KRİZ SONRASI NASIL BİR DÜNYA VE TÜRKİYE NİN KONUMU

Transkript

1 KRİZ SONRASI NASIL BİR DÜNYA VE TÜRKİYE NİN KONUMU Prof. Dr. Recep KÖK Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İktisat Bölümü Başkanı

2 Sektörlerin Bilanço Dengesi FİRMALAR FİRMA VARLIKLARI BORÇ ÖZSERMAYE ALACAKLAR DİĞER VARLIKLAR FİNANSAL GARANTİLER FİNANSAL SEKTÖR HANE HALKI BORÇ MEVDUAT ÖZSERMAYE HANE HALKI VARLIKLARI NET SERVET BORÇLAR DEVLET VE MERKEZ BANKASI YABANCI PARA REZERVLERİ NET KAMU VARLIKLARI DİĞER KAMU VARLIKLARI FİNANSAL GARNATİLER YABANCI PARA CİNSİNDEN BORÇLAR BAZ PARA YERLİ PARA CİNSİNDEN BORÇLAR Prof. Dr. Recep KÖK 2

3 Kriz Kaynağındaki Temel Sorun Dünya ekonomisinde bugün yaşanan ekonomik krizin temel nedeni; ABD nin 1970 li yıllardan itibaren genişleyen tüketim kalıbının üretim yönüyle dengelenememesidir. Reel ekonomiler bağlamında üretim tüketim dengesindeki kopmadır. Prof. Dr. Recep KÖK 3

4 Kriz Kaynağındaki Temel Sorun Refah açığını kapatmak için araçsal mekanizmalara gereksinim duyulduğunda, Mortgage tipi finansal araçların icadı bugünkü yaşanan krize neden olmuştur. Bu dengesizliği kapatmak için finansal araçlardan yararlanan ABD, Çin i Dünya Ekonomisinde en büyük dolar rezervine sahip ülke konumuna getirmiştir. Prof. Dr. Recep KÖK 4

5 Kriz Kaynağındaki Temel Sorun Dolayısıyla yaşanan krizin en önemli özelliği; teknoloji üretiminde öncü olan ABD nin yeni teknolojiler yönlü üretimini Çin Ekonomisi üzerinden ilave bir avantaja (ucuz emek faktöründen yararlanarak daha düşük maliyetli mal üretimi) dönüştürme isteğidir. Prof. Dr. Recep KÖK 5

6 Kriz Kaynağındaki Temel Sorun Çin yönlü üretim ABD yönlü tüketim ağının yaşatılabilmesi suni bir gelir yaratma süreciyle mümkündü. Bu gereklilik inşaat sektörünü hareketlendiren Mortgage tipi finansal araçlarla desteklenmiştir. Prof. Dr. Recep KÖK 6

7 Kriz Kaynağındaki Temel Sorun Söz konusu finansal araca dayalı politikalar hanehalkını, ekonomide kullanılabilir gelirin üzerinde borçlanma (gelecekteki geliri ipotek altına alma) yoluyla tüketime / refah yaratmaya teşvik etmiştir. Prof. Dr. Recep KÖK 7

8 Kriz Kaynağındaki Temel Sorun Bu süreçte sistemin sürükleyici gücü olan Mortgage araçlarının fiyatlarında 2002 yıllından itibaren ortaya çıkan şişme reel anlamda arz talep dengesini bozmuştur. Bu durum 2006 yılından itibaren mortgage fiyatlarındaki düşme ile birlikte hem finansal sistemi çökertmiş, hem de toplam talep üzerinden dünya ekonomisine yayılma etkisi ortaya çıkmıştır. Prof. Dr. Recep KÖK 8

9 Kriz Kaynağındaki Temel Sorun Krizin bugünkü aşamasında işletilemeyen reel varlıklar bağlamında yüzde 69 a düşen kapasite kullanımı, gittikçe daralan istihdam, hızlanarak artan reel gelir kaybı, mevcut stokların maliyetleri arttırıcı etkisi vb. kriz yansımaları karşısında hükümetlerin bir çoğu harcamaları arttırma yönünde eğilimler sergilemelerine karşın, ekonomide daralan talep istenilen ölçüde uyarılamamaktadır. Prof. Dr. Recep KÖK 9

10 Kriz Kaynağındaki Temel Sorun Bunun nedeni, iktisat biliminde Mundell Kuralı olarak bilinen mekanizmanın ya kavranamamış olması ya da bilinmesine rağmen manipüle edilme arzusudur. Mundell Kuralına göre maliye politikasının etkili olması için sabit döviz kuru sistemi geçerli olmalıdır. Prof. Dr. Recep KÖK 10

11 Kriz Kaynağındaki Temel Sorun Bu kural, politika yapımcılarının (karar verme birimlerinden olan girişimci/üretici, tüketici, kurumsal ölçekte sendika v.b.) daha kolay öngörüde bulunmasına yardımcı olacak şekilde toplam talebi etkiler. Krizin bu aşamasında bile sisteme işlerlik kazandıracak Mundell kuralı ihmal edilmekte, Dünya Ekonomisi adeta Çin in harcamalarını arttırmasına kilitlenmektedir. Prof. Dr. Recep KÖK 11

12 Kriz Kaynağındaki Temel Sorun Çin ise krizi fırsat bilerek, dünya finans sistemini yönetme talebini canlı tutmaktadır. Nitekim Çin in harcayacağı paranın hangi büyüklükteki kısmının diğer dünya ülkelerine yöneleceği, bugünkü dışa yarı kapalı Çin Ekonomisi dikkate alındığında önemli bir kestirim yapılamamaktadır. Prof. Dr. Recep KÖK 12

13 Kriz Kaynağındaki Temel Sorun Şurası bilinmekte ve izlenmektedir ki, Çin dünya para ve finansal sisteminde etkili rol istemekte ve elindeki kaynağı da bu açıdan kullanmak niyetindedir. Yani Çin, biriktirdiği yaklaşık 2 trilyon Dolar lık rezervi, diğer ülkelere borç olarak verme eğilimindedir. Bunun için finansal sisteminin yeniden kurgulanması yönünde dünya kamu oyunu hazırlamaktadır. Prof. Dr. Recep KÖK 13

14 Dünya Borç Yapısı Bu tespitler bağlamında Dünya Finansal piyasalarına göz attığımızda Dünya Borç yapısı Prof. Dr. Recep KÖK 14

15 Dünya Borç Yapısı Dünya borç yapısı veriyken ülkelerin ve/veya ekonomik birimlerin bilançolarının varlık ve borç yapısı her bir ekonomi açısından farklı şoklara karşı farklı tepkiler doğurmaktadır. Her bir ülkenin ekonomisinin şok kaldırma gücüne bağlı olarak ekonomik konjonktürdeki dalgalanmalların şiddeti farklılaşan bir tahribat yaratmaktadır. Prof. Dr. Recep KÖK 15

16 Türkiye Özelinde Krizin Etki Kanalları Uluslar arası kaynak aktarma mekanizması çerçevesinde Türkiye özelindeki borç yapısı, varlık ve yükümlülükleri yönüyle değerlendirildiğinde, şu temel riskler dikkate alınmalı ve yeni bir konjonktürel şoka karşı şu tedbirler alınmalıdır. Prof. Dr. Recep KÖK 16

17 Türkiye nin Şok Kaldırma Kapasitesine Göre Potansiyel Riskler Temel Riskler ve Türkiye Ekonomisinde Özel Sektörün Borç Yapısı Prof. Dr. Recep KÖK 17

18 Temel Riskler Türkiye nin Dış Borç Yapısı ve Varlık Yükümlülük Dengesi: Türkiye nin 2009 Mayıs ayı itibariyle net varlık-yükümlülük (Uluslararası Yatırım Pozisyonu) açığı tablodan da görüldüğü gibi milyon Dolar dır. Kriz döneminde ihracat ve ithalat daralmasına bağlı olarak dış ticaret açığı azalsa bile cari işlemler açığı açısından potansiyel bir açık olarak önemini korumaktadır. Çünkü bu pozisyon açığı sürekli finansmanın sağlanmasını gerektirmektedir. Prof. Dr. Recep KÖK 18

19 Temel Riskler Buradaki en önemli unsur döneminde Türkiye nin uluslararası yatırım pozisyonunda 108 milyar Dolar a yakın bir azalmanın ortaya çıkmış olmasıdır Q1 Nisan Mayıs -85, , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,688 Prof. Dr. Recep KÖK 19

20 Türkiye Ekonomisinde Özel Sektörün Borç Yapısı Türkiye Ekonomisinde finansal olmayan özel sektörün 90 milyar Dolarlık dış borç yapısı analiz edildiğinde temel sorun şudur: Ticarete konu olmayan mal sektörü olarak tanımlanan hizmetler sektörünün borcu iyi irdelenmelidir. Çünkü bu sektör döviz kapasitesi yaratmamakla birlikte 55 milyar Dolar döviz yükümlülüğüne girmiştir. turkiye_borc_yapisi.xls Prof. Dr. Recep KÖK 20

21 Türkiye Ekonomisinde Özel Sektörün Borç Yapısı Sanayi sektörünün döviz yükümlülüğü ise 40 milyar Dolar olmakla birlikte, bu sektörün tahmini olarak 40 milyar Dolar ı Türkiye de kurulu bankaların yurt dışı şubelerinde muhabir hesaplarda tuttuğu yönünde işaretler bulunmaktadır. (TCMB nın rezerv kalemleri incelendiğinde) Buradaki temel risk kriz ortamının prodiktif üretim kapasitesi artışını engellemesi veya ülkenin şok kaldırma gücünü azaltmasıdır. Prof. Dr. Recep KÖK 21

22 Türkiye Ekonomisinde Özel Sektörün Borç Yapısı Ayrıca krizin kredi kanalından yayılma etkisi borç düzeyindeki büyüklükle beraber likidite oranının düşüklüğüne bağlı olarak artmaktadır. Söz konusu olumsuz etki sektörler üzerinde şok biçiminde de görülebilir. Bu durumun en önemli nedeni Türkiye de ticari hayatın genel olarak vadeli çeklere bağlı işlemesidir. Bu nedenle TCMB nın likidite göstergeleri ekonomik hayatı yansıtmayabilmektedir. Prof. Dr. Recep KÖK 22

23 Türkiye Ekonomisinde Özel Sektörün Borç Yapısı Bu açıdan TCMB nın faiz oranlarını düşürmesi etkisinin, ticari hayata yansıması zaman almaktadır. Asıl çözüm vadeli veya takas çeklerinin dolaşımını sağlamaktır. Örneğin bankalar tarafından istenen ek teminatlar karşılığında ödemeler için yeni bir kredi kanalı oluşturulabilir. Prof. Dr. Recep KÖK 23

24 Takas Çeklerinin Karşılıksız Çıkma Oranı Takas Odalarına İbraz Edilen ve Karşılıksız Kalan Çek Adet ve Tutarının Toplam Takasa İbraz Edilen Çek Adet ve Tutarı İçindeki Oranı (%) Prof. Dr. Recep KÖK 24

25 Takas Çeklerinin Karşılıksız Çıkma Oranı 2008 Haziran ından itibaren Türkiye de ticari hayatta bir likidite sıkışması ortaya çıkmıştır. Prof. Dr. Recep KÖK 25

26 Türkiye nin Bütçe Açığının Finansmanı Sorunu ve Büyüme Olgusu Arasındaki Paradoksal Durum Kriz ortamında daralan finansman sisteminin yanı sıra Bütçe açığının artması hem faizler üzerinde artırıcı bir baskı yaratmakta, hem de son günlerde kamu otoritelerince belirlenen mal ve hizmet fiyatları artmaktadır. Bu süreç TCMB nın enflasyon çıpasındaki ısrarına rağmen enflasyonist sürecin yeniden başlayabileceği tehdidini oluşturmaktadır. Prof. Dr. Recep KÖK 26

27 Türkiye nin Bütçe Açığının Finansman Sorunu ve Büyüme Olgusu Arasındaki Paradoksal Durum Burada ayrıca paradoksal bir durum dikkat çekmektedir: Nitekim Türkiye Ekonomisinin 2009 ilk çeyreğinde %-13.8 küçülmesi yanı sıra mevcut reel faiz (%7) düzeyi ele alındığında Türkiye nin iç borç stokunu (2008 sonu:274 milyar TL) çevirme sorunuyla karşılaştığı görülmektedir. Bu durumun önemli bir göstergesi borç çevirme oranının birin üzerine çıkmış olmasıdır krizinden sonra Türkiye de borç çevirme oranı ilk defa birin üzerine çıkmıştır. Söz konusu durumun finansal piyasaların daraldığı bir dönemde ortaya çıkmış olması önemli bir risk kaynağıdır. Prof. Dr. Recep KÖK 27

28 Uluslararası Fiyat Hareketleri Türkiye Ekonomisi giderek daralır iken dış dünyadaki temel malların (enerji, petrol, madenler v.b) fiyatlarındaki artış eğilimine bağlı olarak ithalat ve yönlü maliyet enflasyonu ile karşılaşma durumundadır. Söz konusu durum Türkiye nin rekabet üstünlüğü taşıdığı temel sektörlerde bu üstünlüğün kaybına neden olabilir. Geçmiş yıllardaki kazanımı olan pazar paylarını giderek kaybedebilir. Prof. Dr. Recep KÖK 28

29 Teşvik Paketlerinin Yetersizliği Bütçede planlanan 10 Milyar TL lik açık 70 milyar TL olarak revize edildiği dikkate alınırsa açıklanan teşviklerin ekonomiyi uyarmak için yeterli olmadığı görülmektedir. Bu teşvikler tek yönlü üretici sektörlere işletme sermayesi yönlü verilmekte sermaye kapasitesini artırıcı büyüklükte olamamaktadır. Kaldı ki kapasite kullanımı hızlı düşen bir ekonomide teşviklerin yönü üreticiler kadar mal ve hizmet talebini uyaracak yönde tüketicileri de kapsamalıdır.tüketime verilen teşvikler ise bütçe açıklarını daha da genişletecek bu da daha fazla borçlanmaya yol açacaktır. Prof. Dr. Recep KÖK 29

30 Bankalar Sistemine Sağlanan İmkanlara Karşılık Bankacılık Sisteminin Piyasayı Uyaramaması Bankaların likidite sorunu yaşamaması bağlamında BDDK kriz sonrasında bankaların kâr dağıtımını yapmamalarını sağlayarak, söz konusu kârları seramye ye eklenmesini sağlamıştır. Ayrıca bankaların kredi karşılıklarını düşürerek dönmeyen kredilerin ortaya çıkaracağı maliyeti azaltmıştır. Ancak bu bankalara yönelik gizli finansman desteğine rağmen, bankacılık sistemi kredi kanalı mekanizmasının işlemesini sağlayamamıştır. Böylece özellikle KOBİ ölçeğinde likidite sorunu yaşayan firmaları finansman sorunu çözülememiştir. Prof. Dr. Recep KÖK 30

31 Finansal Sistemin Üzerindeki Temel Risk Türkiye de dirençli görünen bankacılık sisteminin dışında özellikle aracı kurumlar üzerinden (144 portföy yönetimi ve menkul değerler şirketi) bir finansal risk taşınmaktadır. Bu dönemde sermaye yapısına bağlı olarak birleşme eğilimi artmakla birlikte türev piyasalarda işlem yapmış olma ihtimalleri ve toksik ürünler aracılığı ile risk taşıma ihtimalleri dikkate alındığında yeni bir şokun finansal piysalar üzerinde yaratacağı etki önemsenmelidir. Bu bağlamda aracı kurumlar BDDK nın denetim kapsamına alınmalıdır. Kanaatimce şu andaki SPK denetimi yetersizdir. Prof. Dr. Recep KÖK 31

32 Reel Sektör Üzerindeki Temel Risk Reel ekonomideki riskleri, başlı başına ele almamız gerekir. Prof. Dr. Recep KÖK 32