T.C. MUŞ VALİLİĞİ İL ÇEVRE VE ORMAN MÜDÜRLÜĞÜ MUŞ İL ÇEVRE DURUM RAPORU II

Transkript

1 T.C. MUŞ VALİLİĞİ İL ÇEVRE VE ORMAN MÜDÜRLÜĞÜ 2004 YILI MUŞ İL ÇEVRE DURUM RAPORU 2005

2 T.C. MUŞ VALİLİĞİ İL ÇEVRE VE ORMAN MÜDÜRLÜĞÜ MUŞ İL ÇEVRE DURUM RAPORU II

3 III

4 ULUSAL ÇEVRE ANDI ŞİMDİKİ VE GELECEK KUŞAKLARIN TEMİZ VE SAĞLIKLI BİR ÇEVREDE YAŞAMA HAKKINA SAHİP OLDUĞU, GERÇEĞİNDEN HAREKETLE, ÇEVREYE DUYARLI BİR KALKINMADAN YANA OLDUĞUMU VURGULAYARAK; DOĞAL KAYNAKLARIN EKONOMİK KALKINMANIN HEM KAYNAĞINI HEM SINIRINI OLUŞTURDUĞUNU BİLEREK, ÇEVRENİN KORUNMASI VE GELİŞTİRİLMESİNDEN BİREYSEL KATKI VE KATILIMIN GEREĞİNE VE ÖNEMİNE İNANARAK; ÇEVRESEL DEĞERLERE SAHİP ÇIKIP ZARAR VERENLERİ UYARACAĞIMA, DOĞAL KAYNAKLARDAN FAYDALANIRKEN SÜRDÜRÜLEBİLİR TUTUMLU DAVRANACAĞIMA KALKINMA İLKELERİ DOĞRULTUSUNDA HAREKET EDECEĞİME, BU YÖNDE İŞBİRLİĞİ VE DAYANIŞMA ANLAYIŞI İÇERİSİNDE HAREKET EDEREK, ÇEVRE KONUSUNDA HERKESE ÖRNEK OLACAĞIMA SÖZ VERİRİM. IV

5 HAZIRLAYANLAR Rifat NEHİR Ercan GÖNÜLTAŞ Ferzende SAYGIN Sevim DURAN Fikret KAYA İL MÜDÜRÜ ÇEV. YÖN. VE ÇED ŞUBE MÜDÜRÜ SU ÜRÜNLERİ MÜHENDİSİ ZİRAAT MÜHENDİSİ ÇEVRE MÜHENDİSİ DÜZENLEYEN VE YAZAN Ferzende SAYGIN Su Ürünleri Mühendisi TEŞEKKÜR Muş İli Çevre Durum Raporunun hazırlanmasında yardımlarını esirgemeyen kamu kurum ve kuruluşlarına, bilhassa İl Kültür ve Turizm ile İl Tarım Müdürlüğü personellerine, katkıda bulunan herkese teşekkür eder, yapılan çalışmanın ilimiz ve ülkemiz için yaşanabilir bir çevre oluşturma çalışmaları çerçevesinde olumlu katkılar sağlamasını temenni ederiz. V

6 TAKDİM Bilim ve teknoloji alanındaki hızlı gelişmeler sayesinde insanların yaşam düzeyi yükselirken, diğer yandan hayati öneme sahip doğal denge giderek bozulmuştur. Bu bozulma sonucunda, ortak kullanımımızda olan hava, su ve toprak kirlenmiş, doğal kaynaklar gitgide azalmış ve dünya neredeyse yaşanılmaz bir hal almıştır. Ülkemizde ise, çeşitli yönleriyle hızlı bir gelişme yaşanırken, kaçınılmaz olarak çevre sorunlar da ortaya çıkmaktadır. Hızlı kentleşmeye ve nüfus artışına paralel olarak; eğitim, sağlık, yeni yerleşim ve iş alanlarının planlanması ve açılması da giderek güçleşmektedir. Diğer taraftan, çöp depolama alanları büyümekte, gürültü ve erozyon gibi istenmeyen çevre sorunlar da yaşanabilmektedir. Bu durum, bir bütün olarak canlıların geleceğini tehdit etmektedir. Sağlıklı ve temiz bir çevre herkesin ortak arzusu, verimliliğin ve çağdaş olmanın da gereğidir. Temiz bir çevre, tertipli ve düzenli bir kurum ve kuruluş, yaşadığımız çevrenin, çalıştığımız kurum ve kuruluşun kişiliğini yansıtan en önemli özelliklerden biridir. Gelecek kuşaklara bırakacağımız dünyanın, yaşanabilir olmasının yolu sorumluluğunu bilen, bilinçli fertler yetiştirmekten geçmektedir. Anadolu nun Kapısı olarak tanımladığımız Muş ilimizde yaşayan herkes bu sorumluluğun bilincinde olmalı ve ilimizin çevre değerlerine sahip çıkarak üzerine düşen görevi eksiksiz olarak yerine getirmelidir. Bu çalışmada, Muş ilinin coğrafi konumu, kaynakları, hava, su, toprak, flora ve fauna, gürültü, atıklar, turizm, tarım, sanayi - teknoloji, enerji, ulaşım, nüfus, doğal afetler, sağlık, çevre eğitimi ve planlama gibi çevre açısından önemli konulara ilişkin temel bilgiler sunulmuştur. Bu veriler, hem bölgenin geleceğe yönelik planlanmasına, hem de halkın ve yatırımcıların bilgilendirilmesine yardımcı olabilecek düzeydedir. Bu vesileyle Muş İli Çevre Durum Raporu'nun hazırlanmasında emeği geçen kişi, kurum ve kuruluşlara özverili çalışmalarından dolayı teşekkür ederim. Sağlıklı ve temiz bir Muş' ta yaşamak dileğiyle, Saygılarımı sunarım. İbrahim ÖZÇİMEN Muş Valisi VI

7 ÖNSÖZ Doğu Anadolu Bölgesinin sarı ve kırmızı laleleriyle lalezar, şirin bir kenti olan Muş ilimiz geniş ovası zengin doğa ve bitki örtüsüyle ülkemizin güzel yerleşim alanlarından biridir. Doğal ve kültürel zenginliklerin aksine sosyo- ekonomik olarak GSMH ı en düşük illerin başında gelmektedir. Kırsal alandan kente göç nüfus artışına paralel artarak devam etmekte, bu da yeterli olmayan alt yapı çalışmalarının tamamen durma noktasına gelmesine sebebiyet vermektedir. İlimizde çevre problemleri çeşitlilik göstermekte buna mukabil yapılan çalışmalar imkansızlıklardan dolayı yetersiz kalmaktadır. Çevre sorunları global anlamda tüm insanlığı ilgilendiren bir durum olmakla beraber yeterli olmayan eğitim ve bilinçlendirme faaliyetlerinden dolayı insanlar çevreyi hor kullanmakta ve gelecekte olabilecek sorunlar hakkında gerekli duyarlılığı göstermemektedir. Amacımız çevreyi kirletmeden koruma ve kullanma, doğayı tahrip etmeden nimetlerini adil olarak paylaşma olmalıdır. Doğal kaynakların korunması ve sürdürülebilir kalkınmanın sağlanabilmesi için koruma- kullanma dengelerinin iyi oluşturulması gereklidir. Bu dengeyi oluşturmak adına yapılacak faaliyetler, alınacak koruyucu tedbirler pahalı gibi görünse de sonradan karşılaşılacak çevre sorunlarının bertarafı için alınması gerekecek tedbirlerle kıyaslandığında çok daha ucuz bir maliyet gerektireceği aşikardır. Çevremizin daha iyi korunabilmesi ve daha yaşanabilir bir çevrenin oluşturulması; tüm toplum olarak birlik beraberlik, kamu ve özel kuruluşların destek ve katkıları ile olacaktır. Yoğun bir mesaiye ek olarak yapılan çalışmalar sonucu bu ürünü ortaya koyan Çevre Yönetimi ve ÇED Şube Müdürlüğü personellerine ve desteklerini esirgemeyen tüm çevre dostlarına teşekkür eder bu çalışmanın faydalar getirmesini dilerim. Rifat NEHİR İl Çevre ve Orman Müdürü VII

8 VIII

9 İÇİNDEKİLER Sayfa A COĞRAFİK KAPSAM A.1. Giriş 1 A.2. İl Ve İlçe Sınırları 17 A.3. İlin Coğrafi Durumu 28 A.4. İlin Topografyası Ve Jeomorfolojik Durumu 28 A Dağlar 29 A Platolar, Vadiler Ve Ovalar 29 A Akarsular Ve Göller 31 A.5. Jeolojik Yapı Stratigrafi 31 B DOĞAL KAYNAKLAR 32 B.1. Enerji Kaynakları 32 B.1.1. Güneş 32 B.1.2. Su Enerjisi 32 B.1.3. Kömür 32 B.1.4 Doğal gaz 32 B.1.5 Rüzgar 32 B.1.6. Biyogaz-Biyomas 32 B.1.7. Petrol 33 B.1.8. Jeotermal Sahalar 33 B.2. Flora Ve Fauna 33 B.2.1. Ormanlar 33 B.2.2.Çayır ve Meralar 33 B.2.3. Sulak alanlar 33 B.2.4. Endemik Bitkiler 33 B.2.5. Fauna ve Endemik Hayvanlar 34 B.2.6. Milli Parklar, Tabiatı Koruma Alanları ve Tabiat Parkları 34 B.3. Toprak 35 B.4. Su Kaynakları 35 B.4.1. İçme Su Kaynakları 35 B.4.2. Yer altı Su Kaynakları 35 B.4.3. Akarsular 35 B.4.4. Göller ve Göletler 35 B.5.Mineral Kayalar 35 B.5.1. Madenler 35 B Endüstriyel Hammaddeler 35 B Metalik Madenler 35 B Enerji Hammaddeleri 36 C HAVA (ATMOSFER VE İKLİM) 37 C.1. İklim Ve Hava 37 C.1.1. Doğal Etmenler 38 IX

10 C Rüzgar 38 C Basınç 39 C Sis ve Nem 39 C Sıcaklık 39 C Buharlaşma ve Transparasyon 39 C Yağışlar 39 C Seller 39 C Kar ve Don 39 C Kuraklık 40 C Mikroklima 40 C.1.2. Yapay Etmenler 40 C Plansız Kentleşme 40 C Yeşil Alanların Azalması 40 C Isınmada Kullanılan Yakıt 40 C Endüstriyel Emisyonlar 42 C Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar 42 C.2.Hava Kirletici Gazlar Ve Kaynaklar 42 C.2.1. Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve Duman 42 C.2.2. Partikül Madde Emisyonları 43 C.2.3. Karbonmonoksit 44 C.2.4. Nitrojen Oksitler 44 C.2.5. Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonları 44 C.3. Atmosferik Kirlilik 44 C.3.1. Ozon tabakasının incelenmesinin etkileri 44 C.3.2.Asit yağmurlarının etkileri 44 C.4. Hava kirleticilerin çevreye etkileri 44 C.4.1. Doğal çevreye etkileri 44 C Su üzerine etkileri 44 C Toprak üzerine etkileri 45 C Flora Fauna üzerine etkileri 45 C insan sağlığı üzerine etkileri 45 C.4.2. Yapay çevreye etkisi 45 C Gürültü kirliliğine etlisi 45 D SU 46 D.1. Su kaynaklarının kullanımı 46 D.1.1. Yer altı suları 46 D.1.2. Akarsular 46 D.1.3. Göller göletler ve rezervuarlar 47 D.2. Doğal drenaj sistemleri 51 D.3. Su kaynaklarının kirliliği ve çevreye etkileri 51 D.3.1. Yer altı suları 51 D.3.2. Akarsular 51 D.3.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik 52 D.4. Su ve Kıyı Yönetimi Stratejileri ve Politikaları 52 E TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI 53 E.1. Genel Toprak Yapısı 53 E.2. Toprak Kirliliği 54 X

11 E.2.1. Kimyasal Kirlenme 54 E Atmosferik Kirlenme 54 E Atıklar 54 E.2.2. Mikrobiyal Kirlenme 54 E.3. Arazi 54 E.3.1 Arazi Varlığı 54 E Arazi Sınıfları ve Kullanma Durumu 55 E.3.2 Arazi Problemleri 58 F FLORA FAUNA VE HASSAS YÖRELER 60 F.1 Ormanlar 60 F.1.1. Ormanların Ekolojik Yapısı 60 F Orman Alanları 60 F Kara Özellikleri 60 F İklim Özellikleri 60 F Topografya 60 F Jeoloji 61 F Hidroloji 61 F.1.2. Bölgenin Orman Envanteri 61 F Ağaç türleri ve yayılım Alanları 61 F Orman Örtüsü İstatistikleri 61 F Orman Alanlarının Mülkiyeti 62 F Orman Ürünleri 62 F.1.3. Orman Varlığının Yararları 62 F İklim üzerine etkileri 62 F Toprak ve Toprak Verimliliğinin Korunması 62 F Rekreasyon 62 F Sağlık 62 F İş Alanı ve Geçim Kaynağı 62 F Savunma-Güvenlik 62 F.1.4. Orman Sayılan Alanların Daraltılması 63 F.2. Çayır Ve Meralar 63 F.2.1. Çayır ve Mera Varlığı 63 F.2.2. Kullanım Amaçları ve Yararları 63 F.3. Flora 68 F.3.1. Türler ve populasyonlar 68 F.4. Fauna 69 F.4.1. Türler ve populasyonlar 69 F Karasal türler ve populasyonlar 69 F Aquatik türler ve populasyonlar 69 F.4.2. Habitat ve topluluklar 69 F.4.3. Hayvan Yaşama Hakları 69 F.5. Hassas yöreler 70 F.5.1. Milli farklar 70 F.5.2. Tabiat parkı 70 F.5.3. Tabiat anıtı 70 F.5.4. Tabiat koruma alanları 70 F.5.5. Özel çevre koruma alanları 70 F.5.6. Orman içi dinlenme yerleri 70 XI

12 F.5.7. Sulak alanlar 71 F.5.8. Biyogenetik rezerv alanları 71 F.5.9. Biyosfer rezerv alanları 71 F Av hayvanları koruma ve üretme alanları 71 F Su ürünleri üretim alanlarının çevresindeki kıyılar 71 F Endemik bitki ve hayvanlarının yaşama ortamı olan alanlar 72 F Koruma altına alınan yabani flora-faunanın yaşama ortamı olan alanlar 72 F Akdenize has nesli tehlikede olan deniz türlerinin yaşama ve beslenme ortamı olan alanlar 72 F Kültür ve tabiat varlıklarının bulunduğu koruma alanları 72 F Sit alanları 72 F Kentsel sit 72 F Tarihi sit 75 F Arkeolojik sit 75 F Doğal sit 75 F Dünya kültür ve tabiat mirasını korunması sözleşmesinde yer alan kültür miras ve doğal miras statüsü verilen kültürel tarihi ve doğal alanlar 75 F Anıtlar 75 F Yapı toplulukları 75 F Sitler 75 F Akdeniz de Ortak Öneme Sahip 100 Kıyısal Tarihi Sitler listesinde yer alan tarihi sit alanlarının yerleri ve bunların hangi kriterlere göre belirlendiği 76 F Su kirliliği kontrol yönetmeliğini göre belirlenen Kıta içi yüzeysel suları kapsayan içme ve kullanma suyu rezervuarları 76 F Mutlak koruma alanları 76 F Kısa mesafeli koruma alanları 76 F Orta mesafeli koruma alanları 76 F Hava kalitesi kontrol yönetmeliğinde belirlenen hassas kirlenme bölgeleri 76 F Tarım alanları 76 G.GÜRÜLTÜ VE TİTREŞİM 77 G.1. Gürültü 77 G.1.1. Gürültü kaynakları 77 G Trafik gürültüsü 77 G Endüstri gürültüsü 77 G İnşaat gürültüsü 77 G Yerleşim alanlarında oluşan gürültü 77 G Hava alanları yakınında oluşan gürültü 77 G.1.2. Gürültünün çevreye olan etkileri 77 G Gürültünün fiziksel çevreye etkileri 77 G Gürültünün sosyal çevreye etkileri 78 G.1.3. Gürültünün insanlar üzerine olan etkisi 78 G Fiziksel etkileri 78 G Psikolojik etkileri 78 G Performans etkisi 78 G.2. Titreşim 78 H. ATIKLAR 80 H.1.Evsel Katı Atıklar 80 H.2.Tehlikeli ve Zararlı Atıklar 80 XII

13 H.3.Özel Atıklar 80 H.3.1.Hastane atıkları 80 H.3.2.Sıvı yağlar 80 H.3.3.Radyoaktif atıklar 80 H.4. Atıkların Bertaraf Edilmesi 81 H.4.1. Atıkların oluşumu ve biriktirilmesi 81 H.4.2.Atıkların toplanması ve taşınımı 82 H.4.3.Atık depolama sahaları ve aktarma istasyonları 82 H.5. Atıkların Değerlendirilmesi 83 H.6. Atıkların Çevre Üzerindeki etkileri 83 I TURİZM 84 I.1.Yörenin Turistik Değerleri 84 I.1.1.Doğal değerler 89 I.1.2.Kültürel değerler 95 I.2.Turizm Çeşitleri 115 I.3.Turistik Altyapı Turist Sayısı 133 I.5.Turizm Ekonomisi 133 I.6.Turizm Çevre İlişkisi 133 J SANAYİ VE TEKNOLOJİ 134 J.1. Kentte sanayinin yer seçimi süreçleri ve bunu etkileyen etkenler 134 J.2. Global anlamda sanayinin gururlandırılması 134 J.3. Kentteki sanayi guruplarının ilçelere göre dağılımı ve istihdam durumu 134 J.4. Sanayi guruplarına göre üretim teknolojisi ve enerji kullanımı 137 J.5. Sanayiden kaynaklanan çevre sorunları ve alınan önlemler 137 J.5.1. Sanayide kaynaklanan hava kirliliği 137 J.5.2. Sanayiden kaynaklanan su kirliliği 137 J.5.3. Sanayiden kaynaklanan toprak kirliliği 138 J.5.4 Sanayiden kaynaklanan gürültü kirliliği 138 J.5.5. Sanayi atıkları 138 K TARIM 139 K.1. Genel Tarım Yapısı 139 K.2. Tarla Tarımı 153 K.3. Hayvancılık 155 K.4. Tarımsal Faaliyetler 155 K.4.1. Pestisitler 155 K.4.2. Gübre Kullanımı 155 L ENERJİ 158 L.1.Kaynaklarına göre enerji sınıflandırması 158 L.1.1Birincil enerji kaynakları 158 L Güneş enerjisi 158 XIII

14 L Su enerjisi 158 L Biyogaz enerjisi 158 L Biyomas enerjisi 158 L Odun 158 L Kömür 158 L Rüzgar enerjisi 158 L Petrol (Fuel-Oil, Motorin, Asfalt, Benzin,LPG) 159 L Jeotermal enerji 159 L Doğalgaz enerjisi 159 L.1.2. İkincil enerji kaynakları 159 L Termik enerji 159 L Hidrolik enerji 159 L Nükleer enerji 161 L.2. Enerji tüketiminin sektörlere göre dağılımı 161 L.3. Enerji nakil hatları 161 M ULAŞIM, ALTYAPI, HABERLEŞME 163 M.1.Ulaşım 163 M.1.1.Karayolları 163 M Karayolları Genel 163 M Ulaşım Planlama 164 M Toplu Taşım Sistemi 164 M Kent içi Yollar 164 M.1.1.5Araç Sayısı 164 M.1.2.Demir yolları 165 M Kullanılan Raylı Sistemler 165 M Taşımacılıkta Demiryolları 165 M.1.3.Deniz Göl Nehir Taşımacılığı 165 M Limanlar 165 M Taşımacılık 165 M Havayolları 165 M.2.Alt Yapı 166 M.2.1.Su Sistemleri 166 M.2.2.Kanalizyazyon 166 M.2.3.Yeşil Alanlar 166 M.2.4.Haberleşme 167 N YERLEŞİM ALANLARI VE NUFUS 171 N.1.Kentsel ve kırsal planlama 171 N.1.1. Kentsel alanlar 171 N Doğal özelliklerin kent formuna etkileri 171 N Kentsel büyüme deseni 171 N Planlı kentsel gelişme alanları 174 N Kentsel alanlarda yoğunluk 174 N Endüstri alanları yerleşimi 174 N.1.2. Kırsal alanlar 174 N Kırsal yerleşme deseni 174 N Arazi mülkiyeti 174 XIV

15 N.2. Altyapı 175 N.3. Binalar ve yapı çeşitleri 175 N.3.1. Kamu binaları 175 N.3.2. Hastaneler ve sağlık tesisleri 175 N.3.3. Kültür tesisleri 176 N.3.4. Endüstriyel yapılar 176 N.3.5. Göçer ve hareketli barınaklar 176 N.3.6. Otel motel v.b binalar 176 N.3.7. Bürolar ve dükkanlar 177 N.3.8. Kırsal alanda yapılaşma 177 N.3.9. Yerel mimari özellikleri 177 N Bina yapımında kullanılan yerel materyaller 180 N.4. Sosyal ve Ekonomik yapı 181 N.4.1. Göçler 184 N.4.2. Göçebe İşçiler (Mevsimlik) 184 N.4.3. Kent toprağının Mülkiyet dağılımı 184 N.4.4. Konut yapım süreçleri 184 N.4.5. Gece kondu ıslah ve önleme bölgeleri 184 N.5. Yerleşim yerlerinin çevresel etkileri 184 N.5.1. Binalarda esas izolasyon 184 N.5.2. Hava alanları ve çevresinde oluşturulan gürültü zonları 184 N.5.3. Ticari ve endüstri gürültü 185 N.5.4. Kentsel atıklar 185 N.5.5. Binalarda ısı yalıtımı 185 N.6. Nüfus 185 N.6.1. Nüfusun Yıllara göre gelişimi 185 N.6.2. Nüfusun cinsiyet ve yaş guruplarına göre dağılımı 186 N.6.3.İl ve ilçelerde nüfus yoğunluğu 187 N.6.4. Yer değiştirme olayları 187 N.6.5. Turizm ve seyahat 187 O.AFETLER 189 O.1.Afet Olayları 189 O.1.1. Depremler 189 O.1.2. Heyelan ve Çığlar 190 O.1.3. Seller 190 O.1.4. Orman ve Otlak Yangınları 190 O.1.5. Fırtınalar 190 O.2. Afetler Ve Sağlık Zararları 190 O.2.1. Kimyasal ve Biyolojik Silahlar 191 O.2.2. Radyoaktif Maddeler 191 O.2.3. Denize Dökülen Petrol ve Tehlikeli Atıklar 191 O.2.4. Tehlikeli ve Zaralı Maddeler 191 O.3. Afetlerin Etkileri Ve Yardım Tedbirleri 191 O.3.1. Sivil Savunma Birimleri 191 O.3.2. Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleri 191 O.3.3. İlk Yardım Servisleri 191 O.3.4 Afetzede ve Mültecilerin yeniden iskanı 192 XV

16 P SAĞLIK VE ÇEVRE 201 P.1. Temel sağlık hizmetleri 201 P.1.1. Sağlık kurumlarının dağılımı 201 P.1.2. Bulaşıcı hastalıklar 202 P İçme ve kullanma sularının sağlık durumu 203 P Denizlerin sağlık durumu 204 P Zoonoz hastalıklar 204 P.1.3. Gıda hijyeni 204 P.1.4. Aşı çalışmaları 204 P.1.5. Bebek ölümleri 205 P.1.6. Ölümlerin hastalık, yaş ve cins gruplarına göre dağılımı 205 P.1.7. Aile planlaması çalışmaları 205 P.2. Çevre kirliliği ve zararlarından oluşan sağlık riskleri 207 P.2.1. Kentsel hava kirliliği 207 P.2.2. Su kirliliği 207 P.2.3. Atıklar 207 P.2.4. Gürültü 207 P.2.5. Pestisitler 208 P.2.6. İyonize radyasyondan korunma 208 R ÇEVRE EĞİTİMİ 209 R.1. Kamu kurumlarının çevre eğitimi ile ilgili faaliyetleri 209 R.2. Çevre İle ilgili kuruluşlar ve faaliyetleri 214 R.2.1. Vakıflar 214 R.2.2. Dernekler 217 S ÇEVRE YÖNETİMİ VE PLANLAMA 220 S.1. Çevre kirliliği ve çevre tahribatının önlenmesi 220 S.2. Tabi kaynakların ekolojik dengeler göz önüne alınarak verimli kullanımı korunması ve geliştirilmesi 221 S.3. Ekonomik ve sosyal faaliyetlerinin sonuçlarının çevrenin taşınma kapasitesini aşmayacak biçimde planlanması 221 S.4. Çevrenin insan psiko sosyal ihtiyaçlarıyla uyumun sağlanması 221 S.5. Çevreye duyarlı arazi kullanımının planlaması 222 KAYNAKLAR: 223 XVI

17 TABLOLAR DİZİNİ Tablo No : Sayfa No : Tablo 1: Meteorolojik Parametreler (Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü ) 37 Tablo 2: Meteorolojik Veriler(Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü ) 38 Tablo 3: Yerli Kömür kriterleri 40 Tablo 4: Isınma Amaçlı İthal Taş ve Linyit Kömürü Özellikleri ve Sınırları 41 Tablo 5:Kirlilik Derecelendirilmesi Yapılmış Olan İl Ve İlçelerin Dışında Kalan Yerleşim Yerlerinde (köy, belde ) Kullanılabilecek Kömür Özellikleri 41 Tablo 6:Sanayi Amaçlı İthal Edilecek Kömür Özellikleri 41 Tablo 7: Hava Kalitesi Ölçümleri 43 Tablo 8: Akarsuların Durumu 46 Tablo 9. Göllerin Durumu 47 Tablo 10: Orman Alanlarının Alt Bölgeler İtibariyle Dağılımı 61 Tablo 11: Muş İli Mera Ot Verimi 64 Tablo 12.İlimiz meralarının dağılımı 64 Tablo 13. Sit Alanları 73 Tablo 14. Katı Atıklar 81 Tablo 15: Tarım Arazilerinin Dağılımı 139 Tablo 16: Alt Bölgelere Göre Muş İlinde Hububat Üretimi 140 Tablo 17: Endüstri Bitkileri Üretimi 141 Tablo 18: Baklagil Üretimi 142 Tablo 19 : Yem Bitkileri Üretimi 143 Tablo 20: Alt Bölgeler Bazında Sebze Üretim Alanları (Ha) 145 Tablo 21: Muş ve Türkiye Genelinde Yetiştirilen Bazı Ürünlerin Verim Değerleri 145 Tablo 22: Muş İlinde Alt Bölgelerde Yıllara Göre Önemli Bitkisel Ürünlerin Ekim Alanı ve Üretim Değerleri (2002 Yılı Fiyatları) 147 Tablo 23.Arazi Kullanım Durumu 152 Tablo 24 İlçeler Üzerinde Arazi kullanım Durumu 153 Tablo 25. Hububat Ekim Durumu 153 Tablo 26 : Yemeklik Baklagiller 153 Tablo 27. Endüstri Bitkileri 154 Tablo 28. Yem Bitkileri 154 Tablo 29. Meyve Ürünleri 154 Tablo 30. Sebze Üretimi 154 Tablo 31. Hayvan Varlığı 155 Tablo 32. Kimyevi Gübre Tüketimi 155 Tablo 33. Baraj Gölleri 159 Tablo 34.Baraj Gölleri 159 Tablo 35. Doğal Göller 160 Tablo 36. Sulanan Araziler, DSİ, KHGM ve Halk Tarafından Sulanan Alanların Dağılımı 160 Tablo 37. Enerji Tüketimi 161 Tablo 38. Abone Durumu 161 Tablo 39. Muş İli Santral Durumu 167 Tablo 40. Muş İli Telekomünikasyon Durumu 169 Tablo 41.Arazi Kullanım Durumu 173 Tablo 42. Hayvan Varlığı 173 Tablo 43: İşgücünün İktisadi Faaliyet Kollarına Göre Dağılımı 181 XVII

18 Tablo 44: İşgücünün Tarım ve Tarım Dışı Sektörlere Dağılımı 181 Tablo 45: Muş ta Kişi Başına Gelir ve Gelir Projeksiyonu 182 Tablo 46. Muş ta Alt Bölgelere Göre Temel Veriler 183 Tablo 47. Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı 186 Tablo 48. Afet Çalışmaları Genel İcmali 192 Tablo 49. Tabi Afet Çalışması Genel İcmali 193 Tablo 50. Tabi Afet Genel Durumu 193 Tablo 51. Hastalık İstatiği 202 Tablo 52. İçme ve Kullanma Suları 203 Tablo 53: Aşı Oranları 204 Tablo 54: Aşı Kampanyası Sonuçları 204 Tablo 55: Bebek Ölümleri 205 Tablo 56. Bütün Ölümlerin Dağılımı 205 Tablo 57. Kontraseptif Kullanıcı Sayısı 206 Tablo 58. Okullarda Bulunan Öğrenci Sayısı 209 XVIII

19 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil No : Sayfa No : Şekil 1. Muş İl Merkezinden Genel Görünüm 1 Şekil 2. Muş Vadisinden bir görünüm 2 Şekil 3. Hapset Kalesi 3 Şekil 4. Malazgirt te Alparslan Heykeli 5 Şekil 5. Mezar Taşları 6 Şekil 6. Selçuklu Dönemi Taş Kabartmaları 8 Şekil 7. Selçuklu Dönemi Taş Kabartmaları 9 Şekil 8.Selçuklu Dönemi Taş Kabartmaları 10 Şekil 9.Bulanık İlçesi Yemişen Köyünde Bulunan Teymür Ağa Köşkü (250 yıllık olduğu tahmin ediliyor) 11 Şekil 10.Murat Köprüsünün Eski Hali 12 Şekil 11. Tuz Çıkarılan Tarlalar 13 Şekil 12.Muş İlini Çevreleyen Dağlar 13 Şekil 13. Akdoğan Dağı 14 Şekil 14. Bilican Dağı 15 Şekil 15. Kızakla Taşımacılık 15 Şekil 16. Haçreş Dağları 16 Şekil 17.Hasköy Hükümet Konağı 17 Şekil 18.Hasköy de Yapılan At Yarışları 19 Şekil 19. Malazgirt Kalesi 21 Şekil 20. Aktuzla da Tuz Çıkarılma Çalışmaları 22 Şekil 21. Korkut tan Genel Görünüm 23 Şekil 22. Korkut Sulama Göleti 24 Şekil 23.Varto da Kış 25 Şekil 24. Varto dan bir görünüm 26 Şekil 25. Bulanık İlçesinden Genel Görünüm 27 Şekil 26. Bulanık Hükümet Konağı 28 Şekil 27. Muş Vadisinden Genel Görünüm 29 Şekil 28. Muş Ovası (Laleler) 30 Şekil 29.Muş Laleleri( Sarı ve Kırmızı ) 33 Şekil 30. Kale Parkı ve Dinlence Yeri 34 Şekil 31. Muş Kalesinde Kale Parkında bulunan tarihi top 34 Şekil 32. Murat Irmağı 46 Şekil 33. Karasu Irmağı 47 Şekil 34.Haçlı Gölü 48 Şekil 36.Büyük ve Küçük Hamurpet Göllerinden Bir Görünüm 49 Şekil 37. Küçük Hamurpet Gölü 50 Şekil 38.Gaz Gölünden Bir Görünüm 50 Şekil 39.Gaz Gölünde Balık Avı 51 Şekil 40-İl Arazisinin Dağılımı( İl Tarım Müdürlüğü 2004) 55 Şekil 41. Arazi kabiliyet Sınıfları ve Dağılımı( İl Tarım Müdürlüğü 2004) 56 Şekil 42. Orman Alanlarının İldeki Dağılımı( İl Tarım Müdürlüğü 2004) 60 XIX

20 Şekil 43.Alt Bölgelere Göre Çayır Mera Alanlarının Dağılımı( İl Tarım Müd. 2004) 63 Şekil 44: Meraların Arazi Kabiliyet Sınıflamasına Göre Dağılımı (ha) ( İl Tarım Müdürlüğü 2004) 64 Şekil 45.Kale Parkından Bir Görünüş 71 Şekil 46.Koruma Altına Alınması Gereken 200 yıllık Armut Ağaçları(Yemişen Köyü) 72 Şekil 47.Muş Belediyesi Katı Atık Depolama Alanı 82 Şekil 48. Yağcılar Höyüğü 84 Şekil 49. Mercimekkale Höyüğü 85 Şekil 50. Kepenek Höyüğü 86 Şekil 51. Aradere Köyü Mezarlığı 87 Şekil 52. Yeniköy Kaya Mezarı 87 Şekil 53. Kayalıdere Kale Şehri 88 Şekil 54.Mollakent Mağarası 88 Şekil 55. Muş kalesi 89 Şekil 56. Hapset Kalesi 89 Şekil 57. Hapset Kalesi 90 Şekil 58. Haspet Kalesi 90 Şekil 59. Muşet Kalesi 91 Şekil 60. Malazgirt Kalesi 91 Şekil 61. Bostankale Kalesi 93 Şekil 62. Karakale Kalesi 93 Şekil 63.(Murat Köprüsünün eski Hali) 94 Şekil 64.(Murat Köprüsünün Yeni Hali) 94 Şekil 65. Hatun Köprüsü 95 Şekil 66. Kız Köprüsü 95 Şekil 67. Eski Muş Evleri 96 Şekil 68. Eski Muş Evleri 97 Şekil 69. Eski Muş Evleri 98 Şekil 70. Eski Muş Evleri 99 Şekil 71. Eski Muş Evlerinde Kapı Girişi 99 Şekil 73. Muş Yöresininde Oynanan Halk Oyunları 111 Şekil 74. Hacı şeref Camiinin Genel Görünüşü 115 Şekil 75. Alaaddin Bey Camii Genel Görünüşü 116 Şekil 76.(Cümle Giriş Kapısı Kitabesi) 117 Şekil 77.(Alaaddin Bey Çeşmesi Kitabesi) 117 Şekil 78.Esenlik Camisinin Dış Görünüşü 118 Şekil 79.Mollakent Medresesi 119 Şekil 80. Arak Kilisesi 120 Şekil 81. Meryem Ana Kilisesi 120 Şekil 82. Çanlı Kilise 121 Şekil 83.Kilisenin Batı Cephesinden Görünüşü 122 Şekil 84. Beyaz Kilisenin Yandan Görünüşü 123 Şekil 85. Hamam Girişi 123 Şekil 86. Yıldızlı Hanın Önden Görünüşü 124 Şekil 87. Aslanlı Hanın Aslan Figürleri 124 Şekil 88.Alaaddin (Yakup Efendi)Bey Çeşmesi 125 Şekil 89.Buğdayın Öğütülmeden Önce Elenmesi 126 Şekil 90.Buğdayın Dövüldüğü Yer (Coni) 126 Şekil 91.Malazgirt İlçesinde aktif durumda bulunan su değirmeni 127 XX

21 Şekil 92.Kesikbaş Türbesi 127 Şekil 93. Şeyh Mağrib-i Türbesi 128 Şekil 94. Türbenin Girişi 129 Şekil 95.Türbenin Avlusu 129 Şekil 96. Türbenin Dış Görünüşü 130 Şekil 97. Seyyid Ahmed-i Avmasi hazretlerinin türbesi 132 Şekil 98. Hububat Ekiliş Alanlarının Alt Bölgelere Göre Dağılımı 140 Şekil 99. Endüstri Bitkilerinin Ekiliş Alanlarının Alt Bölgelere Göre Dağılımı (Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü İstatistik Bilgileri 2004) 141 Şekil 100. Baklagil Ekim Alanlarının Alt Bölgelere Göre Dağılımı 142 Şekil 101. Yem Bitkileri Ekiliş Alanlarının Alt Bölgelere Göre Dağılımı 143 Şekil 102. Bazı Meyvelerin Alt Bölgelere Göre Üretim Alanları 144 Şekil 103. Bazı Meyvelerin Alt Bölgelere Göre Üretim Miktarları 144 Şekil 104. Muş İlinde Alt Bölgeler Bazında Büyükbaş Hayvan Varlığı 148 Şekil 105. Muş İli nin Alt Bölgelerinde Irklara Göre Büyükbaş Hayvan Varlığının Dağılımı 148 Şekil 106. Hayvan Islah Çalışmaları 149 Şekil 107. Muş İlinde Yapılan Suni Tohumlama uygulamasında Kullanılan Spermlerin Irklara Göre Dağılımı 149 Şekil 108. Muş Büyükbaş Hayvan Varlıklarının Irklara Göre Değişimi 150 Şekil 109. Muş İlinde Alt Bölgelere Göre Küçükbaş Hayvan Varlığı 151 Şekil 110. Muş İli Küçükbaş Hayvan Varlığı Değişimi 151 Şekil 111. Muş İli arazilerinin Sulama Durumu 160 Şekil 112. Muş Karayolları Haritası 163 Şekil 113. Muş Kırsal Alan Beslenme Durumu 169 Şekil 114.Kırsal Kesimin Geleneksel Evleri( Konakkuran Beldesi-Malazgirt) 179 Şekil 115.Eski Muş Evleri 180 Şekil 116. Kişi Başına Yıllık Gelir Muş 183 Şekil 117.Muş-Türkiye Nüfus Artış Hızının Karşılaştırılması 186 Şekil 118. Muş İli Alt Bölgelere Göre Şehir ve Köy Nüfusları 187 Şekil 119. Muş Deprem Haritası 189 Şekil 120.Muş Halk Eğitim Merkezinde Verilen Seminerlerinden Biri 212 Şekil 121.Otomobilsiz Kent, Bisiklet ve Yürüme Günü Etkinlikleri 214 XXI

22 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge No : Sayfa No : Çizelge 1: Motorlu Taşıtların Durumu 42 Çizelge 2. Arazi Sınıfları 56 Çizelge 3. Motorlu Taşıt Durumu 164 Çizelge 4. Muş İlinde Meydana Gelen Depremler 190 Çizelge 5. Vakıf Yönetim Kurulu 216 XXII

23 A COĞRAFİK KAPSAM A.1. GİRİŞ: Şekil 1. Muş İl Merkezinden Genel Görünüm Muş un ilkçağ tarihi Urartular la başlar. Muş un Urartu devleti için önemi krallığın batı yolunun önemli bir merkezi durumunda olmasından geliyordu. Muş un ilkçağ tarihinde Urartuları Medler, Medleri de Persler izledi. Muş ve çevresi uzun yıllar Roma, Part, Ermeni, Bizans, Sasani müdahalelerine sahne oldu. Yöre Arap akınlarının döneminden başlayarak, Türklerin Bizans ordusunu Malazgirt te bozguna uğratmasına kadar Bizans hakimiyetinde kaldı. Anadolu nun Türkleşmesi dönemini başlatan Malazgirt savaşı doğurduğu sonuçlar bakımından Muş ili tarihinin en önemli olayıdır. Muş ve çevresinde başlayan Türkleşme süreci yaklaşık bir yüzyıl kadar sürmüş ve Anadolu bu sürecin sonunda bir daha geri dönülmemek üzere bir Türk yurdu olmuştur. Uzun yıllar Selçukluların ve çeşitli Anadolu beyliklerinin yönetiminde kalan Muş ve çevresi 1514 Çaldıran savaşından sonra Osmanlı egemenliği altına girdi. I. Dünya Savaşı yıllarında bir süre Rus işgali altında kalan Muş ve çevresi Mayıs 1917 de kesin olarak Türklerin eline geçti. Cumhuriyetin ilanından sonra 1924 te il yapıldı. Muş ili bugünkü idari statüsüne 1935 te kavuştu. Muş İli, Doğu Anadolu Bölgesindedir Ve kuzey enlemleriyle ve doğu boylamlarının arasındadır. Yüzölçümü 8196 km2 dır. Türkiye yüz ölçümünün yüzde 1.1 ini kaplar. 1

24 Muş ili, doğuda Ağrının Patnos ve Tutak, Bitlis in Ahlat ve Adilcevaz, kuzeyden Erzurum un Karayazı, Hınıs, Tekman, Karaçoban, batıdan Bingöl ün Karlıova ve Solhan, güneyden ise Diyarbakır ın Kulp, Siirt in Sason ve Bitlis in Göroymak ve Mutki ilçeleri ile çevrilidir. Muş şehri Güney Doğu Toros Dağlarının uzantısı olan Haçreş dağlarının önemli zirvelerinden Kurtik Dağının kuzeye bakan yamaçlarında, Çar ve Karni derelerinin aktıkları vadiler arasında kuruludur. MUŞ ADININ KAYNAĞI Muş un ilk ne zaman kurulduğu ve adının kaynağı kesin olarak bilinmemektedir. Muş adına dair pek çok rivayet vardır. Bir rivayete göre, Muş adı, şehre, Asur lulardan kaçarak Muş yöresine gelen İbrani kabilelerinden biri tarafından verilmiştir. Nitekim, 1914 Bitlis Vilayet salnamesinde Muş adının İbrani ce Sulak verimli ve otlak anlamına gelen Muşa kelimesinden geldiği ileri sürülmüştür. Muşun, geçmişten günümüze yemyeşil ve sulak bir ovaya sahip olması, bu rivayetin tümüyle asılsız olmadığını, nispeten belirli bir gerçeğe dayandığını gösterir. Bir diğer rivayete göre Muş adı, İÖ. 12 yy. Ege Göçlerinden sonra ilk kez Asur kaynaklarında adı geçen ve Yukarı Dicle Vadisine yerleştikleri bildirilen Muşkiler den Şekil 2. Muş Vadisinden bir görünüm gelmektedir. M.Ö. II. Binin ikinci yarısında Orta Anadolu da Hatti egemenliğine son vererek doğuya doğru genişleyen Muşkiler in bir kolu Muş yöresine gelerek şehrin temelini atmıştır. Daha sonradan buradan Asur topraklarına girmişlerdir. Asur kaynaklarında İÖ yy. arasında adlarından sık, sık bahsedilen Muşkiler in İÖ. 12 yy. ilk yarısında büyük bir ordu ile Toros dağlarını aşarak güneye indikleri ve Asur un sınır kentlerini tehdit ettikleri biliniyor. Bu dönemde Muşkiler in bir kolu Muş kentini kurarak buraya yerleşmiş olabilirler. 2

25 Muş un kuruluşu ve adına dair diğer bir rivayet ise dini kaynaklıdır. Buna göre, Muş un Hz.Nuh un oğlu Yasef in (Yusuf) torunu Muş oğullarınca kurulduğu rivayet edilmektedir. Öte yandan, Muş Arapça da Şeffaf, Parlak Farsça da ise Nehirlerde yolcu taşıyan küçük gemi anlamlarına gelmektedir İlk çağda Muş'u da içine alan bölgeye Taronitit deniyordu. Bu bölgenin merkezi durumundaki Muşun adıda kimlik kaynaklarda Taron olarak geçmektedir. Aynı kelime, islam çağlarında Taron olarak kullanılmıştır. MUŞ UN TARİHİ Muş un ilk çağ tarihi Urartu larla başlar, ne var ki Muşun dahil olduğu Doğu Anadolu nun yüksek düzlüklerindeki M.Ö. II.bin e ait yerleşmeleri,henüz yeterince gün ışığına çıkarılamadığından, Urartu ların atalarının kimler olduğu kesin olarak bilinmemektedir. Doğu Anadolu nun bilinmeyenlerle dolu karanlık tarihi dönemleri,asur kaynakları ve kitabeleriyle bir ölçüde aydınlanmıştır. İlk çiviyazılı kaynaklar Asur Kralı 1. Salmanassar (M.Ö ) dönemine aittir. Asur kaynaklarına göre Doğu Anadolu nun dağlık yörelerinde Nairi Konfederasyonu adı altında birbirinden bağımsız küçük beylikler vardı. Asurluların baskısı altında yaşayan bu beylikler 1. Salmanassar dan önceki Asur Kralının ölümünü fırsat bilerek ayaklandılar. 1. Salmanassar bu başkaldırıyı bastırmak amacıyla Urartu topraklarına girdi. Asur luların Urartu-Nairi ayaklanmalarına karşı giriştiği saldırılar aralıklarla 400 yıl kadar sürdü. Urartu ların tarih sahnesine çıkışları M.Ö. XIII. Yy,a rastlamakla birlikte devlet 3

26 Şekil 3. Haspet Kalesi olarak teşkilatlanmaları MÖ. IX. YY. dadır. Önceleri dağınık bir konfederasyon durumunda olan Urartu lar Asur Kralı III. Salmanassar ın çağdaşı olan ilk Urartu Kralı Aramu (MÖ ) dan sonra birleşik bir krallık durumuna geldiler. Urartu devletinin gerçek kurucusu Aramu dan sonra kral olan I. Sarduri (MÖ ) dir. Kral İşpuini dönemi (MÖ ) Urartuların büyük Bayındırlık işlerine giriştikleri, Menuas dönemi (MÖ ) Urartu devletinin Ön Asya nın en güçlü devleti durumuna geldiği ve devletin egemenlik alanının genişlediği dönemdir. MÖ. VIII. YY. ortalarında, Urartu Devletinin egemenliği tüm Doğu Anadolu Bölgesine yayıldı. 1. Argişti (MÖ ) den sonra yerine geçen oğlu II. Sarduri nin dönemi (MÖ ) Urartu Devletinin zirvesi sayılmaktadır. Muş Varto nun Kayalıdere mevkiinde 1965 te yapılan kazılarda ortaya çıkarılan Urartu kalesi bu Kralın dönemine aittir. Urartu Devletinin bundan sonraki tarihi Asurlular, Kimmerler ve İskitlerin bitmez tükenmez saldırılarıyla sürdü, Urartu Devleti, MÖ. 585 te İskid akınları sonunda yıkıldı. Muş un Urartu Devleti için önemi krallığın batı yolunun önemli bir merkezi durumunda olmasından geliyordu. Başkent Tuşpa dan batıya giden yol Malazgirt Ovasını geçtikten sonra Murat ırmağı vadisi boyunca Varto nun güneyinden Muş Ovasına varıyor. Buradan batıya yöneliyor, Bingöl üstünden Elazığ-Malatya yolu ile de Orta Anadolu ve Kuzey Suriye ye uzanıyordu. Muş un ilk çağ tarihinde Urartular ı Medler takip etti. Günümüz İran Azerbaycan ında yaşamakta olan Medler, Asur Devleti ni ortadan kaldırdıktan (MÖ 609) sonra Muş Ovası na yöneldiler. Medler, Kimmer- İskit saldırılarından yorgun düşen Urartu Devleti ni,tarih sahnesinden silmekte zorlukla karşılaşmadılar. Ne var ki, Medler in Doğu Anadolu daki hakimiyetleri fazla uzun sürmedi. Persler, Med ordusunu yenerek (M.Ö. 550) bu devleti ortadan kaldırdılar. Persler in Doğu Anadolu daki hakimiyetleri yaklaşık 200 yüzyıl kadar sürdü. Persler, I.Dareios zamanında güçlerinin zirvesine çıktılar. Muş ve çevresi Pers hakimiyetinde Babil Büyük Satraplığı içinde yer aldı Pers döneminin en önemli gelişmesi, İmparator II. Artakserkses e karşı baş kaldıran küçük kardeşi Kiros un, savaşı kaybetmesi ve Onbinler diye anılan yenik ordusuyla ünlü Anabasis yürüyüşünü gerçekleştirmesidir. (MÖ 401) Onbinler Aras ve Kelkit vadilerine doğru çekilirken Bingöl ile Muş arasındaki alanları geçmişlerdir. Bu ordunun çekilişini yöneten Yunanlı komutan ve tarihçi Ksenofon, Muş ve çevre yaylalarında yaşayan halkın oymak hayatı sürdürdüğünü, ordusuna buğday, arpa, sebze, et ve binek atı sağladığını anlatır. Muş ve çevresi, uzun yüzyıllar roma, Part ve Ermeni devletlerinin hakimiyet mücadelelerine sahne oldu. Doğu Anadolu nun bu bölgesi adı geçen devletler arasında sık, sık el değiştirmesine rağmen, bu mücadelelerden üstün çıkan taraf Partlar oldu, Roma İmparatorluğu nun üstünlüğü hiçbir zaman kalıcı olmadı. Partlar la Romalılar arasındaki bitmez tükenmez savaşların sonuncusu da gerçekleşti. Roma İmparatoru Macrinus, Nisibis, (bugürkü Nusaybin) i bırakarak geri çekilince, Güney Doğu Anadolu dan Fırat ın batısına kadar olan Roma hakimiyeti sona erdi (217). 4

27 Part ve Pers kökenli Sasani hanedanından gelen I. Ardeşir in İran da kurduğu Sasaniler Devleti (MS 226), Doğu Anadolu nun tarihinde yeni bir güç olarak ortaya çıktı. Sasaniler, çok kısa bir süre içinde hakimiyet alanlarını genişleterek Roma İmparatorluğunun en büyük rakipleri oldular. Geçmiş Yüzyıllardaki Roma Part mücadeleleri yerini artık Roma- Sasani mücadelelerine bırakmıştı. Sasani lerin hakimiyeti yaklaşık 400 yıl sürdü. Roma İmparatorluğu nun ikiye ayrılmasıyla ilkçağ sona erdiğinde Doğu Anadolu, bu kez uzun yıllar sürecek Bizans- Sasani mücadelelerine sahne olacaktı. Muş ve çevresindeki Sasani hakimiyeti İmparator Heraklios döneminde Bizans Ordularının Sasani kralı Şahbaraz ı yenmesiyle sona erdi. Bu arada, VII. yy başında gelişen Arap akınları sırasında Arap Komutanlarından Saad ibn Vakkas, Sasani ordusunu bozguna uğratınca (637), Sasani devleti de çöktü. Araplar Muş un güneyine kadar gelmelerine rağmen Muş ve çevresine Bizans ordusu sahip çıktı. Muş ve çevresi Arap akınları döneminden başlayarak Türklerin Bizans ordusunu Malazgirt te bozguna uğratmasına kadar (1071) Bizans hakimiyetinde, Taron (Taran) Theması idari bölgesinde yer aldı. Bölge bütün ortaçağ boyunca bu adla anıldı. Müslüman Arap ordularının Anadolu ya akınları 640 da başladı. Halife Ömer devrinin sonlarına doğru 641 de İyaz bin Ganın komutasında Bir Arap ordusu Bitlis, Ahlat ve Muş u aldı. Habib bin Mesleme ve Salman bin Rabia bu bölgeye ikinci bir sefer düzenlediler. (642) Ahlat ve çevresindeki beyleri idareleri altına aldılar. Ne varki Arap Müslümanlarının hakimiyeti sürekli olmadı, sık, sık kesintiye uğradı. Muş, Bitlis ve çevresi, Muaviye zamanında bir ara Bizans Hakimiyetine geçtiyse de Emevi ler yöreyi yeniden denetimleri altına almakta gecikmediler. Halife Abdulmelik zamanında Muhammet bin Mervan, Muş ve çevresini Diyarbakır amirliğine bu amirliği de El Cezire Genel Valiliğine bağladı. Şekil 4. Malazgirt te Alparslan Heykeli 5

28 Muş ve çevresi Emevi lerden sonra Halifeliği ellerine geçiren Abbasilerin ilk yıllarında Avasım bölgesi sınırları içinde yer aldı. Sonraki yıllarda Abbasilerin yöredeki hakimiyetleri zayıflayınca Muş ve çevresi Bagradiler den Bagrad adlı prensin yönetim merkezi oldu. Bagrad ın Bağdat a gönderilmesi üzerine bu prensin yönetiminden hoşnut olmayan Muş lular ayaklandılar. Ayaklanma sırasında Vali Yusuf Bin Abi Said Al- Marvazi öldürüldü. Bu olaydan sonra Muş Bagrat Krallığına bağlandı. X. yy ın ikinci yarısı ile XI.yy ın ilk yarısında Muş, Ahlat ve çevresi doğuya doğru genişlemek isteyen Bizans İmparatorluğu ile Doğu Anadolu ya hakim olan Abbasiler arasında sık, sık el değiştirdi. Selçuklular Dandanakan Savaşında (1040) Gaznelileri yenip bir devlet olarak tarih sahnesine çıkınca Tuğrul Bey in sultanlığı devrinde Abbasiler Selçukluların koruması altına girdiler. Tuğrul Bey Selçukluların Doğu Anadolu ya düzenledikleri seferlerden birinde Malazgirt i kuşattı (1054) Bu seferle birlikte Selçuklu larla Bizanslılar arasında Doğu Anadolu daki hakimiyet mücadelesi başlamış oluyordu. Sultan Tuğrul Bey in ölümünden sonra Selçukluların başına geçen Sultan Alparslan Malazgirt Kalesini ele geçirip, Suriye ye yönelince Bizanslılar Selçuklu Türk lerini kesin yenilgiye uğratmak için Imparator Diogenes komutasında büyük bir orduyla Doğu Anadolu ya bir sefer düzenlediler. Bizans Ordusu Malazgirt i kuşatıp, ele geçirdi, ve kaledeki bütün Müslümanları kılıçtan geçirdi. Bizans ordusunun Doğuya yöneldiğini haber alan Sultan Alparslan Güneye seferinden vaz geçti. Hızla Anadolu ya yöneldi. Malazgirt önlerine geldiğinde kalenin Bizanslıların eline geçtiğini görünce savaş hazırlıklarına başladı. Romanos Diogenes e bir elçi yollayarak barış teklifinde bulundu. O Yüzyılın en kalabalık ordusunu toplamış olan Imparator, Sultan Alparslan ın barış teklifini reddetti. Alparslan Türklerin Turan diye anılan klasik savaş taktiğini uygulayarak ordusunu dörde ayırdı. Bu taktiğe göre Selçuklu Şekil 5. Mezar Taşları 6

29 ordusu biri merkezde ikisi yanlarda, biride merkezdeki birliklerin önünde olacak şekilde mevzilendi. Sultan Alparslan Merkezdeki kuvvetin önündeki az sayıdaki birlikle birlikte saldırıya geçti. Bu kuvvet kısa süren bir çatışmanın ardından yenilmiş görünerek geriye merkeze doğru çekildi. Türklerin yenilgiye uğrayıp geri çekildikleri sanan Bizans ordusu karşı saldırıya geçince sağ ve sol tarafta mevzilenmiş olan Selçuklu kuvvetleri, Bizans ordusunun artlarına sarkarak kıskaç içine aldılar savaş kısa sürede sona erdi. Bizans ordusu büyük kayıplar verdi. Imparator Romanos Diogenes esir edildi. Sultan Alparslan Romanos Diogenes le antlaşma yaptı ve daha sonra onu serbest bıraktı. Malazgirt savaşının sonuçları büyük oldu. Bu savaşla Anadolu nun Türkleşmesi dönemi başladı. Sultan Alparslan komutanlarından Anadolu içlerine seferler yapmalarını istedi. Böylece Muş ve çevresi kesin olarak Türklerin hakimiyeti altına girdi. Muş ve çevresi 1100 de Selçuklu hanedanlarından Melikşah ın amcası Yakuti nin oğlu olan Kutbettin İsmail in kölesi Sökmen El-Kutbi Ahlat lıların daveti üzerine Ahlat a gelerek Van Gölü çevresinde Ahlatşahlar Beyliği ni kurunca bu beyliğin sınırları içerisine katıldı. Ahlatşahlar zamanında Muş, Malazgirt ve çevresi tamamen Türkleşirken Muş da doğunun kalkınmış ve zengin şehirleri arasında yerini aldı. Muş ve çevresi Ahlatşahlar, Artuklular ve Eyyubilerin hakimiyet mücadeleleri sırasında birkaç defa el değiştirdi de Eyyubi Meliki, Malazgirt Kalesini kuşattı ve kaleyi mancınıklarda döğmeye başladı. Erzurum Hükümdarı Saltuk un kızı Mama Hatun, başında bulunduğu askeri kuvvetlerle Ahlatşahların yardımına gelince kuşatma kaldırıldı. Muş ve çevresi, tekrar Sökmenliler in idaresine geçti.1196 da Ahlatşahı Beg Timur u öldürerek yerine geçen kölesi ve damadı Ak sungur, hükümdarın karısını ve oğlunu Muş Kalesine hapsetti. Ahlatlılar Ak Sungurun ölümünden sonra Beg-Timur un oğlu Muhammet i hapisten çıkararak 1197 de hükümdar ilan ettiler. Ahlatşahlar daki bu karışıklıklardan yararlanmak isteyen Suriye Eyyübileri nden Necmettin Eyyüb, Muş şehrini ele geçirince Ahlatşahlar da Erzurum Meliki Tuğrulşah tan yardım istediler. Tuğrulşah, Eyyübileri Muş tan çıkarıp Ahlatşahlar ın hükümdarı Balaban i öldürerek bu ülkeye sahip olmak istediyse de halk Tuğrulşaha ayaklandı. Tuğrulşah önce Malazgirt e çekildi ve burada da tutunamayarak Erzurum a geri döndü. Muş ve çevresi,ahlatşahlar Devleti nin 1207 de yıkılmasından sonra Necmettin Eyyubi nin eline geçti. Necmettin Eyyübi Ahlat halkına kendisini kabul ettiremedi. Ahlatşahlar ülkesi, Gürcüler in baskınlarıyla perişan edildi. Moğol tehlikesinden kaçan Celalettin Harzemşah Doğu Anadolu ya girdiği sırada Van, Ahlat,Erciş, Muş, Malazgirt ve Bitlis çevresi Suriye Eyyübileri nin kontrolü altında idi. Gürcüleri ezerek Ahlat a gelen Harzemşah Celaleddin, Ahlatı kuşattı ve o devirde Kutbet Al-Islam sıfatını taşıyan Ahlat a girerek, şehri üç gün boyunca yağmalattı. Bu arada Malazgirt ve Muş çevresi de bu yağmadan kurtulamadı. Ahlatşahlar ın bir kültür merkezi haline getirdiği belde böylece, bir diğer Türk hükümdarı tarafından perişan edilmiş oldu. Harzemşah ın Islam Türk dünyasındaki yanlış politikası üzerine harekete geçen Anadolu Selçuklu Sultanı Alaeddin Keykubat, 10 Ağustos 1230 da Yassıçemen de Harzemşah ın ordusunu perişan etti. Harzemşah Celaleddin, kaçarken Dersim Dağlarında öldürüldü. Muş ve çevresi Anadolu Selçuklu idaresi altına girdi. Alaeddin Keykubat Iran üzerinden gelen Moğol tehlikesine karşı topraklarını korumak için hazırlıklarda bulunurken Moğollar ın önünden kaçan Türkmenleri Malazgirt ve Muş çevresine yerleştirerek bunlardan yararlanmayı düşündü. Malazgirt ve Muş 7

30 Kalelerine askerler yerleştirdi ve suları tamir ettirdi. Alaeddin Keykubat ın ölümünden sonra Anadolu Selçuklu Devletinde Alaeddinin yerini dolduracak değerli bir devlet adamı çıkmayınca Moğollar hızla Doğu Anadolu ya girdiler.1243 Kösedağ Savaşıyla Anadolu tamamen Moğollar ın egemenliğine girdi. Muş ve çevresi de Moğol tahribat ve katliamına uğradı. Şekil 6. Selçuklu Dönemi Taş Kabartmaları Muş ve Malazgirt Moğollar dan sonra Iran, Doğu Anadolu ve Irak havalisinde kurulan İlhanlılar Devleti nin idaresine geçti. Ne var ki, Doğu Anadolu, hiçbir zaman Ahlatşahlar zamanındaki zenginliğine ve kültür yüksekliğine ulaşamadı. Ilhanlılar ın Iran da yıkılmasından sonra Muş ve çevresindeki Türkmenler. Bağdat ta hüküm süren Celayirliler in hanı Sultan Üveys ( ) zamanında katliama uğradılar. Bu esnada Bu esnada Doğu Anadolu da Karakoyun ve Akkoyun Türkmenleri hakimiyet kurmak için mücadeleye başladılar. Doğu Anadolu ya hakim olan Karakoyunlu lar zamanında Muş, bu beyliğin sınırları içerisinde kaldı. Bu arada İran üzerinden batıya doğru ilerleyen Timur tehlikesi ortaya çıktı. Timur un önünden kaçan Türkmen boyları Karakoyun lu topraklarına girince Karakoyunlu hükümdarınca Muş, Bulanık Malazgirt ve Varto nun dağlık kesimlerine yerleştirildiler. Karakoyunlu hükümdarı Kara Yusuf, Timur a karşı koyamayınca Osmanlılara sığındı. Karakoyunlu topraklarına giren Timur girdiği her yerde yaptığı gibi Muş ve Malazgirt i de tahrip etti, halkı kılıçtan geçirdi. Evliya Çelebi seyahatnamesinde Muş şehrinden bahsederken Timur un Muş ta yaptığı tahribatın izlerinin hala mevcut olduğunu söyler. Timur Osmanlı Sultanı Yıldırım Beyazıt ı l402 yılında Ankara savaşında mağlup edince Anadolu tamamen Timur un kontrolü altına geçti. Timur Çin seferine gitmek için Anadolu dan ayrıldıktan sonra Anadolu da Osmanlı şehzadeleri arasında taht kavgaları başladı. Doğu Anadolu ya geri dönen Karakoyunlu Yusuf. Beyliğini yeniden kurdu. Kara Yusuf un ölümünden sonra Akkoyunlular Karakoyunluları tehdit etmeye başladılar. 8

31 Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan.ordusunu Muş Ovası nı doğudan çeviren dağların gerisine gizleyerek Karakoyunlu hükümdarı Cihanşah ı beklemeye başladı. Pusudan habersiz ihtiyatsız hareket eden Cihanşah bir gece baskınında ele geçirilip öldürüldü. Uzun Hasan böylece Karakoyunlu Devleti nin çöküşüne zemin hazırladı ve Doğu Anadolu yu hakimiyeti altına aldı. Osmanlılarla komşu olan Akkoyunlu hükümdarı,bütün Anadolu ya hakim olmak için Osmanlı Sultanı Fatih Sultan Mehmet le 2 ağustos l473 de Otlukbeli nde savaşa tutuştu. Uzun Hasan,bu savaşta yenilince ülkesi sarsıldı. Uzun hasan,l478 de ölünce Akkoyunlular da iç karışıklıklar baş gösterdi. İran da şeyh Seyfettin Erdebili neslinden şeyh Haydar ın oğlu olan Şah İsmail, İran ve Akkoyunluların toprakları üzerinde Safeviler Devleti ni kurdu. Şah İsmail in annesi Alemşahbanu Uzun Hasan ın kızıdır. Şii itikadını benimseyen Şah İsmail, Doğu Anadolu da sünni Türkmenlerin arasında katliama başladı. Akkoyunlu Türkmenleri yle Şah İsmail arasındaki mücadeleden en çok Doğu Anadolu halkı acı çekti. Muş ve çevresi Ahlatşahlar yönetimindeyken tamamen Türkleşmiş ve Ahlatşahlar ın imar faaliyetleriyle de Doğu Anadolu nun zengin yörelerinden biri haline gelmişti. Marco Polo XIII yy ortalarında Muş ve Mardin de pamuk baharat ve çeşitli kumaşların çok miktarda imal edildiğin kaydeder Muş ve çevresi Moğolların ve Timur un tahribatından bir hayli etkilendi ve geriledi. Şehirleri terk eden Türkler köylere ve yaylalara doğru çekilip çiftçiliği bırakarak hayvan beslemeye başladılar. Akkoyunlu Uzun Hasan zamanında Uzun Hasanı ziyaret eden İtalyan elçisi Barbaro Muş tan bahsederken şehrin meskun ve kalesinin müstahkem olduğundan söz eder. Osmanlı Sultanı II Beyazıt zamanında kuvvetlenen Şah İsmail Anadolu da hakimiyetinin kurmaya çalışılırken aynı zamanda müritlerini de el altında Anadolu nun çeşitli yerlerine göndererek Osmanlılar aleyhine isyanlar çıkartmaya başladı. Şehzade Yavuz Trabzon Valiliğinde bulunduğu yıllarda Şah İsmail in durumu yakından takip ederek tehlikenin farkına vardı. Babasıyla girdiği taht mücadelesinde galip çıkıp Osmanlı tahtını ele geçirdiğinde ilk işi büyük bir orduyla Doğu Anadolu ya yürümek oldu. 23 Ağustos 1514 de Çaldıran da Şah İsmail i bozguna uğrattı. Böylece Doğu Anadolu ve Tebriz Osmanlıların hakimiyetine girdi. Yavuz Sultan Selim Doğu Anadolu da iken bu bölgedeki aşiretler İdris i Bitlisi nin önderliğinde Yavuz un emrine girdiler. Yavuz Sultan Selim Doğu Anadolu yu İran a karşı korumak için bu aşiretleri birtakım derebeyliklere ayırarak Şekil 7. Selçuklu Dönemi Taş Kabartmaları 9

32 onlarageniş imtiyazlar verdi bu aşiretlerden İran a karşı uç beyleri olarak yararlanmaya çalıştı. Kanuni zamanında Safeviler Doğuya saldırıp Erzincan a kadar olan yerleşim bölgelerinde yağma ve katliama girişince Muş ve Malazgirt çevresi de tahrip oldu. Doğu seferine çıkan Kanuni İran içlerine sefer yaptı ise de da Doğu Anadolu daki sınır çatışmaları Sultan IV Murat zamanında 1639 da yapılan Kasr ı Şirin antlaşmasına kadar devam etti. Osmanlı Devletinin mülki taksimatında Muş ve çevresi bazen Van eyaletine bağlı sancak merkezi bazen de eyaletin Bitlis Hanlığına bağlı bir nahiye oldu. Bitlis hanlığının ortadan kalkmasından sonra Muş Erzurum eyaletine bağlı sancağın merkezi olurken, Bitlis te Muş a bağlandı yılları sonrasında Muş ve çevresinde bir nevi babadan oğula geçen yerel paşalık vardı. Muşta yerel paşalık yapan Aleaddin paşa zamanında 1794 te İran şahı Doğu Anadolu ya girerek Muş ve Hınıs ı yağmalattı. İran lıların kışkırtmasıyla çıkan isyanları bastırmak için harekete geçen Osmanlı Devleti yardımcı kuvvet olarak yerel paşalardan asker toplarken Muş Beylerbeyi Aleaddin paşanın oğlu Emin paşadan da yardım aldı ve isyancı aşiretler üzerine yürüdü de Kaçar hanedanından Fatih Ali Şahın veliahtı ve Iran şahı Abbas Mirza Doğu Anadolu ya girerek Muş ve çevresini yağmaladı da Sultan II. Mahmut Yeniçeri Ocağını kaldırırken Erzurum Eyaletinde Yeniçeri ağası olan Gürcü Osman Paşa, Muş Beylerbeyi Emin paşa tarafından yakalanarak Varto ya getirilip idam edildi. Bu esnada Doğu Anadolu daki yerel paşalar, nüfuslarını artırarak merkezi otoriteye karşı ayaklanmaya başladılar da ilan edilen Gülhane Hattı Hümayunu ile birlikte yerel beyliklere son verilmeye başlandı. Muş un Bağlar Köyü yakınındaki Alaeddin Paşa oğullarının konağına hücum eden halk, konağı yağmaladı. Devlet Muş ta yerel paşalığa son vererek burayı Erzurum a bağlı sancak merkezi haline getirdi da II. Abdülhamit Doğu Anadolu da sükuneti sağlamak ve doğudan gelecek Rus tehlikesine karşı mahalli güçleri kullanmak için Hamidiye Alayları kurdurdu Hamidiye alaylarının paşaları yöredeki aşiret ağalarından seçildi. Aşiret ağalarının oğulları İstanbul da açılan askeri okullarda eğitilerek Hamidiye alaylarının başına getirildi lı yıllardan itibaren Doğu Anadolu da Ermenilerin faaliyetleri başladı. Çeteler halinde hareket eden Ermeniler Muş, Bulanık, Malazgirt ve 10

33 Şekil 8.Selçuklu Dönemi Taş Kabartmaları Varto köylerinde katliama giriştiler. Hıristiyan ve doğuda Rusların müttefikleri olmaları sebebiyle Ermeniler hem Avrupa aleminden hem de Çarlık Rusya sından yardım görerek komiteler kurmaya başladılar. Dışarıdan Osmanlı Devletine baskı yaptırarak Devleti kurmak için Doğu Anadolu da bir Ermeni harekete geçtiler. Hamidiye alayları doğuya dışarıdan gelecek tehlikelere karşı koymada yararlı olurken aşiret kavgalarında aynı başarıyı gösteremediler. Muş, Malazgirt, Varto ve Bulanıkta aşiret kavgaları alevlendi bazı Hamidiye alaylarının taraflı hareket etmesi üzerine yörede asayiş tamamen bozuldu ve aşiretler arası çatışmalar yoğunlaştı. Şekil 9.Bulanık İlçesi Yemişen Köyünde Bulunan Teymür Ağa Köşkü (250 yıllık olduğu tahmin ediliyor) XIX. yy ın sonları ve XX yy.ın ilk yıllarında Muş bölgesi harici teşviklerle körüklenen Ermeni Taşnakları nın ihtilal hareketine sahne oldu de Sason ihtilalini müteakip 1895 senesi içerisinde hükümetin kurduğu ve 11

34 Erzurum daki Fransa, İngiltere ve Rus Konsoloslarının katıldığı bir heyet Muş ta toplanarak isyanın sebeplerini görüştü senesinde Muş ovasında faaliyetlerde bulunan Ermeni çeteleri köyleri yağmaladılar ve hükümet kuvvetleri ile çarpıştılar teki Ermeni baskınları Muş ve çevresine büyük zararlar verdi de 1. Dünya savaşlarında Osmanlı Ordusu nun Kafkas seferi büyük hezimetle sonuçlandı. Rus orduları Doğu Anadolu yu işgal etmeğe başladı yılında Ruslar Eleşkirt ve Pasinler üzerinden Malazgirt e doğru ilerlediler. Bundan cesaret alan Ermeniler Rus işgalini kolaylaştırmak için Muş Varto ve Bulanık ta Müslüman köylerine baskınlar düzenlemeğe başladılar. Rusların desteklediği ermeni katliamlarından korkan halk Elazığ ve Diyarbakır tarafına kaçmağa başladı yılının Şubat ayında Varto, 1916 yılında da Muş Rus ordusunun eline geçti. Rus ordusu içerisinde gönüllü askerlik yapan Ermeniler asırlar boyu beraber yaşadıkları Muş halkını katletmeğe başladılar yılında Diyarbakır 16. Kolordu Komutanlığına Çanakkale de başarı kazanmış olan Mustafa Kemal Paşa atanınca buradaki çatışmaların seyri değişti. Kısa zamanda toparlanmağa başlayan 2. Ordunun 16. Kolordusuna ait 8 tümen Muş çevresinde toplanmış, gönüllülerle 3 Ağustosta saldırıya geçti ve Kurtik dağları üzerinden Muş şehrine girdi. Rus birlikleri kontrolleri altındaki köylerde katliam yaparak geri çekildiler. Ne var ki Ruslar yeni birliklerin katılmasıyla yeniden saldırdılar ve Muş a girdiler. Ama Rus işgali fazla uzun sürmedi. Türk ordusu 1917 yılının bahar aylarında karşı saldırıya geçerek 30 Nisan günü şehri Ruslardan geri almağa muvaffak oldu. 18 Ağustos 1917 de yapılan ateşkes antlaşmasına göre Ruslar Doğu Anadolu dan çekildiler. Ruslar çekilirken ordunun ağırlıklarını Ermenilere bırakarak onları Türk lere karşı harekete geçirmeğe çalıştılar.1. Dünya savaşının galipleri Mondros Mütarekesi Wilson prensipleri ve Sevr antlaşmasında açıkça görüldüğü gibi Doğuda Ermenilere devlet kurdurtmağa çalıştılar. Ermeniler de bu toprakları ele geçirmek özellikle Wilson prensiplerindeki maddeye göre bölgede çoğunluğu elde etmek için katliamlara giriştiler. Muş ve çevresi de bu katliamlara maruz kaldı. Sevr anlaşmasına dayanarak Doğuda devlet kurmak isteyen Ermeniler teşkilatlandırdıkları komitelerle katliamlarına devam ederken, Anadolu da işgal edilmeye başlanmıştı. 19 Mayıs 1919 da Samsuna çıkan Mustafa Kemal Paşa Amasya tamimini yayınladıktan sonra Erzuruma geçti. Bu sırada Doğu Anadolu halkı Ermeni katliamlarını durdurma ve Ermenilere karşı mücadele kararı alırken civar vilayetlere dağılmış olan Muş halkı da yeniden şehre dönmeye başladı. Ermenistan üzerinden Doğu Anadoluya giren Ermeni orduları, Kazım Karabekir Paşa komutasındaki Türk ordusunca yenilgiye uğratıldı. Gümrü Antlaşmasıyla da Doğu Anadolu işgal ve katliamlardan kurtuldu. 12