedenleri Çizelge 6-14: kamet edilen yerle im yerine göre da l m Çizelge 6-15: Gelinen co rafi bölgeye göre da l m Çizelge 6-16: Kullan lan ula m araçlar Çizelge 6-17: Oturulan evin kendisine ait olma durumu Çizelge 6-18: Oturulan evin bahçeli olma durumu Çizelge 6-19: Ya an lan yerin çevresindeki ye il alan durumu Çizelge 6-20: Bilgi Kaynaklar ndan Yararlanma Derecesi Çizelge 6-21: Araç sahipli i durumu Çizelge 6-22: Sosyal güvenlik durumu Çizelge 6-23: Sivil toplum kurulu una üyelik durumu Çizelge 6-24: Ziyaret Amaçlar n n Öncelikleri Çizelge 6-25:Milli Parkta Yap lan Rekreatif Etkinlikler S ralamas Çizelge 6-26 Bir Y l çinde Milli Parka Ortalama Geli Say s Çizelge 6-27: Hafta içi-hafta sonu Tercih Durumu Çizelge 6-28: Hafta çi-hafta Sonu Tercih Durumu Çizelge 6-29: Hafta çi Hafta Sonu Tercih Edilme Nedenleri Çizelge 6-30: Milli Parkta Geçirilen Zaman Çizelge 6-31 Ana Amac n Milli Parka Gelmek Olup Olmamas Çizelge 6-32: Milli Parka Gelmenin En Yak n Alternatifi Çizelge 6-33:Geçirilen Zaman n Benzer Alanlarla Kar la t r lmas Çizelge 6-34: Milli Park n Tercih Edilme Nedenleri... 66

15 XV Çizelge 6-35: Milli Park n kaynak de erlerinin ortalamas Çizelge 6-36: Denizin tercih edilme nedenleri Çizelge 6-37: Bitki Örtüsü Tercihi Çizelge 6-38: Yaban Hayat Tercihi Çizelge 6-39: Jeomorfolojik Yap lara li kin Tercihi Çizelge 6-40: Ula mda Etkili Faktörlerin De erlendirilmesi Çizelge 6-41: Tesis ve Hizmet Kalitesi De erlendirmesi Çizelge 6-42: Ziyaretçi nitelik ve yo unlu u Çizelge 6-43: Toplam seyahat maliyeti Çizelge 6-45: Toplam seyahat maliyeti gruplar Çizelge 6-46: Ki i ba na seyahat maliyeti Çizelge 6-47: Ki i ba na seyahat maliyeti gruplar Çizelge 6-48: Kullan lan ba ms z de i kenler Çizelge 6-49: Y ll k Ziyaret Say s n Etkileyen Faktörler (Model 1).. 74 Çizelge 6-50: Poisson Modelle Elde Edilen Marjinal Etki De erleri.. 75 Çizelge 6-51: Milli Parkta Geçirilen Zaman Etkileyen Faktörler Çizelge 6-52: Benzer Alanlarla K yaslamay Etkileyen Faktörler (Model 3) Çizelge 6-53: Kaynak De erlerini Önemli Bulmay Etkileyen Faktörler (Model 4) Çizelge 6-54: Denize Verilen Önemi Etkileyen Faktörler (Model 5).. 79 Çizelge 6-55: Bitki Örtüsünü Önemli Bulmay Etkileyen Faktörler (Model 6) Çizelge 6-56: Yaban Hayat n Önemli Bulmay Etkileyen Faktörler (Model 7) Çizelge 6-57: Jeomorfolojik Yap y Önemli Bulmay Etkileyen Faktörler (Model 8) Çizelge 6-58: Zevk ve Tercihlere Uygunlu u Önemli Bulmay Etkileyen Faktörler (Model 9) Çizelge 6-59: De i ken tan mlamalar ve aç klamalar Çizelge 6-60: Poisson model tahmin sonuçlar Çizelge 6-61: Hesaplanan Tüketici Rant De erleri... 88

16 XVI

17 1 1 G R nsanl k refah n n, ekonomik, sosyal ve çevresel boyutlar n bir bütün olarak ele al nmas ile sa lanabilece i, 1987 y l nda Birle mi Milletlerin, Bruntland Raporu olarak da bilinen Çevre ve Kalk nma Komisyonu raporunda sürdürülebilir kalk nma kavram ile tan mlanm ve dünyan n gündemindeki yerini alm t r. Bu raporda sürdürülebilir kalk nma, günümüz ihtiyaçlar n n, gelecek ku aklar n ihtiyaçlar n kar lama olanaklar ndan fedakarl k yap lmaks z n kar lanabilmesi olarak tan mlanm t r. Ekonomik sistemin ekolojik sistem üzerindeki olumsuz etkileri, yirminci yüzy l n ikinci yar s ndan itibaren artarak çevre kirlili i, iklim de i imi, ekosistemlerin bozulmas gibi küresel sistemi etkileyecek düzeye ula m t r. Ülkelerin genel refah düzeylerinin en yayg n göstergesi olarak kullan lan milli gelir, ekonomik kalk nman n niceliksel yönlerini de erlendirmeye al rken çevresel de erler ba ta olmak üzere toplumun ya am kalitesini etkileyen niteliksel geli meleri yans tamamaktad r. Bu durum, do al kaynaklar n etkisini dikkate almadan hesaplanacak milli gelirin maksimizasyonunun, refah n maksimizasyonu anlam na gelmedi ini göstermektedir. Bu nedenle geleneksel milli gelir hesaplar ndan, çevreye verilen zarar ak m n n dü ülmesi ve sermaye mallar na ek olarak do al kaynak stoklar ndaki net de i imin de erinin de milli gelir hesaplar na eklenmesi gerekmektedir (Da demir, 2003). Do al kaynaklar n i levlerinin ekonomik de erlerinin belirlenerek bilançolara yans t lmas ile sektörlerin ekonomi içindeki paylar daha do ru olarak

18 2 belirlenebilecektir. Bütün bunlar n bir sonucu olarak günümüzde do al kaynaklar n i levlerinin ekonomik de erlerini belirleme çal malar önem kazanm t r. Do al kaynaklar n rekreasyon amaçl kullan lmas ile, bu kaynaklar n pazar olmayan bir ürünü ortaya ç kmaktad r. Aç k hava rekreasyonuna imkan veren do al alanlar içinde, orman alanlar önemli bir yere sahiptir. Bu amaçla ayr lm ve düzenlenmi orman alanlar oldu u gibi öncelikli olarak koruma amac ile ayr lm olan milli parklar ve tabiat parklar, rekreasyonel kullan ma da olanak veren alanlard r. Rekreasyon amaçl kullan m n ekonomik de erinin bir k sm n n ya da tamam n n parasal kar l olmad halde bu hizmetten dolay toplumun elde etti i memnuniyet, sosyal fayda olarak kabul edilmektedir (Pak, Türker, 2002). Konunun önemine ve bu konulardaki çal malar n gereklili ine ulusal planlarda yer verilmi ve 9. Be Y ll k Kalk nma Plan nda, ekonomide rekabet gücünün art r lmas n n ve ormanlar n bu alanda yaratt ekonomik de erlerin belirlenmesinin gereklili i belirtilmi tir. Ulusal Ormanc l k Program n n ormanlar n sosyal ve kültürel hizmetlerinden faydalanma ile ilgili eylemler ba l alt nda h zla kentle en ve de i en toplumun, ormanlar n sosyal ve kültürel hizmetleri (rekreasyon, kent ormanlar, ekoturizm, peyzaj, avc l k, sportif bal kç l k vb) ile ilgili talep ve beklentiler ile bu hizmetlerin yerel ve ülke ekonomilerine potansiyel katk lar konusunda envanter, ara t rma de erlendirme çal malar n n gerçekle tirilmesi maddesine

19 3 yer verilerek bu konudaki ara t rma geli tirme çal malar n n gereklili i üzerinde durulmaktad r. Yine Ulusal Ormanc l k Program n n hedefleri aras nda ormanlar n koruyucu ve çevresel hizmetlerinden faydalanma ile ilgili eylemler ba l alt nda ormanlar n koruyucu ve çevresel i levlerinin katk de erlerinin (ekonomik, sosyal, ekolojik) belirlenmesine yönelik ara t rma ve de erlendirme çal malar n n gerçekle tirilmesi ve sonuçlar hakk nda toplumun ve ilgili kurulu lar n (TÜ K, DPT vb) bilgilendirilmesi yer almaktad r. Do al kaynaklar n rekreasyon i levinin ekonomik de erinin belirlenmesi için baz yöntemler geli tirilmi tir. Bu yöntemlerden seyahat maliyeti ve ko ullu de erleme yöntemleri, ormanlar n rekreasyonel kullan m de erini belirlemek amac yla Amerika ve baz Avrupa ülkelerinde çok yayg n bir ekilde kullan lmas na ra men, Türkiye de bu amaçla yap lm çal malar s n rl d r. nsanlar taraf ndan rekreasyonel amaçla kullan lan do al kaynaklar n sa lad sosyal faydalar n parasal de erini belirlemeyi amaçlayan bu nitelikteki çal malardan elde edilen sonuçlar, bu alanlar n belirlenmesi, planlanmas, yönetilmesi ve korunmas nda karar vericilere yol gösterici olacakt r (Pak, Türker, 2002). Mevcut do al kaynaklar n etkin ve verimli bir ekilde planlanmas için söz konusu ürün ve hizmetlerin ekonomik de erlerinin bilinmesi kadar bu kaynaklar n kullan m biçimini ve kullan m düzeyini belirleyen sosyo-ekonomik yap n n incelenmesi de önem ta maktad r.

20 4 Dolay s yla, do al kaynaklar m z n yönetiminde, bu kaynaklara ili kin beklentilerin ortaya konulmas ile çevresel, sosyal ve ekonomik etkenlerin do ru olarak belirlenmesi önem kazanmaktad r. Gerek do al kaynaklar m z n i levlerinin ekonomik de erlerinin belirlenerek ekonomi içindeki paylar n n belirlenmesi, gerekse kaynaklar n yönetiminde etkili olan, bu kaynaklara ili kin beklentilerin ve kaynaklar n kullan m biçimini ve düzeyini belirleyen sosyo-ekonomik yap n n belirlenmesi büyük önem ta maktad r. Bu nedenle çal man n konusu, ziyaretçilerin sosyo ekonomik özelliklerine ili kin bulgular da kapsayacak ekilde, Dilek Yar madas -Büyük Menderes Deltas Milli Park n n rekreasyon amac yla kullan m n n ekonomik de erinin saptanmas olarak belirlenmi tir.

21 5 2 ÇALI MANIN AMACI VE KAPSAMI Bu çal man n amac, sonbahar ziyaretçilerini dikkate alarak, Dilek Yar madas Büyük Menderes Deltas Milli Park n n rekreasyon amac yla kullan m n n ekonomik de erini seyahat maliyeti yöntemiyle saptamakt r. Bu çerçevede çal ma, Milli Park ziyaretçilerinin: Sosyo-ekonomik yap s n ortaya koymay, Hangi amaçlarla ziyarette bulundu unu ve bunlar n öncelik derecelerini belirlemeyi, Ziyaretini etkileyen faktörleri tesbit etmeyi, Tüketici rant n hesaplamay hedeflemektedir. Çal ma, k sa dönemde belirtilen bu sonuçlar elde etmeyi hedeflerken, uzun dönemde: Do al kaynaklar n rekreasyon amac yla kullan lmas konusunda, aktif ve potansiyel kullan c özelliklerine ve talebine ili kin bilgilerden yararlanman n; bu alanlar n belirlenmesi, planlanmas ve yönetilmesi a amalar n n bir parças haline gelmesine ve bu konudaki çal malar n geli tirilmesine katk da bulunmay hedeflemektedir.

22 6 Dilek Yar madas -Büyük Menderes Deltas Milli Park, Ayd n il s n rlar içinde yer alan Ege Bölgesindeki sekiz milli parktan biridir. Milli parklar, ulusal ve uluslararas korunmas gerekli do a parçalar olmakla birlikte, rekreasyon amaçl ziyaretlere de aç k alanlard r. Do a koruma bilincini yükseltmek ve artan rekreasyon gereksinimini kar lamak konusunda, bu alanlar farkl özelliklere sahip çok say da insan n ya ad kentler için daha da büyük anlam kazanmaktad r. Sanayi, ticaret ve turizm aç s ndan Ege Bölgesinin merkezi konumunda olan zmir, nüfus büyüklü ü bak m ndan da Türkiye nin üçüncü büyük kentidir. Dilek Yar madas -Büyük Menderes Deltas Milli Park, zmir e 174 km uzakl kta olmas nedeniyle, zmir den ve ilçelerinden günübirlik ziyaretlerin yap ld bir alan olarak dikkat çekmektedir. Milli Park, ulusal ve uluslararas koruma statülerine sahip özgün do al ve kültürel özelliklere ve yüksek ziyaretçi potansiyeline sahip olmas na ra men, bugüne dek benzer bir çal ma yap lmam t r. Park n ekonomik de erinin belirlenebilmesi için gerekli olan giri say lar na ait kay tlar n bulunmas, Milli Park n çal ma alan olarak belirlenmesinde etkili olan unsurlardan biri olmu tur. Çal ma, Dilek Yar madas Büyük Menderes Deltas Milli Park örne i ile do al kaynaklar n rekreasyon amac yla kullan m n n ekonomik de erini belirleme çal malar na ve bu suretle uzun dönemde, gerek kalk nma projelerinin analizlerinde sosyal fayda ile sosyal maliyet kar la t rmalar na, gerekse do al kaynaklar n milli gelir hesaplar na yans t lmas na katk da bulunabilecektir.

23 7 Do al kaynaklar n yönetiminin sa l kl olarak gerçekle tirilmesi, kaynaklar hakk nda oldu u gibi kaynak kullan c lar hakk nda da yeterli, do ru ve güncel bilgilerin karar verici ve planlamac lar taraf ndan bilinmesini gerektirir. Korunan alanlar içinde e itim i levine de sahip olan milli park ve benzeri alanlarda toplumun bütün kesimlerini çekici ve alan içindeki yönlendirmelerle bilgi ve bilinç düzeyini art r c planlamalar n yap lmas büyük önem ta maktad r. Söz konusu planlamalar kapsam nda kullan c lar n sosyo ekonomik özelliklerine yönelik çal malar önemli bir yer tutmaktad r. Bu nedenle, çal ma alan nda bu konuda mevcut olan eksikli in doldurulmas na katk da bulunmak da çal man n amaçlar aras nda yer almaktad r.

24 8 3 L TERATÜR ÖZET Kaval (2007) taraf ndan Amerika Birle ik Devletlerindeki milli parklar, devlet ormanlar n n rekreasyonel yararlar n belirlemek amac yla yap lm bir meta-analizi çal mas bulunmaktad r. Çal ma sonucunda 1960 l y llardan beri yap lmakta olan çal malar de erlendirilerek ülkedeki ulusal park ve ormanlar n pazar olmayan aç k hava rekreasyonuna ili kin tüketici fazlas hesaplanm t r y llar aras nda yap lm çal malara ait toplam 106 yer, 25 farkl aktivite türü, 1229 gözlemi içeren veriler kullan lm t r. Çal mada tüketici rant n n hesaplanmas nda büyük ölçüde ko ullu de erleme ve seyahat maliyeti yöntemleri kullan lm t r. Çal ma sonucunda park tipine göre ki i ba na günlük ortalama rekreasyon yararlar parasal olarak verilmi tir. Erdo an vd. (2007) taraf ndan zmir Kültür Park nda 2006 y l may s-temmuz aylar aras nda ziyaretçilerle alanda yüz yüze anket çal mas yap lm ve anket sonuçlar, tüketici fazlas ve talep fonksiyonunu tahmin etmek için kullan lm t r. Çal mada bireysel seyahat maliyeti yöntemi uygulamas yap lm t r. Kültür Parka yap lan y ll k ziyaret say s ba ml de i keni olu tururken; seyahat maliyeti, Parkta yap lan masraf, gelinen mesafe, ziyaretçilerin ya, ö renim düzeyi ve medeni hali ba ms z de i kenler olarak belirlenmi tir. Bilgiç ve Florkowski (2007) taraf ndan Amerika Birle ik Devletlerinin güneydo usunda levrek av talebi konusunda, negatif binomial regresyon modelleri kullan larak bir çal ma yap lm t r. Çal mada, iki a ama olarak geziye kat lma karar n ve gezi s kl n

25 9 etkileyen faktörler ara t r lm t r. Modelde s f r de erinin a r l ve heterojenite gözlenmedi i için negatif binomial model kullan lm t r. Geziyle ilgili bireysel de i kenler olarak, ya, ya n karesi, medeni hal, cinsiyet, rk, ö renim durumu, bölgesel gruplarla ilgili kukla de i kenler ilk a amada kullan l rken; ikinci a amada kullan lan de i kenler ortalama gezi maliyeti, yakalanan bal k say s, yakalanan bal k say s n n karesi ve bal k büyüklü ü olarak belirlenmi tir. Y lmaz (2006), Saroz Körfezi k y eridinin turizm ve rekreasyonel kullan m potansiyeli üzerine bir ara t rma yapm t r. Ara t rma ile do al, tarihi ve kültürel potansiyele sahip alan n turizm ve rekreasyon aktivitelerine kaynak olu turabilecek kullan mlar n ve bilinçli kullan ma yönelik stratejilerin belirlenmesine çal lm t r. Do a yürüyü leri, kamp, piknik, suya ba l aktiviteler ve zengin do al kaynaklar n n sundu u izleme aktivitelerine uygun olan bölgede, sürdürülebilir bir kullan m n sa lanabilmesi için mevcut ve potansiyel kaynaklar ile kullan c lar n rekreasyonel e ilimi aras ndaki dengenin önemine ve rekreasyonel alan planlamas yap lmas n n gereklili ine dikkat çekilmi tir. Öztürk (2005), Küre Da lar Milli Park n n rekreasyonel kaynak de erlerini incelemi tir. Çal mada do al ve kültürel kaynak de erleri aç s ndan uluslararas öneme sahip alandaki rekreasyonel aktiviteler ile bu aktivitelerin do al kaynak de erlerine etkilerinin belirlenmesine çal lm t r. Eko-turizm uygulamalar nda kaynak de erlerinin korunmas n n ve yerel halk n kat l m n n sa lanmas n n önemi üzerinde durulmu tur.

26 10 Deniz (2005), poisson regresyon analizi konusundaki çal mas nda, poisson regresyon analizinin hangi artlarda kullan ld ve regresyon sonuçlar n n yorumlanmas üzerinde durmu tur. Espineira ve Tufflour (2005), taraf ndan Kanada n n Newfoundland bölgesinde bulunan Gros Morne Milli Park nda bir uygulama yap lm ; kesik say labilir veri modelleri (truncated count data models) kullan larak anket yöntemiyle tüketici fazlas ve talep e risi tahmin edilmi tir. Çal mada, son 5 y ldaki ziyaret say s ba ml de i ken olarak belirlenirken, ziyaretçilerin demografik özellikleri, seyahat zaman n n de eri, benzer alanlar hakk ndaki bilgi, gelir ve son gezinin özelliklerine ili kin ba ms z de i kenler kullan lm t r. Iamtrakul ve Teknomo (2005) taraf ndan yap lan çal mada Japonya n n Saga kentindeki üç parkta, kullan c lar n rekreasyonel davran lar ara t r lm ve seyahat maliyeti yöntemi kullan larak rekreasyon talebi belirlenmi tir. Amaçlar ; kent ya am n n kalitesini art rmak ve parklar n sundu u hizmetleri geli tirmek için bugünkü ve gelecekteki politikalar belirlemede, uygun planlar n yap lmas nda ve yerel planlamalar için yararl bilgiler sa lamada rehber olmas olarak tan mlanan çal mada bireysel özelliklerin alg lamada meydana getirdi i farkl l belirlemek için ya, gelir, ö renim, kullan lan park hizmetleri ile ilgili geçmi deneyimler de i ken olarak kullan lm t r. Çal mada zaman de eri, kullan c lar n gelirle ilgili sosyo ekonomik de i keni üzerinden elde edilmi ; ayl k çal ma saati 160 saat varsay larak bir saatlik çal ma kar l esas al nm t r.

27 11 Chen vd. (2004) taraf ndan yap lan çal mada, Çin deki Xiamen adas n n do u k y s n n rekreasyonel yararlar na, seyahat maliyeti yöntemi kullan larak de er belirlemek amaçlanm t r. Seyahat maliyeti yöntemi içinde zaman n f rsat maliyeti hesab için günlük ücret tutar n n üçte biri esas al nm t r. Çal mada zonal seyahat maliyeti yöntemi kullan lm ve ziyaretçilerin geldikleri bölgeler, yerel hükümetin idari s n rlar gözönüne al narak belirlenmi tir. Regresyon modelinin ba ms z de i kenleri; kukla de i ken olarak alana geldi i yerden ula m (Xiamen adas ndan gelip gelmedi i), gelinen bölgenin dahil oldu u zona ait y ll k net gelir, gelinen zondaki toplumda görülen yüksek ö renim yüzdesi, gelinen bölgenin seyahat masraf olarak belirlenmi tir. Yar logaritmik fonksiyon tipi kullan lm t r. Alkay ve Ocakç (2003), kentsel ye il alanlar n ekonomik de erlerinin ölçülmesinde kullan labilecek yöntemlerden, ko ullu de erleme yöntemi, seyahat maliyet yöntemi ve hedonik fiyat yöntemini incelemi tir. Bu yöntemler genel özellikleri ile tan t larak ortak ve ay rdedici özellikleri üzerinde durulmu ; kentsel ye il alanlar için uygunlu u irdelenmi tir. Pak (2002) taraf ndan yap lan çal mada, Do u Akdeniz ve Do u Karadeniz bölgesindeki Çevre ve Orman Bakanl na ba l yedi orman içi dinlenme yeri örne i üzerinde, orman kayna ndan rekreasyonel amaçl yararlanma için ekonomik de erleme bireysel seyahat maliyeti ve ko ullu de erleme yöntemleri ile belirlenmi tir. Çal ma konusu orman içi dinlenme yerleri, rekreasyon talepleri ve

28 12 ödeme e ilimini belirleyen de i kenler aç s ndan incelenerek kar la t r lm t r. Ortaçe me vd. (2002) taraf ndan Kur unlu elalesi Tabiat Park nda bireysel seyahat maliyeti yöntemi ile rekreasyonel kullan m de erinin belirlenmesi konusunda bir çal ma yap lm t r. Çal ma verileri, Eylül 1998-Haziran 1999 tarihleri aras nda Park ziyaret edenlerle yüz yüze yap lan görü melerle elde edilmi tir. Çal mada y ll k bireysel ziyaret say s, ba ml de i ken; yak t maliyeti, ziyaretçilerin ya, e itim düzeyi ve gelir durumu ile alternatif alanlar n varl, ba ms z de i kenler olarak belirlenmi tir. Tüketici rant n n hesaplanmas nda, yar logaritmik fonksiyon tipi kullan lm t r. Moons vd. (2001), seyahat maliyeti yöntemi uygulamalar nda, seyahat zaman ve maliyetinin belirlenmesi konusunda bir çal ma yapm t r. Seyahat maliyeti yöntemi modellerinde anahtar konu olan seyahat maliyeti de i keninin tan mlanmas nda genellikle ziyaretçilerin beyanlar n n dikkate al nmas ndan yola ç k larak alg lanan ve hesaplanan seyahat maliyetinin kar la t rmas yap lm t r. Hesaplanan seyahat zaman ve maliyeti, co rafi bilgi sistemi yaz l mlar ile; alg lanan seyahat zaman ve maliyeti ise anket yoluyla elde edilmi tir. Alg lanan seyahat maliyetinin yap s n aç klamak için uzakl k, zaman, grup büyüklü ü, sosyal s n f, ö renim düzeyi, ziyaretin genel memnuniyet düzeyi ve ziyaret süresi kullan lm t r. Seyahat zaman ve maliyeti fark n n etkisini belirlemek için yap lan tüketici rant hesab nda, ba ml de i kenin üç farkl fonksiyonel formu kullan lm t r. Yar logaritmik, negatif binomial ve

29 13 kesik (truncated) negatif binomial modellerle yap lan çal malar sonucunda, alg lanan ve hesaplanan zaman ve maliyet de erleri aras ndaki fark n, uzakl kla ve ziyaret s kl ile negatif bir ili ki sergiledi i gözlenmi tir. Tüketici fazlas tahminlerinin kar la t r lmas sonucu, yaln zca negatif binomial fonksiyon formunda, alg lanan ve hesaplanan maliyetin istatiksel olarak anlaml bir farka neden oldu u görülmü tür. Ortaçe me vd. (2000) taraf ndan yap lan çal mada, seyahat maliyeti yöntemi tan t larak ülkemizdeki rekreasyon planlamalar nda kullan m olanaklar üzerinde durulmu tur. McKean ve Taylor (2000) taraf ndan Moskova-Idaho da, 1998 y l Nisan-Kas m aylar aras nda rekreasyon gezisi için ödeme isteklili ini ölçmek ve rekreasyonistlerce yap lan masraf ölçmek amac yla iki anket uygulanm t r. Poisson ve negatif binomial regresyon modelleri üzerinde çal lm t r. Rekreasyon talep analizinde, ziyaretçilerin alana ziyaret için herhangi bir kazançtan vazgeçmedikleri varsay lm t r. Ba ml de i ken, alana yap lan y ll k gezi say s ; ba ms z de i kenler seyahat maliyeti, seyahat zaman, alternatif alanlarda geçirilen zaman (saat), y ll k hanehalk geliri, ziyaretçinin y ll k serbest zaman (gün) ve alandaki toplam deneyimi (y l) olarak belirlenmi tir. Heyes ve Heyes (1999) taraf ndan yap lan çal mada ngiltere nin güneybat s ndaki Dartmoor Milli Park n n y ll k rekreasyonel yararlanma de eri bireysel seyahat maliyeti yöntemi ile belirlenmi tir. Kesik negatif binomial regresyon modellerine ait

30 14 sonuçlar verilmi tir. Çal ma verileri, 1996 y l A ustos-eylül aylar içinde yap lan anket çal malar ile elde edilmi tir. Çal man n aç klay c de i kenleri; seyahat maliyeti, gelirin do al logaritmas, ziyaretçilerin alternatif alanlardaki deneyimleri, Milli Parka geli in ana amaç olup olmamas, Milli Parkta kald klar süre, ziyaretçilerin ya, çevresel konularla ilgilenme derecesi ve grup büyüklü ü olarak belirlenmi tir. Seyahat maliyetinin belirlenmesinde, alana ula m için harcanan yak t masraf n n grup büyüklü üne bölünmesi ile elde edilen de er ile zaman n f rsat maliyeti toplam esas al nm t r. Zaman n f rsat maliyeti, s f r, hanehalk n n ortalama bir saatlik ücretinin 0.33 ü ve 0.43 ü olmak üzere üç farkl ekilde hesaplanm t r. nan ve Kuba (1997), do al kaynaklar n de erlemesinde kullan lan analiz yöntemlerini incelemi ve ko ullu de erleme, hedonik fiyat yöntemi, seyahat maliyeti yöntemi ve delphi tekni inin kullan mlar üzerinde durulmu tur. Englin ve Shonkwiler (1995), rekreasyonel yürüyü parkurlar nda sayma veri modellerini kullanarak uzun dönemli sosyal refah tahmini yapm lard r. Yar logaritmik fonksiyon tipi ile poisson ve negatif binomial regresyon modellerini kullanarak tüketici rant n ve populasyon ortalamalar n dahil etmek suretiyle potansiyel talebi hesaplam lard r. Fleischer ve Tsur (1994), srail de iki bölgede yapt klar çal mada, g da ve endüstri için öneminin yan nda yaban hayat, estetik manzara, kültürel ve do al korunan alanlar da sa layan tar m alanlar n n rekreasyonel de erinin ölçümü üzerine bir çal ma

31 15 gerçekle tirmi tir. Önceki çal malar n ço unda bu hizmetlerin ölçülmesinde ko ullu de erleme yönteminin kullan lmas na kar n bu çal mada sayma veri regresyon teknikleri kullan larak seyahat maliyeti modeli uygulanm t r. Ba ml de i ken olarak bireysel ziyaret say s, ba ms z de i kenler olarak seyahat maliyeti, ö renim, ya, gelir, cinsiyet ve bireylerin tercihinde alan n özelliklerinin etki derecesi ba ms z de i kenler olarak kullan lmak suretiyle tüketici rant hesaplanm t r. Bu çal mada, ana amaç olan seyahat maliyeti yönteminin uygulanmas nda ve sosyo-ekonomik yap n n belirlenmesinde yukar daki çal malarda kullan lan baz tekniklerden yararlan lm t r. Çal ma ile alan n özelliklerinin ve çal ma artlar n n belirledi i s n rlar içinde, Dilek Yar madas -Büyük Menderes Deltas Milli Park için bir ekonomik de er ortaya konulmas ve sonbahar kullan c lar n n özelliklerine yönelik baz bulgular n elde edilmesi beklenmektedir.

32 16 4 MATERYAL VE YÖNTEM 4.1 Materyal Ara t rman n materyalini, birincil ve ikincil kaynakl veriler olu turmaktad r. Ara t rman n ana materyali, Milli Parka gelen ziyaretçilerle kar l kl görü meler yoluyla elde edilen özgün verilerdir. Ara t rmada kullan lan ikincil kaynakl veriler ise bu konuda yap lm benzer çal malara ili kin yaz l kaynaklar ile Ku adas Do a Koruma ve Milli Parklar Mühendisli inden sa lanan kay tl verilerdir. 4.2 Yöntem Verilerin Toplanmas A amas nda zlenen Yöntemler Saha ara t rmalar ndan elde edilen özgün verilerin kayna olan anket formu, yurt içi ve yurt d nda yap lm benzer nitelikteki çal malar incelenerek ve bölgenin özelliklerine göre düzenlenerek olu turulmu tur (EK). Ankette yer alan baz sorular n ankete kat lanlar taraf ndan daha kolay anla lmas n sa lamak amac yla aç klay c kartlar haz rlanm t r. Anket formu iki bölümden olu maktad r. lk bölümde ziyaretçilere, alanla ilgili sorular sorulmu ; alana geli amaçlar, alanla ilgili tercihleri ve de erlendirmelerine yer verilmi tir. kinci bölümde

33 17 seyahat maliyeti yönteminin uygulanmas nda da kullan lacak olan ziyaretle ilgili yapt klar harcamalar ve ba ml de i kenimiz olan ziyaret say s n etkileyebilecek ba ms z de i kenleri olu turan ziyaretçilerin sosyo-ekonomik özellikleri ile ilgili sorulara yer verilmi tir. Alan çal mas nda Dilek Yar madas Büyük Menderes Deltas Milli Park n n yerli ziyaretçileri dikkate al nm t r. Bu amaçla hafta içi ve hafta sonu ziyaret say lar na göre oransal örnek hacmi hesaplanm t r. Formülde %95 güven aral ve %10 hata pay kullan lm t r. Np(1 p) n ( N 1) p(1 p) 2 pˆ x 2 p x varyans N=Anakitle (23801) p=oran (0.5 al nm t r) Bu formüle göre örnek hacmi 96 olarak belirlenmi tir. Yedeklerle birlikte toplam 104 güvenilir anket elde edildi inden, de erlendirmeler 104 anket üzerinden yap lm t r Verilerin Analizi A amas nda zlenen Yöntemler Yap lan anketlerle elde edilen veriler, sosyal bilimler alan nda yap lan istatistiksel de erlendirme çal malar nda yayg n olarak kullan lan istatistik ve ekonometri paket programlar yla de erlendirilmi tir. Ziyaretçilerin ve ziyaretlerin özelliklerini

34 18 belirlemek için be li likert ölçe i ve bulan k e li kar la t rmaya (fuzzy pair-wise comparison) uygun ölçekler kullan lm t r. Likert ölçe i, tutumlar n ölçülmesinde kullan lan ölçeklerden biridir. Tutumlar, belirli bir sosyal obje konusunda bireylerde mevcut olan ve bili sel, duygusal, davran sal yanlar ta yan gizli e ilimleri ifade etmektedir. Tutum, bireylerin belirli bir obje veya objeler grubuna ili kin güdüsel, bili sel, alg sal süreçlerinin az çok sürekli bir organizasyonu olarak davran lar aç klay c bir de i ken olarak görülmekte ve bu nedenle tutumlar n ölçülmesi büyük önem ta maktad r (Bilgin, 1995). Tutum ölçeklerinden biri olan Likert ölçe i, ilk kez 1932 y l nda Likert taraf ndan A technique for a measurement of attitudes ba l kl makalesiyle sunulmu tur. Bu ölçe in kullan m nda genellikle cevap seçenekleri, tutumun iddetinin uçlara do ru olumlu ya da olumsuz yönde artt ekilde düzenlenir. Cevap seçeneklerinin ya da ölçek derecelerinin belirlenmesinde en yayg n olarak iki uçta yer alan ifadeler ve aradaki durumun derecesini belirten ifadeler olacak ekilde be li sistem kullan l r. Likert ölçe i nispeten basit ve kolay oldu u için yayg n olarak kullan lmaktad r. Bu çal mada, be li likert ölçe i kullan larak elde edilen sonuçlar n probit modellerde kullan lmas s ras nda, 4 ile derecelendirilen oldukça önemli ve 5 ile derecelendirilen çok önemli seçenekleri 1, di erleri 0 olarak de erlendirilmi tir. Bulan k e li kar la t rma yöntemi; bireylerin, tercihlerini yaparken en önemli amaç veya amaçlar ve daha sonra takip eden daha az önemli amaçlar olmak üzere mümkün oldu u kadar çok amac gerçekle tirdikleri varsay m yla, amaç hiyerar ilerini ortaya koymada

35 19 kullan lan yöntemlerden biridir. Yöntemin dayand bulan k mant k, klasik mant n bir alternatifidir. Klasik mant ktaki A ya da A de il eklindeki iki de erlili in yerine, A ve A de il eklindeki çok de erlili in savunucusudur. Her ey ya olmal veya olmamal, imdi de, gelecekte de diyen Aristo Bat n n, ben bu düyan n sonlu veya sonsuz oldu unu söylemedim diyen Budha, Do u nun matematik ve bilime bak n ekillendirmi tir. Bulan k mant n felsefesi ve baz temel özellikleri incelendi inde (Yager and Zadeh, 1992; Kosko, 1993); her ey bir derece meselesidir, her ey grinin tonlar d r ve bulan kl k griliktir, klasik mant k, bulan k mant n özel bir durumudur, her mant k sistemi bulan kla t r labilir, bulan k mant kta bilgi, esnek bir derlemedir veya de i kenlerin derlemesinde bulan k k s tlard r, sonuç ç karma, esnek k s tlay c lar n bir ço alma süreci olarak dikkate al n r. Sözel verilerin insanlar için ta d önem ve insanlar n kulland dü ünce sisteminin bilgisayarlara aktar lmas ihtiyac ile ortaya ç km olan bulan k mant k; kelimelerle matemati i birbirine ba lamakta, her kelimenin anlam nda sakl olan belirsizli i ifade etmekte, say sal oldu u kadar sözel belirsizli in de analizinde kullan labilmekte, mevcut modellerde metodoloji içinde kaybolan insan faktörünü sisteme dahil edebilmektedir. K smi üyelik, bulan k küme teorisinin merkezi bir kavram d r. Standart üyelik teorisinde bir

36 20 küme, evrensel kümenin her bir eleman söz konusu kümenin eleman olmas (yani 1) veya olmamas (yani 0) durumu ortaya konuldu unda iyi tan mlanm olarak kabul edilmektedir. K smi üyelikte ise, bulan k küme [0,1] kapal aral nda yer almaktad r. Bu yüzden kümenin bir eleman na 0 ve 1 aras nda bir de er verilmektedir. Bulan k küme teorisi belirsiz tercihlere dayanmaktad r. Bulan k e li kar la t rma yönteminde, birinci ad m olan veri toplama a amas nda bir diyagram kullan lmaktad r. A ve B amaçlar, bir çizginin z t taraftaki uçlar na yerle tirilmektedir. Bireylerden tercihini belirtmek üzere çizginin üzerine X i areti koymas istenmektedir. Amaçlar kar la t r l rken; hangi amaç X i aretine daha yak n mesafede ise, onun di erine tercih edildi i söylenebilir. B ye göre A n n tercih derecesi, R AB, X i aretinden A ya olan uzakl kla ölçülür. A dan B ye toplam uzakl k 1 dir. E er R AB <0,5 ise B>A E er R AB =0,5 ise A B E er R AB >0,5 ise A>B Kesin tercihler olmas durumunda R AB =1 veya R AB =0 Amaçlara ait e li kar la t rmalar n say s, K, a a daki gibi belirlenmektedir. K n n 1 / 2 Burada n, amaçlar n say s n ifade etmektedir. Her bir e li kar la t rma için, R ij (i j) elde edilir. i ye göre j nin tercih derecesinin ölçümü de:

37 21 R ji =1- R ij eklinde olacakt r. kinci a ama, bulan k tercih matrisinin olu turulmas d r. Veriler toplan p, yukar da anlat lanlar do rultusunda i lendikten sonra bireylerin bulan k tercih matrisi olu turulabilir. Bunun için a a daki ifadeden yararlan l r: R ij 0 rij eger i j i, j 1,..., n eger i j i, j 1,..., n Yöntem ixj boyutlu bulan k tercih matrisi (R) ile aç klanabilir. 0 r12 r13... r1 j r21 0 r23... r2 j r31 r R (1) r i 1 j ri 1 ri2... rij 1 0 Yöntemin üçüncü a amas, bulan k a rl klar n ölçülmesidir. Bireyin tercih matrisinden her amaca ait tercihin ölçüsünü (i) hesaplamak mümkündür. A a daki formül her amac n ayr ayr tercih yo unlu unu ölçmede kullan lmaktad r. 1 n 1/2 2 ij / 1 (2) i 1 I j R n Son a ama ise amaçlar n s ralanmas d r. Iij de erleri 0 ile 1 aras nda de i mektedir. De er 1 e ne kadar yak nsa, söz konusu

38 22 amac n tercih yo unlu u o kadar büyük olmaktad r. Iij ler elde edildikten sonra amaçlar en önemliden en az önemliye do ru s ralan r (Günden, 2005). Milli Park n rekreasyon amac ile kullan m n n ekonomik de erini belirlemek için, bireysel seyahat maliyeti yöntemi kullan lm t r. Seyahat Maliyeti Yöntemi, do al kaynaklar n pazar olmayan hizmetlerinin ekonomik de erini belirlemek için tüketici rant na dayanan özel yöntemlerden biridir. Yöntem; de eri belirlenmeye çal lan pazar olmayan mal veya hizmetin tamamlay c s olan özel (yani pazar olan) mallar n pazarlar n, vekil pazar olarak kullan r. Tamamlay c özel mal sat n al nd nda bireylerin hem bu özel mal için hem de belirlenmek istenen pazar olmayan mal veya hizmet için tercihlerini çevresel anlamda davran sal bir iz b rakarak aç klad klar varsay l r. lgili mallar n mevcut pazarlar n vekil olarak kullanmas ve dolay s yla bu pazarlara ili kin bilgileri kullanmas nedeniyle bu yakla m iktisattaki ad yla aç klanm tercihler yakla m olarak da bilinmektedir (Kaya, 2002). Rekreasyon amac yla kullan lan alanlarda, sürdürülebilir kullan m n yarar ve maliyetlerinin belirlenmesi için; ziyaretçilerin ço unun maksimum ödeme isteklili inin, bu alanlar n giri ücretinin üstünde bir bedel oldu u varsay m yla, alan n gerçek de erini belirlemede pazar d de erleme yöntemleri kullan l r. Rekreasyon talep analizlerinin yap ld seyahat maliyeti yönteminde alana yap lan gezi say s ; seyahat maliyeti, zaman ve di er demografik ve yerel de i kenlerle ilgili varsay lmaktad r.

39 23 Bu yöntem için temel veri, ziyaretçilerin rekreasyon alan na belirli bir dönemde yapt klar ziyaret say s ile rekreasyon alan na yap lan gezi süresince yap lan harcamalardan olu maktad r (Pak, 2003). Alana olan talep ile yap lan harcamalar aras ndaki ili kinin bir seyahat-üretim fonksiyonu olarak tan mlanabilece i varsay m ile bu fonksiyon; V=f(C,X) eklinde ifade edilebilir. Burada; V: Bir rekreasyon alan na belirli bir dönemde yap lan ziyaret say s n, C: Seyahat maliyetini, X: V yi yeterli oranda aç klayacak olan di er sosyo-ekonomik de i kenleri ifade etmektedir. Seyahat maliyeti yöntemi, zonal ve bireysel olmak üzere iki farkl ekilde uygulanmaktad r. Zonal seyahat maliyetinde ba ml de i ken, her bir bölgeden rekreasyon alan na yap lan ziyaret say s n n toplam n n, o bölgenin toplam nüfusuna oran d r. Ziyaretçilerin geldikleri bölgeler uzakl klar na, dolay s yla maliyetlerine göre grupland r larak her bölge için bölgeden yap lan ziyaret say s bölgede ya ayan nüfusa bölünmek suretiyle bulunacak bölgeden ki i ba na ortalama ziyaret say s ve bir ki inin bir

40 24 ziyaretinin ortalama seyahat maliyeti elde edildikten sonra her bölge için hesaplanacak tüketici rantlar n n toplam eklinde bulunur. Bireysel seyahat maliyetinde ise ba ml de i ken, her bir ziyaretçinin belirli bir rekreasyon alan na yapt gezilerin say s d r. Bireyin belli bir dönemde alana yapt ziyaret say s, bireyin yapt seyahat maliyetinin ve bireyin ziyaretlerini belirleyen sosyo-ekonomik de i kenlerin bir fonksiyonu olarak tan mlanmaktad r. Yani, bireysel seyahat maliyeti yönteminde bölge ortalamalar yerine bireysel veriler kullan lmaktad r. Seyahat Maliyeti Yöntemi ile bir rekreasyon alan n n rekreasyon etkinliklerine göre net ekonomik de eri belirlenirken a a daki a amalardan geçilir: 1. Rekreasyon alan na yönelik talebi etkileyen faktörlerin belirlenmesi ve modelin kurulmas 2. Veri toplama 3. Talep fonksiyonunun tipinin belirlenmesi 4. Regresyon analizi ve birinci a ama talep e risinin belirlenmesi 5. Rekreasyon veya seyahat maliyetini yans tan ba ms z de i kendeki hipotetik de i ikliklerle ikinci a ama talep e risinin belirlenmesi 6. Tüketici rant ve dolay s yla net ekonomik de erin hesaplanmas (Kaya, 2002).

41 25 Bireysel seyahat maliyeti yönteminde, daha az veri ile daha anlaml sonuçlar elde edilebilmektedir. Bowker vd.(1998) e atfen Pak (2003) n bildirildi ine göre, son zamanlarda istatiksel yeterlilik, bireysel davran modellemedeki teorik uyum, keyfi bölge tan mlamas ndan sak n lmas ve zonlardaki nüfus aras ndaki farkl l n artmas gibi nedenlerden dolay, bireysel seyahat maliyeti daha fazla tercih edilmektedir. Bu nedenlerle çal mam zda rekreasyonel yararlanma de erinin hesaplanmas nda, bireysel seyahat maliyeti yöntemi kullan lm t r. Kurdu umuz ekonometrik modellerde; ba ml de i ken, Milli Parka yap lan y ll k ziyaret say s d r. Toplam seyahat maliyeti ve ki i ba na seyahat maliyeti de i kenleri; ula m masraf, ziyaretçilerin Milli Parkta tüketmek için yanlar nda getirdiklerinin bedeli, Park içinde yap lan harcama ve giri ücretinin toplam olarak al nm t r. Ula m gideri olarak yak t gideri ya da ta ma ücreti esas al nm t r. Çal mada poisson regresyon analizleri yap lm t r. Poisson regresyon modeli, sayma verileri için en uygun yöntemlerdendir. Herhangi bir olay n belirlenen bir süreç içinde yap lan denemeler sonucunda meydana gelme say s, sayma verileri olarak ifade edilmektedir. Sayma veri modelleri özel bir regresyon türüdür ve ekonometride ve mikro ekonomide çok fazla kullan lmaktad r. Verilerin sürekli oldu u durumlarda do rusal regresyon analizi kullan labilmektedir. Ancak verilerin kesikli olmas durumunda do rusal regresyon modelleri kullan larak yap lacak analizler etkisiz, tutars z ve çeli kili sonuçlar verecektir (Deniz, 2005). Say larla

42 26 ölçülmü de i kenlerin anlizinde de i kenler negatif de er almazlar ve bu yüzden normal da l m göstermezler. Poisson ve negatif binom da l mlar bu tür durumlar için daha iyidir (Akta vd. 2005). Bu modellerin kullan labilmesi için dikkat edilmesi gereken en önemli ko ul, ko ullu varyans de erinin ko ullu ortalama de erine e it olmas d r (Deniz, 2005). Poisson da l m a a daki ekilde ifade edilebilir: P(x)=( x e -x )/x x=0, 1, 2,..., x=olay say s =x in aritmetik ortalamas e= (Miran, 2003). Poisson regresyonda iki durum bulunmaktad r. Yay l m n fazlal (overdispersion) ve azl (underdispersion). E er yay l m 1 den büyükse, yani varyans ortalamadan büyükse yay l m çok fazla, 1 den küçükse yani varyans ortalamadan küçükse yay l m azd r. Yay l m n fazlal ve azl poisson modelin yetersiz oldu unu gösterir. Yay l m n fazla olmas durumunda veriler negatif binom da l m na uygun oldu u için negatif binom regresyon kullan lmas daha uygundur. Bu nedenle varyans n ve ortalaman n e itli i olan poisson da l m yerine negatif binom da l m kullan l r (Akta vd. 2005). Negatif binomial da l m nda varyans n, ortalaman n karesel fonksiyonu oldu u varsay l r. Anket sonuçlar ndan elde etti imiz veriler, içsel tabaka ve kesiklik (truncation) içermektedir. çsel tabakal l k (endogenous stratification), bireylerin örne e girme olas l n n, alan ziyaret etme

43 27 s kl na ba l olmas n ifade etmektedir. Kesiklik ise, örne in alana gelmeyenleri kapsamamas d r. Bu nedenle çal mada, içsel tabakal l ve kesikli i düzelten poisson model kullan lm t r. Kesiklik ve içsel tabakal l n düzeltildi i sayma veri modelleri ile; (i) toplumdaki bireysel ortalama gezi de eri, (ii) yap lacak ortalama gezi say s (potansiyel talep), (iii) alan n toplam kullan m de eri hesaplanabilir. Belirlenmi model, kullan c parametrelerini oldu u gibi toplum (populasyon) parametrelerini de tahmin eder. Bu nedenle ba ms z de i kenler olarak örnek de erleri yerine toplum de erlerini kullanmak suretiyle toplum talebini ve de erini elde etmek de mümkündür. Böylece söz konusu modellerin kullan lmas ile uzun dönemli talebin elde edilmesi de olanakl d r. Sayma veri modelleri ile ziyaretçi say s de i ken modeli; y i * =g(p i,j, x i, z i, ) + i i=1, 2,..., N olarak ifade edilir. Burada, y i *, i. bireyin j alan na talep miktar ; P i,j seyahat maliyeti; j rekreasyon alan, x i bireysel özellikler, z i j rekreasyon alan n n özellikleri, bilinmeyen parametrelerdir. Tüketici fazlas basit olarak bu ekilde belirlenebilir. Tüketici fazlas, ba lang ç fiyat olan P o dan üst s n r olan P 1 e kadar olan k sm n integralidir. Sayma veri modelleri tüketici fazlas tahmininden daha fazlas n sa lar. Bu modeller ile potansiyel talep tahminini de yap labilir. Toplumdaki potansiyel talebi belirlemek için y* hesaplamas nda örnek ortalamalar yerine populasyon ortalamalar kullan l r.

44 28 Belirlenmek istenen talep,, fiyat n ve di er ba ms z de i kenlerin yar logaritmik fonksiyonudur. Bu ili ki a a daki e itlikle gösterilir: Ln i = 0 + p P + X i X i Toplam tüketici fazlas, talep fonksiyonun integrali ile a a da gösterilen e itlikle bulunmaktad r. i dp = i / p (Englin ve Shonkwiler, 1995). Çal mada probit modeller kurularak, 0-1 de i keni olarak tan mlanabilen ba ml de i kenlerin, di er de i kenlerden etkilenme e ilimleri ara t r lm t r. Probit model, parametreleri do rusal olmayan kesikli seçim modelidir. Bu modelin amac ; ba ml de i ken olan P i seçim olas l n, ba ms z de i kenlerle, P i 0-1 aras nda olacak ekilde ili kilendirmektir. Probit modelde her gözlem için bir I i fayda indeksi geli tirilir (Denklem 1): I i = x k x k (Denklem-1) I i ne kadar büyükse, i bireyinin y i =1 seçiminden elde edece i faydan n o kadar büyük olaca anlam na gelmektedir. Probit modelin genel gösterili i denklem 2 de sunulmu tur. P i =F(I i )=F( x k x i )=P(x i ) (Denklem-2)

45 29 Burada F(I i ); I i olarak de erlendirilen standart normal (0,1) tesadüf de i kenine ait eklemeli olas l k fonksiyonudur(miran, B.). 5 ÇALI MA ALANININ TANITIMI Dilek Yar madas, Ayd n n 75 km güneybat s nda, Ku adas ilçesine 28 km, Söke ilçesine 34 km uzakl ktad r. Çevresindeki di er yerle im merkezlerinden Selçuk a 41 km, Çe me ye 138 km, Bodrum a 133 km, zmir e 174 km, Ayd n a 87 km uzakl ktad r. Milli Park içinde ve çevresinde yer alan yerle im yerleri, Söke ilçesine ba l Atburgaz Buca, Tuzburgaz ve Do anbey köyleri ile Yenihisar (Didim) ilçesine ba l Akköy, Bat köy ve Balat köyleridir (Anonim, 1997). Park çevresinde turizm faaliyetlerinin geli ti i yerle im yerleri; Ku adas, Davutlar ve Güzelçaml d r. Park, yurt içi ve yurt d ndan y lda ortalama ki i taraf ndan ziyaret edilmektedir. Milli Park, jeolojik, jeomorfolojik, iklim, toprak, bitki özelliklerinin olu turdu u ortam nedeniyle çok farkl özellikleri bir arada bulundurmaktad r. Orman-k y, orman-da, deniz ve delta ekosistemlerini bar nd ran Milli Park, yar mada ve delta olmak üzere iki farkl do al bölümden olu maktad r. Ortalama 35 km uzunlu undaki Samsun Da lar n n Ege Denizine do ru uzanan k y dan ortalama 20 km uzunlu undaki orman örtüsü alt ndaki k sm Dilek Yar madas olarak adland r l r. Milli Parka ad n veren ve yar madan n en yüksek yeri olan Dilek Tepesi, 1237 m dir. Delta bölümü, Büyük Menderes nehri, k y kordonlar, lagün gölleri, lagün göllerinin çevresindeki tuzlu araziler ve çevredeki tatl ve ac su

46 30 kaynaklar ndan olu maktad r (Anonim, 1997; Anonim 2006). Do al özelliklerinin yan nda, içinde ve çevresindeki arkeolojik zenginlikler, Milli Park n çekicili ini art ran unsurlard r. Milli Park içinde günübirlik kullan m amac yla düzenlenmi dört adet tesis bulunmaktad r. Bunlar; çmeler, Ayd nl k, Kavakl ve Karasu koylar nda yer almaktad r. Günübirlik tesislerin aras nda, k y ya paralel olarak devam eden, düzenlenmi 2 km lik botanik turu parkuru ve Oluklu Kanyon giri i ile Eski Do anbey Köyündeki ziyaretçi tan t m merkezi aras nda düzenlenmi 14 km lik yürüyü parkuru bulunmaktad r. Milli Park, I. derece do al sit, I. derece arkeolojik sit ve kentsel sit alanlar na sahiptir. Park n yar mada bölümü (10985 ha) tarihinde Milli Park ilan edilmi tir. Büyük Menderes Deltas, 1994 y l nda I.derece do al sit alan ilan edilmi tir. Bu alan ha olup tarihinde Dilek Yar madas Milli Park na eklenerek koruma alt na al nm t r. Dilek Yar madas Büyük Menderes Deltas Milli Park, Türkiye nin ve dünyan n en önemli do al kaynak rezervleri aras ndad r. Büyük Menderes Deltas bölümü, kaynak de erlerinin uluslararas öneme sahip olmas ndan dolay Ramsar, Bern, Rio Sözle meleri ve Barselona Konvansiyonu ile korunmaktad r (Anonim 2006).

47 ekil 5-1: Milli Park Alan 31

48 32

49 ekil 5-2 Çal ma Alan n n Topo rafik Haritas 33

50 ekil 5-3 Dilek Yar madas ve BüyükMenderes Deltas n n Milli Park S n rlar çindeki Konumu 34

51 35 ekil 5-4: Milli Parktan Bir Görünüm 5.1 KAYNAK DE ERLER FLORA Dilek Yar madas Büyük Menderes Deltas Milli Park, do al bitki örtüsü yönüyle en zengin Milli Parklar m zdand r. 95 familyaya ait 804 adet bitki çe idi mevcuttur. Milli Park uluslararas düzeyde