Abdulkadir GÜL 1 OSMANLI DÖNEMİ DERSİM İN ISLAHI ÇERCEVESİNDE YAPILAN İMAR FAALİYETLERİ

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s Abdulkadir GÜL 1 OSMANLI DÖNEMİ DERSİM İN ISLAHI ÇERCEVESİNDE YAPILAN İMAR FAALİYETLERİ Özet Bu makale, Osmanlı modernleşmesi döneminde imparatorluk topraklarında yaşanan imar faaliyetlerinin Dersim Sancağına yansımalarını konu edinmektedir. Dersim in nasıl ıslah edileceği hakkında yazılmış bütün layihalarda, yol ve haberleşmenin, diğer ıslahatların temelini oluşturduğu vurgusu hep görülür. Merkezileşme, asker celbi, vergi toplanması, devlet kurumlarının tesisi ve işlerliği, güvenlik, ticaret, istihdam, medenileştirme, eğitim, ziraat ve madencilik gibi daha birçok ıslahatın ulaşım ve haberleşmenin sağlanmasıyla, mümkün olabileceği ifade edilmiştir. Dersim de imar ve bayındırlık faaliyetlerinin tamamlanmasıyla, normalleşmenin sağlanacağı ümit edilmekteydi. Dersim de bu dönem, hayata geçirilmeye çalışılan imar faaliyetleri iki başlık altında toplanabilir. Birinci başlık altında, hükümet konakları, kışlalar, hapishaneler ve belediye binalarının inşa süreci incelendi. Devlet kurumlarının oluşturulması sayesinde, uzun yıllar başına buyruk yaşamış yerel güçlerin iktidar alanları daraldı ve devlet erkini ispat bu şekilde etti. Bu kurumlar, bölgede devletin varlığının somut bir göstergesi olarak planlamış, hemen hemen tamamı inşası tamamlandı. İkinci başlık altında, büyük imar faaliyetlerinden olan yol, köprü, telgraf hatları ve telgrafhanelerin inşa süreci irdelendi. Bu gruba dâhil olan imar faaliyetlerinin bir kısmı geçte olsa tamamlana bildi. Bir kısmı ise ya yarım kaldı veya hiç inşaatına bile başlanamadı. Bu yatırımlar ianeler veya devlet bütçesinden karşılanarak finanse edildi. İmar faaliyetlerinin sürdürülmesinde devlet, bölge yöneticileri ve ileri gelenlerini sorumlu tuttu. Ayrıca imar faaliyetlerinde plan, keşif ve harita gibi teknik işler ise 4. Ordu komutanlığı personeli tarafından yapıldı. Devlet, bu dönem Dersim de büyük bir kalkınma çabası içerisine girdi ve kısmen de başarılı oldu. Anahtar Kelime: Dersim, Yol, Haberleşme, İmar, Islahat, Modernleşme. 1 Doç. Dr., Erzincan Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Sosyal Bilgiler ABD, abdulkadirgul25@hotmail.com

2 9 Osmanlı Dönemi Dersim in Islahı Çercevesinde Yapılan İmar Faaliyetleri RECONSTRUCTION OPERATIONS WITHIN THE FRAMEWORK OF THE OTTOMAN PERIOD IMPROVEMENT OF DERSIM Abstract This article discusses the reflections of the reconstruction operations took place in Ottoman Empire to Dersim Sanjak in the Ottoman modernization period. The emphasis that transportation and communication underlie the other reconstruction operations is seen in all reports written on how to improve Dersim. It is mentioned in these reports that improvements in centralization, conscription, collection of taxes, establishment of governmental agencies and their operability, security, trade, employment, civilization, education, agriculture and metallurgy or any other field can be realized only after transportation and communication networks are established. It was expected that normalization could be ensured after reconstruction and public works were completed. The reflections of the reconstruction and public works throughout the empire, initiated with Tanzimat were also observed in Dersim, albeit late. The reconstruction operations in this period in Dersim can be grouped in two headings. The first heading is composed of government buildings, barracks, prisons and municipal buildings. Thanks to these government agencies, the area of power of the local authorities, those lived self-ordained for so long, was diminished where the state demonstrated its own power. These agencies were planned as the concrete signs of the existence of the state in the region and almost all of these buildings were constructed. Under the second heading the building processes of roads, bridges, telegraph lines and offices, as great reconstruction operations, were examined. Some of these reconstruction operations under this heading were also completed, albeit late. On the other hand some others were mired down while construction for some had never been initiated. This reconstruction was financed by donations or government budget. The state gave the responsibility of running these reconstruction operations to the regional administrators and to the notables while had the 4 th Army personnel carry out the technique subjects like planning, exploration and mapping. In this period the state showed great effort in development activities in Dersim and ensured partial achievement. Key Words: Dersim, Road, Communication, Reconstruction, Reform, Modernization.

3 Abdulkadir Gül GİRİŞ Osmanlı Devleti Tanzimat la beraber, devlet yapılanmasında yeni bir dönem girdi. Devlet, artık taşrada yeni bir düzen kurarak, erkini en ücra köşelere kadar tesis etme gayreti içerisinde oldu. Bu yeni yapılanmanın en önemli evrelerinden biri ise imar ve bayındırlık işleriydi. İmparatorluğun diğer yerlerinde olduğu gibi Dersim de de takip edilen yeni politikaların yansımaları görülmeye başladı. Öncelikle Dersim in nasıl ıslah edileceği dair hazırlıklar yapıldı. Daha sonra ise, bölgedeki durumun tespiti ve çözüm önerilerinin içeren raporlar kaleme alındı. Bu hususta ki raporların müşterek görüşü, imar ve bayındırlık faaliyetlerinin acilen Dersim de hayata geçirilmesiydi. 2 Islahat raporlarında, yapılması tavsiye edilen imar ve bayındırlık işleri: 1. Hükümet konaklarının inşası, 2. Kışla inşası, 3. Hastane ve hapishane inşası, 4. Yol inşaatı 5. Telgraf hattı ve telgrafhane inşası, 6. Yol üzerinde karakol, köprü ve hanlar inşası şeklindeydi. Bunların yanı sıra imar çalışmaları arasında da sayabileceğimiz eğitim kurumlarının inşası, kızılbaşlık, misyoner faaliyetler ve sünnileştirme meseleleriyle iç içe bir husus olup, bu çalışmanın sınırlarını oldukça aşan bir mevzudur. Yayına hazırlanan diğer bir çalışmamızda bu konu teferruatlı incelenmiştir 3. Yapılacak bu bayındırlık işleriyle, ticaretin gelişeceği, nüfus sayımlarının eksiksiz tamamlanacağı, güvenliğin sağlanacağı, eğitim faaliyetlerinin rahat yapılabileceği hatta Hıristiyan misyonerlerle mücadelede büyük avantaj sağlayacağı, vergilerin zamanında ve eksiksiz toplanacağı, asker alımlarının eksiksiz olacağı, eşkıya takibinin kolaylaşacağı, kıtlık dönemlerinde mal sevkiyatının etkin yapılacağı, halkın tarımsal faaliyetlerinin artırılacağı ve 2 Layihalar için bkz. BOA. (Başbakanlık Osmanlı Arşivi) Y.A.RES. (Yıldız Resmi Marûzat) 51/9. Lef.1, 3, 5, 7, (18 Eylül 1889);Y.PRK. KOM 7/59 (21 Haziran 1897), ((Yıldız Perakende Komisyonlar Marûzatı);Y.PRK. UM( (Yıldız Perakende Evrakı Umum Vilayetler Tahriratı) 32/108,(23 Eylül 1895); Y.EE.( Yıldız Esas Evrak) 131/34, (23 Ağustos 1895); İ.DH. (İradeler Dâhiliye) 1467/1326, (13 Haziran 1908)vb. 3 Dersim deki Kızılbaş gruplara yönelik geliştirilen bu politikalar, Tokat, Erzincan ve Sivas gibi Kızılbaş nüfusun yoğun meskûn olduğu yerlerdekilerden biraz farklı uygulanmıştır. Bu açıdan devletin, Dersim Kızılbaşlığına bakış açısı ile imparatorluğun diğer bölgelerinde meskûn olan ve fıkra-i dalle (Ana yoldan çıkmış zümre) olarak da adlandırılan, Yezidiler için yürütülen siyasete bakışı arasında benzerlik görülüyor. Raporların bir kısmı, bölgenin geri kalmışlığı ve güvenlik meselelerini, Kızılbaşlık ile ilişkilendirmektedir. Sünnileştirmek, Tahsis-i İtikad (İtikatları düzelmek), Tasfiye-i Ezhan (Zihinleri düzeltmek), Temdini (Medenileştirmek), İzale-i Vahşet (İlkelliğin ortadan kaldırılması) gibi çözüm önerileri bölgeye yönelik siyasetin temelini oluşturur. Eğitime dair çözüm önerileri şunlardır: 1. Sünnileştirmek, 2. Misyonerler faaliyetler ile mücadele etmek, 3. Bölgeye Zazaca Kur an-ı Kerim göndermek, 4. Tahsis-i İtikad (İtikatları düzelmek), 5. Tasfiye-i Ezhan (Zihinleri düzeltmek), 6. Temdini (Medenileştirmek), 7. İzale-i Vahşet (İlkelliğin ortadan kaldırılması), 8. Sıbyan ve rüştiye okulları açmak, 9. Aşiret ağaların çocuklarını İstanbul daki aşiret mekteplerine göndermek, 10. Camiler inşa etmek, 11. Dersim de bir muallim okulu açıp Zaza ca bilen gençlerden muallim yetiştirip, yine bölgede öğretmenlik yapmalarını sağlamak, 12. Bölge lisanını bilen Nakşî ve Mevlevi şeyhlerini buralara göndererek, bölgede misyonerlere karşı halkı eğitmek, 13. Seçilecek geçleri sınaî mektebine kaydetmek, 14. Çocukları ziraat ve ticaret mekteplerine göndererek iş sahibi olmalarını sağlamak ve devlete bağlı kişiler olarak yetiştirmek. Dersim sancağındaki eğitim kurumalarının miktarlarını, öğrenci sayıları, hoca isimleri, okulların hangi mevkilerde bulunduğu, yapılış tarihleri, ruhsat tarihleri ve masrafları (kuruş cinsinden) ağırlıklı olarak maarif ve vilayet salnamelerini esas alarak yapılan çalışmalar için bkz. Ünal Taşkın, Maarif Salnamelerinde Mamuratülaziz, JASSS, Volume 6 Issue 3, March 2013, s

4 11 Osmanlı Dönemi Dersim in Islahı Çercevesinde Yapılan İmar Faaliyetleri bunun çevre yerleşmelere sevk edileceği, hancılık ve madencilik gibi yeni istihdam alanlarının oluşacağı gibi daha birçok faydalarının olacağı ümit edildi. 2. DERSİM DE İMAR FAALİYETLERİ 2.1. Devlet Binaları 2.1.a. Hükümet Konağı Klasik dönem Osmanlı idarecileri yani sancak beyleri, kadılar veya defterdarlar gibi yöneticilerin, devlet işlerini gördükleri bugünkü anlamıyla binaları yoktu. Ancak kamuya ait işleri, kiraladıkları ve aynı zamanda ev olarak da kullandıkları konaklarda yürütmekteydiler. Bu konaklar bir nevi devlet dairesi gibi çalışırdı ve yöneticilere bağlı olan memurlar işleri burada görür, kayıtları burada tutarlardı. Diğer bir ifadeyle modern zamanlardaki gibi müesseseleşmiş belediye, vergi dairesi veya adliye binaları yoktu. İlk defa hizmet binalarının kiralama ve imar işleri, Tanzimat la İstanbul da başladı, kademe kademe taşraya doğru yayıldı. Merkez vilayet ve liva merkezlerinde hükümet konakları inşası yoluna gidildi ve hükümete bağlı çeşitli daireleri, burada toplanarak hizmet vermekteydi. Hükümet konakları için ilk olarak, idare biriminin merkezindeki bir kârgir (taştan yapılmış) bina kiralanırdı, sonra da mümkün olduğu hallerde inşa faaliyetlerine başlandı. 4 İmparatorluğun diğer bölgelerde olduğu gibi, Dersim Sancağının merkezi ve diğer kaza merkezlerinde hükümet konakları, ağaların mülkü olan kârgir binalar kiralanmak suretiyle oluşturuldu. Ancak Dersim de hem hükümet konağı hem de mülki amirlerin ev olarak kullanabilecekleri, uygun bir bina bulmak oldukça zordu. Mevcut olanların ise ya kiraları çok pahalı veya harabe bir durumdaydılar. Sancak merkezinin değişik tarihlerde Mazgirt, Hozat, Kemah, Ovacık gibi mahallere taşınması, bu yerlerde hükümet konakları tesisini zorunlu kıldı. Sancak merkezindeki yoğun yer değişikliği, genellikle kısa süreli oldu. Bunun temel sebebi, idari yapıdaki yeni düzenlemeler ve hükümet konaklarının güvenliği ile alakalıydı. Diğer taraftan yerel güçlerin kaza yönetici olmaları, idare merkezlerini kendi kazalarına taşıma arzuları, bu değişikliklerde etkili oldu. Dersim deki hükümet konaklarında zaptiye, polis, adliye, nafıa müdürlüğü, müftü, ticaret müdürlüğü, ziraat müdürlüğü ve defterdar gibi bürolar bulunuyordu. Bu konakta, vergi dairesi, mahkeme ve mutasarrıf odası, komutan odası gibi hem mülki, hem adli, hem de askeri birçok daire de hizmet vermekteydi. Ayrıca bu konakların yanına hastane, hapishane ve kışlanın daha sonra inşa edildiğini de görüyoruz. Bu durum bütün devlet kurumlarının bir arada olması düşüncesinin yanı sıra güvenlik kaygılarından kaynaklıdır. Dersim in merkezi Hozat ta kiralık bir hükümet konağının varlığına 1880 den önce rastlanır. 5 5 Haziran 1892 tarihine kadar Hozat ta kiralanmış bu konakta devlet hizmetleri yürütülüyordu. Bu tarihten sonra, belediye bütçesinin nakdi desteği ve yardımlar sayesinde yeni bir hükümet konağının inşası tamamlandı. 6 4 İlber Ortaylı, Osmanlı dan Günümüze Hükümet Konakları, (söyleşi-yöneten: Güven Birkan), 5 BOA. DH. MKT. (Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi)1338/9. 6 BOA. DH. MKT.1957/59; 33/18.

5 Abdulkadir Gül 12 Diğer kazalarda hükümet konaklarının ilk defa hangi tarihte kiralandıkları veya inşa edildikleri hakkında bilgilere de sahibiz. Merkez kaza dışında ilk hükümet konağının oluşturulduğu kaza, Çemişgezek tir. Çemişgezek te önce bir bina kiralandı ve bağışlar ile 1880 de bir hükümet konağı inşa edildi. 7 6 Eylül 1885 tarihinde Mazgirt Sancağına bağlı Kuzucan kazasında bir konak, kiralanarak tamir edilip, hükümet konağı haline getirildi. Konak için 8795 kuruş harcandı. Zikrolunan konak oldukça harap bir vaziyette olduğundan, tamir masrafları tahmin edilenden fazla tutmuştur. Hatta tamir işlerinin tamamlanması için ek bütçeye ihtiyaç duyulmuştur. 8 6 Aralık 1885 tarihli diğer bir kayıtta, Hozat merkezinde, hükümet konağına bitişik, evrak ve defter-i hakani kayıtlarının muhafazası için, taş bir binanın inşası zorunlu görüldü. Bu münasebetle kârgir ek hizmet binası yapıldı Bu binanın 9355 kuruş 20 para tutan masrafı vilayet bütçesinden karşılandı. 9 2 Şubat 1886 tarihinde Pertek nahiye merkezinin eski yerine nakline karar verildi. Gerekçe olarak da, yeni nahiye merkezinin devamlı suretle Dersim eşkıyasının zulmü altında bulunduğundan ve halkın kasabayı terk etmek mecburiyetinde kaldığı ileri sürülmüştür. 10 Ayrıca, taşınılması istenen eski Pertek te, cami, okul, medrese olduğu ifade edilmektedir. Ahalinin ısrarla eski kasabaya taşınmak istemesinin bir diğer nedeni ise arazileri ve bahçelerinin yeni merkeze 1,5 saat mesafe uzakta olmasıydı. 11 Nahiye merkezinin nakli kuruş tutmakta, nakil ve hükümet konağının inşasına bu meblağ kifayet etmekte ve bu paranın karşılanması için Pertek ahalisi taahhütte bulunmaktadır Kasım 1886 tarihinde Mazgirt Sancak merkezinin diğer bir nahiyeye nakline karar verilmesi üzerine, yeni nahiyede bir konak kiralandı. Kiralanan konağın bedeli aylık 200 kuruş ve nahiyeye nakil ücreti ise 45 kuruş tutmuştur. Ancak yeni bir hükümet konağının inşası lüzumlu görüldüğünden, inşa edilecek konağın keşif ve planları yapılmıştır Ağustos 1887 deki diğer bir kayıtta, Mazgirt Sancağı merkezindeki hükümet konağı, kira olduğundan yeni bir hükümet konağına ihtiyaç duyulduğu belirtilmiştir. Bu münasebetle inşa edilecek hükümet konağının keşfinin yapılıp inşaat maliyetinin bildirilmesi istenmiştir Eylül 1890 tarihinde Dersim Sancağına bağlı Kızılkilise (Nazımiye), kazasında hükümet konağı inşa masrafının belediye tarafından karşılandığı görülür. Ancak belediye gelirleri bu inşaat masrafına kifayet etmediğinden, kalan diğer meblağ mal sandığından ödenmiştir. 15 Dersim deki hükümet konaklarının inşa veya kiralanma maliyetleri genellikle belediye gelirlerinden karşılanmıştır. 2.1.b.Kışla 7 BOA. DH. MKT. 1338/9. 8 BOA. İ.ŞD.( İrade Şikâyet Defterleri)77/4527. Lef.1, 2, 3. 9 BOA. İ.ŞD. 78/4609.Lef.1, 2, BOA. İ.ŞD. 79/4680. Lef. 1, BOA. DH. MKT.1408/ BOA. İ.ŞD. 79/4680. Lef BOA. İ.ŞD.84/4974. Lef.1, 2, BOA. DH. MKT.1438/ BOA. DH. MKT.1769/21; 327/28.

6 13 Osmanlı Dönemi Dersim in Islahı Çercevesinde Yapılan İmar Faaliyetleri Dersim Sancağının en belirgin özelliği, güvenliğin hiçbir dönem istenilen düzeyde sağlanamamış olmasıydı. Devlet, çeşitli defalar bölgede güvenliği tesis etmek için, askeri operasyonlar yapsa da, kış yaklaştığı zaman asker birliklerine katılmak üzere bölgeden geri çekilmek mecburiyetinde kalıyordu. Bu durum uzun kış dönemlerinde, Dersim in güvenliğini tehdit ediyordu. Hatta birçok raporda, Dersim de daima askeri birliklerin bulundurulmasının hayati derecede önemli olduğu belirtilmiştir. 16 Sancağın muhtelif mıntıkalarında kışlaların inşası, güvenliğin yılın her döneminde sağlanması açısından zorunluydu. Yönetici, memur ve ahalinin güvenliği ve ayrıca devletin erkini burada daha fazla hissettirebilmesinin, önemli bir yolu da askeri kışlaların inşasıydı. Bu münasebetle, Dersim de uygun görülen yerlere, kışlalar inşa edilmiş, eskilerin genişletilmiş veya tamirleri için çaba gösterilmiştir. Dersim de kışla yapımına dair ilk bilgi, 5 Temmuz 1849 tarihine aittir. Önceleri Ovacık ta planlanan kışlanın, keşif ve tetkikler sonucunda, Hozat ta inşasının daha uygun olacağına karar verilmiş ve kışla buraya inşa edilmiştir Haziran 1858 tarihinde ise inşa edilen bu kışlanın tamir ve genişletilmesinin gerekli olduğu belirtilmiştir. Bu münasebetle, Anadolu ordusundan Ferik Veli Paşa, Hozat a gelerek kışlayı genişletme işlemlerine başladı. Hatta bu kışlaların inşası için bir takım aşiretler, hem maddi ve hem de amele olarak yardımda bulundular. 18 Bu kışlanın münferit tarihlerde, yeniden tamir ve genişletilmiş olduğunu belgelerden takip etmekteyiz. 6 Şubat 1895 tarihinde kışlanın koğuşlarının inşasında kullanılmak üzere Harput kumandanı Mirliva Mustafa Naim tarafında 500 adet tahta gönderildi, ancak bu miktarın kâfi olmaması üzerine buna ilave olarak 235 adet daha sevk edildi. 19 Nihayet, kışlanın tamir ve genişletilmesinden ziyade, yeni bir kışlanın inşasının daha uygun olacağı fikrine varıldı. 10 Nisan 1895 tarihinde ise 200 neferlik iki kışla inşasına başlandı. 20 Ovacık ta önceden planlanıp ancak sonradan vazgeçilen kışlanın inşası, 1907 de yeniden gündeme geldi. Ovacık ın hâkim bir noktada olmasından dolayı, kışla inşasıyla güvenliğin daha iyi sağlanacağına karar verildi. Bu kışlanın yapılmasıyla, diğer kazaların eşkıya baskınlarından muhafaza edilmesi hedeflenmiştir c. Belediye Dersim Sancağındaki, belediye teşkilatları hakkında, sınırlı bilgilere ulaşıldı den önce Hozat ta belediye teşkilatının varlığına tesadüf ediyoruz. Ancak bunun dışında belediye teşkilatına dair fazla bir bilgiye de sahip değiliz de Hozat Belediyesinin reisi Hıdır Ağa dır. Aşiret ağalarından olan bu şahıs, uzun dönem belediye reisi olarak görev yaptığı anlaşılmaktadır. Hıdır Ağa, eşkıyaların hükümet konağı ve belediye binasını basıp yağma etmelerine ve özelliklede defter-i hakanileri yakma 16 BOA. Y.MTV.(Yıldız Mütenevvi Maruzat) 131/ BOA. İ.DH. 203/ BOA. İ.DH. 393/ Lef.1, BOA. Y.PRK. UM. 32/92. Lef BOA. A.MKT. MHM. (Mektubî Mühime Kalemi) 723/1. Lef BOA. BEO.( Bâb-ı Alî Evrâk Odası) 3092/ BOA. DH. MKT. 1400/80.

7 Abdulkadir Gül 14 teşebbüslerine karşı mücadelede başarılı olmuştur. Bu başarısından dolayı kendisine kapıcıbaşılık rütbesi tevcih edilmiştir. 23 Hozat ın 1909 da yılındaki belediye reisinin ismi ise Ahmet Ağa dır de Pertek nahiyesinde belediyenin varlığına rastlanır. Pertek belediyesinin faaliyetlerde bulunmasının arkasındaki sebep, gelirlerinin fazla olmasıydı. Bu belediyenin sefine rüsumundan (Fırat Nehri nde nakliye ve balıkçılık vb) gelirleri bulunmakta, hatta bu gelirlerin Hozat kasabası belediye bütçesine dâhil edilmesi bile gündeme gelmiştir. 25 Neticede, sefine rüsumu Harput kasabasına bırakılmıştır. 26 Neticede, Dersim de belediyeler, hükümet konaklarının inşasında rol oynadılar. Belediyelerin bölgedeki en önemli etkinliği, tabipleri sayesinde sağlık hizmeti sunmalarıydı. 27 Anlaşıldığı kadarıyla belediye binası ile hükümet konağı aynı binaydı. Aynı bina içerisinde müşterek faaliyet göstermekteydiler. 28 Dersim de şehir olarak adlandıra bileceğimiz yerleşim yerlerinin çok az gelişmiş olması, bize bu teşkilatın sembolik bir durumu arz ettiğini gösterir. Ayrıca, belediye gelirlerinin yetersizliğinden, personele aylık ödenemediği hatta tabiplerin günlük iaşe giderlerinin karşılanmasında bile büyük sıkıntı yaşandığı görülür. Belediye teşkilatlarının gelirlerinin olmayışı, personelin yetersizliği ve denetimin de etkisiz oluşundan dolayı, bu teşkilatlar yetki ve sorumluluklarını yerine getiremedikleri görülür. 2.1.d. Hapishane Osmanlı Devletinde XIX. Yüzyılın sonlarından itibaren modern anlamda Avrupa tarzı hapishaneler inşa edilmek arzu edilmiş ise de, devletin içinde bulunduğu ekonomik ve siyasi şartlardan dolayı istenilen düzeyde başarılı olunamadı. Bu dönem hapishanelerin inşa süreci, merkezden taşraya doğru genişledi. Dersim Sancağında hapishanelerin mevcudiyetinin 1883 den önce olduğu tahmin edilmektedir. Örneğin 1883 de Dersim (Hozat) Hapishanesine, bir ser gardiyan ve muavin ile iki gardiyan tayini edildi Şubat 1887 tarihinde ise Mazgirt te bir hapishanenin varlığına olduğunu biliyoruz Ocak 1890 tarihinde, Malatya, Mamuretül-aziz ve Dersim hapishanelerinin tamiri ve yeniden elden geçirilmesi için ek ödenek talebinde bulunulmuş ise de kabul edilmemiştir. 31 Kasım 1893 de Hozat ta bulunan erkeklere mahsus hapishanede, mahkûm sayısının çok fazla olması, zeminin toprak ve buna bağlı rutubetin görülmesi, sıhhi açıdan da uygun olmadıklarından 23 BOA. İ.TAL.(İradeler Taltifat) 87/1313; Y.MTV.131/ BOA. BEO.3537/ BOA. DH. MKT.1631/ BOA. DH. MKT. 1648/ Dersim sancağının merkezi olan Hozat kasabasında belediyece inşa edilmekte olan Hükümet Konağı'nın, hükümetçe bedelle isticar edileceğinin bildirilmesi. BOA. DH. MKT. 33/ BOA. DH. MKT. 1769/ BOA. İ.ŞD.68/ BOA. DH. MKT.1481/ BOA. DH. MKT. 1697/112.

8 15 Osmanlı Dönemi Dersim in Islahı Çercevesinde Yapılan İmar Faaliyetleri mahkûmlar arasında kolera illetinin yaygın olduğu görülür. Bu maksatla Dersim deki hapishanelerin ıslahı ve genişletilmesi talep edildi. 32 Bu istekler karşılanmamış olmalı ki iki yıl sonrada benzer talepler tekrarlanmaktadır de Hozat ile Mazgirt hapishanelerinde personel yetersizliği hat safhadadır. Bundan dolayı her iki hapishane için, iki gardiyan ile birer kâtibin tayini istenmiş ve bu talepler yerine getirilmiştir Ağustos 1912 de Dersim hapishanelerinin yeniden inşası için tahsisat talebinde bulunmuştur. 35 Cevabi yazıda ise hapishanelerin yeniden inşasının mümkün olmadığı, ancak tamiri ve ıslahı için imkânlar dâhilinde yapılması tavsiye edilmiştir. 36 Vilayette bulunan hapishanelerde mahkûm sayısı ve personelin durumunu gösteren aylık istatistik defterleri yok denecek kadar azdır. Sadece 1912 yılına ait, Merkez (Hozat) ile Çarsancak, Çemişkezek, Mazgirt ve Ovacık hapishanelerinin son dört aylık yoklama cetvellerine tesadüf edilmiştir. Ancak bu belgelerde bir iki mahkûm kaydının haricinde başka bilgi bulunmamaktadır. 37 Bu dönem, Dersim de kargir, tek katlı eski ve sağlıksız binalar kiralanmış ve hapishane şekline dönüştürülmüştür. 38 Dersim de ki hapishanelerde görülen en önemli problem, sağlık şartlarının yetersizliği, personel eksikliği, firar ve güvenliği meselesidir. Hapishaneler de çok fazla firar hadisesine rastlanmakta 39 ve çalışanlar eşkıya tehdidi altında bulunmaktadır. 40 Hatta hapishanelerde istihdam edilecek yeteri miktarda jandarmanın bulunmaması, buraların güvenliği açısından ayrı bir sorun ortaya çıkarmaktadır. 41 Dersim hapishaneleri hakkında belirtilen olumsuzlukların büyük bir kısmı, diğer bölgelerindekiler ile benzerlik gösterir Yol ve Telgraf Hattı İnşası 2.2.a.Yol İnşası Klasik Dönem: Dersim, Anadolu daki ana yol şebekelerinin dışında kalan ara bir bölgede bulunur. Batı-doğu istikametinde şekillenmiş, Anadolu nun sol ve orta kol yolları, Dersim e yakın yerleşmelerden geçmektedir. Tarihin hiç bir döneminde Anadolu da yollar, kuzey-güney istikametinde pek gelişmemiştir. Bunun temel sebebi, doğu-batı istikametindeki dağ silsileleridir. Dersim bölgesi de, kuzey-güney yolları üzerindeki önemli geçitlerin bulunduğu dağlık bir bölgede bulunmaktadır. Bu sebepten ana yol diyebileceğimiz bir yol sistemi burada 32 BOA. DH. MKT.230/ BOA. DH. TMIK. M. S (Dahiliye Islahat) 3/ BOA. ŞD.( Şura-i Devlet)1875/ BOA. DH. MB. HPS.(Dahiliye Hapishaneler Müdüriyeti) 34/58; 86/7. 36 BOA. DH. MB. HPS.35/ BOA. DH. MB. HPS.20/ BOA. DH. MB. HPS. M. 1-2/ Dersim Hapishanesi'nde çok fazla vuku bulan firarda suiistimali görülen memur ve müstahdemin kanunen tedip edilmesi gerektiği. BOA. DH. MB. HPS.36/ BOA. BEO.2788/ BOA. BEO.2798/

9 Abdulkadir Gül 16 gelişmemiştir. Bölgeyi kısmen teğet geçen, Dersim deki diğer yollara göre kısmen aktif olan yol güzergâhı, Erzincan dan geçip Dersim dağ silsilesini kuzey-batı yönünde boydan boya vadileri dolanarak giden, Trabzon-Diyarbakır yoludur. 42 Güzergâh; Kelkit menzilinden yani ana caddeden ayrılan bir yol ile Sipikör dağını geçerek, Erzincan a ulaşır ve buradan Kuruçay- Kemah-Eğin-Ağın ve Elazığ veya Eğin-Arapkir den Malatya ya varırdı. 43 Dersim de yol sistemleri, tali yollar şeklinde oldukça iptidai, dar geçitler, derin vadileri takip eden ve dönem dönem çay ve ırmakların geçit vermediği, şebekeler şeklindedir. 44 Tanzimat Sonrası: Tanzimat dönemine gelindiğinde Osmanlı idarecileri, Avrupa daki ulaşım ve haberleşme alanındaki gelişmeleri takip etmekteydiler. Ülke için haberleşme ve taşımacılığın önemini iyice kavramışlardı. Özellikle kara taşımacılığının lüzumu, hem idareciler ve hem de halk tarafından iyice anlaşılmıştı. Hedef, öncelikle yolların her mevsimde araba geçişine imkân sağlayacak hale getirilmesiydi. Devlet bütün yollara işlerlik kazandırmak, standartlarını artırmak ve devamlı açık tutabilmek çabası içindeydi. 45 Osmanlı hükümeti, 1858 yılında bir nizamname ile Meclis-i Meabir adında bir kurul teşkil ederek, yol, sokak, cadde, deniz ve nehir ulaşımı gibi bayındırlık konuları, bu kurula havale edildi. Kurulun çalışmaları sonucu, öncelikle yönetmelikler hazırlandı. Bina ve yol yapımı, çağdaş kurallara bağlandı. Memalik-i mahruse-i şahane yollarının tanzim ve tesviyesi hakkında nizamname adlı bir yönetmelikle karayollarıyla ilgili hususlar detaylandırıldı. Bu nizamname gereğince, vilayetleri birbirine bağlayan ana şoselerin 7 m, kaza merkezlerini birbirine bağlayan yolların 4,5 m, kazaları vilayet merkezine bağlayan yolların ise 5,5 m genişliğinde olması kararlaştırıldı. 46 Bu dönem, Dersim ve havalisi de yapılan yol ve bayındırlık faaliyetlerinden nasibini almıştır yılları arasında bölgede, birçok yol şebekesi ya ıslah veya yenileri inşa edilmek istenmiştir. 47 Bu yollar şunlardır: 1.Erzincan-Kuzucan-Kızılkilise-Harput yolu, 2.Erzincan-Mercan Boğazı-Ovacık-Hozat-Harput yolu, yılına ait defterde, bu yolun ismi Trabzon-Diyarbakır yolu olarak adlandırmaktadır. Bu yol Erzincan Ovasından çıkıp Kemah boğazına girdikten sonra Karasu vadisini takip ederek Kemah, Eğin e varmaktadır. Yol boyunca geçitlerde birçok köy köprücü ve derbentçi olarak kayıt edilmiştir. BOA. MAD.(Maliyeden Müdevver Defterler) Bu yolun işlerliğinde seyyahlar da bahsederler bkz. J.G. Taylor, Journal of a Tour in Armenia, and Upper Mesopotamia, with Notes of Researches in the Dersim Dagh, in 1866, Journal of the Royal Geographical Society of London,Vol. 38 (1868), s ; Vincent W. Yorke, A Journey in the Valley of the Upper Euphrates Source, The Geographical Journal,Vol. 8, No. 5 (Nov., 1896), s A. Sagona, An Archacological Survey of The Bayburt and Kelkit Region, Norteastern Anatolian: Pre Classical Pariod, Antalya 1989, s İlber Ortaylı, Devenin Taşıma Maliyet Eğrisi Üzerine Bir Deneme, Osmanlı İmparatorluğu nda İktisadi ve Sosyal Değişim, Makaleler I, Timaş Yayınları, Ankara 2004, s Bilinenlerin aksine yol şebekelerinde ulaşım ve mal sevkiyatında yalnızca deve, katır ve beygirler kullanılmamıştır. Yolların özelliğine göre, hayvanlar vasıtasıyla çekilen arabalarda inşa edilmiştir. Geniş bilgi için bkz. Suraiya Faroqhi, Camels, Wagons, and the Ottoman State in the Sixteenth and Seventeenth Centuries, International Journal of Middle East Studies, vol. 14, No. 4. (Nov., 1982), s Stanford Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, I, (Çev: Mehmet Harmancı), E Yayınları, İstanbul 1994, s BOA. Y.A. HUS. (Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrak) 242/11; Y.MTV. 306/170; Y.PRK. UM. 13/78; İ.DH. 380/23057; A. MKT. MHM. 288/92. vb.

10 17 Osmanlı Dönemi Dersim in Islahı Çercevesinde Yapılan İmar Faaliyetleri 3. Erzincan-Kemah- Eğin- Çemişgezek-Çarsancak-Pertek yolu, 4. Erzincan-Kemah-Eğin-Arapgir-Ağın-Harput veya Arapgir-Malatya yolu. Bölgede karayolu taşımacılığı o kadar zor ve yavaştı ki, ulaşımı mevsim ve arazi yapısı belirlemekteydi. Yılın belirli dönemleri hariç, birçok bölgedeki iskân birimlerinin birbiriyle irtibatı kesiliyordu. Bu durum hem ekonomiyi hem de sosyal yapıyı olumsuz etkiliyordu. Netice itibariyle yerleşmelerin diğer bölgeler ile irtibatını sağlayan yollar, o yerleşim yerinin ticari potansiyelini, nüfusunu, sosyal ve kültürel vasıflarını birinci derecede belirlemekteydi. Dersim deki eski yolların ıslahı veya yeni yolların yapılması hususunda umumi bir imar faaliyetine girildi. Yapım maliyetlerinin yüksek olması, coğrafi şartların elverişsizliği, güvenlik, savaş ve siyasi sebeplerden dolayı, yol yapımının başlama ve tamamlanması yaklaşık 50 yıl devam etti. Planlanan bir kısım yol şebekeleri ise bitirilemedi. Bitirilenler yollar, ise ancak bölümler halinde oldu. Yeniden inşa edilen yolların, eski yol şebekelerinin güzergâhı takip edilerek yapıldığı görülür. Bu yollar üzerinde ayrıca taş ve tahta köprüler, hanlar ve yol boyu aşiretlerin iskân edileceği yeni köylerin kurulması düşünüldü. Yol yapımına dair ilk kayıtlar Erzincan-Hozat yoluyla ilgilidir. İnşasına başlanan bu yol, bundan birkaç yüz sene önce Harput-Diyarbakır Caddesi (Şehirlerarası büyük yol anlamında kullanılır) olarak bilinmekteydi. 48 Ancak şimdilerde yolun geçtiği mıntıkalar, ıssız, kimsenin gidip-geçmediği bir haldedir. Devlet, bu yolu yeniden hizmete açmak için büyük gayret gösterecektir. 16 Eylül 1863 tarihinde Erzincan dan Hozat a kadar olan Mercan Boğazı bölümünün inşa masraflarının karşılanması için kuruş iane toplandı. 49 İane listesinde, sancağın üst düzey idarecileri, önemli memurları ve aşiret ağaları bulunmaktaydı. 50 Ayrıca yol inşasında, bölge ahalisinin bir kısmı ise amele olarak çalıştırıldı. 51 Erzincan mutasarrıfı olan Arslan Paşa nın İstanbul a yazdığı raporda (16 Eylül 1863) bu yolun inşasıyla ilgili yapılanları: defter mucibince memur-u mahalliye ile bazı ağavattan aşiret tarafından bir hizmet-i naçizane olmak üzere guruş iane ita kılınmıştır. Tarik-i mezkûrun yarım saat ziyadesi yapılmıştır şeklinde ifade etmiştir. 52 Bu yol inşasında Kemah, Gercanis, ve Çarsancak kazalarının ahalileri dahi, hisselerine düşen yerleri bitirmek için gayret gösterdikleri görülür. Çarsancak kazası Ermeni murahhası Avanis Efendi, yol yapımında amele olarak, Hıristiyanlarından 300 nefer toplamıştır. Erzincan tarafında ise Ayvaz tarlası hududuna kadar 18 saat mesafenin yapımını, 4. Ordu müşirliğine bağlı askerlere ilave olarak, Kuzucan kazasındaki aşiretler üstlendiler. 53 Yağmurların başladığı için, artık amelenin çalışmaya tahammülleri kalmamıştı. Kış ayının yaklaşmasından dolayı, yol inşasına ara verildi. Bu yıl, bütün gayretlere rağmen yolun iki tarafından ancak yarımşar saatlik kısmı tamamlana bildi. Tamamlanan kısım, planlanan yol için az bir mesafeyi oluşturuyordu. 48 BOA. İ.DH. 519/ Lef. 1, BOA. İ.DH. 515/ Lef BOA. İ.DH. 515/ Lef BOA. A. MKT. MHM. 288/ BOA. İ.DH. 515/ Lef BOA. İ.DH. 519/ Lef. 2, 3, 4, 5.

11 Abdulkadir Gül 18 Yenibaharın girişiyle Hozat tan Harput a kadar 12 saat mesafelik bölümünde bitirilmesi hedeflendi. 54 Bu yıl Hozat tan Mercan boğazına kadar yapılan yol güzergâhı üzerinde, inşası planlanan 9 köprüden 8 i tamamlandı. 55 İnşa edilen köprülerin ayaklarının çürümemesi için yağlı kazıklar kullanıldı, köprülerin bir kısmında ise taş ve kireç kullanılarak üç gözlü şekilde inşa edildi. 56 Ancak her şeye rağmen, bu köprüler çok sağlam olmayıp, gelecek baharda yeniden tahkim edilmesi planlandı. Bu imar faaliyeti için Harput valisi Beşir Efendi tarafından 21 duvar ustası ve inşa masrafı içinde ayrıca kuruş para sevk etti. Ayrıca yolun inşası sürecinde, Erzincan sancağı mutasarrıf vekili, Ovacık, Çarsancak, Gercanis, Kemah, Mazgirt kazaları müdürleri, kaza kâtipleri ve aşiret ağalarının büyük hizmetleri görüldü. 57 Bu yol ile alakalı 23 Mart 1864 tarihli diğer kayıtta, inşa edilecek yolun iki metre ve hendeklerin ise iki arşın genişliğinde olması kararlaştırıldı. Bu yoldan iki araba yan yana geçecek veya diğer bir ifadeyle dörder süvari yan yana gidebilmesi hedeflendi. 16 Mayıs 1871 tarihinde Erzincan ile Dersim dağı üzerinden geçirilerek Kızılkilise ye varan ve buradan iki kola ayrılarak biri Diyarbakır ve diğeri ise Mamuretül-aziz yönüne ulaşmak üzere bir yol yapımına daha karar verildi. Yolun plan ve haritaları 4. Ordu tarafından yapıldı. Bu yolun inşa masrafları için, 8 bin kese para, yurt içi ve dışından kredi şeklinde temin edildi. 58 Ancak kış ayı yaklaştığından bu paranın sadece 2 bin kesesi harcana bildi. Aslında inşası hedeflenen bu yol, çok büyük ölçekli bir imar faaliyetiydi. Bu maksatla, yolun inşa işlerinin sorumluluğu, Erzurum, Diyarbakır ve Mamuretül-aziz vilayetlerine verildi. İnşası planlanan yol: Erzincan-Pülümür-Kızılkilise arası Erzurum valiliğine; Kızılkilise-Harput arası Mamuretül-aziz valiliğine; Palu-Diyarbakır arası ise Diyarbakır valiliğinin uhdesine bırakıldı. Yolun inşasında, 4. Ordu ise insan kaynakları, teknik ve güvenlik konularını organize eden genel bir koordinatörlük gibi çalışması hedeflendi. 59 İnşa edilmesi planlanan bu yol, Dersim den de geçen, kuzey-güney hattında büyük bir transit yol şeklindedir. Yapılan yolun kenarlarına, dağlarda yaşayan halkın getirilip yerleştirileceği, yol kenarlarında miri den arazi dağıtılacağı, tohumluk verilerek ziraatın teşvik edileceği, üretim artırılıp istihdam alanları açılacağını, bedeviyetin giderileceği, yol boyunca hancılık, katırcılık esnafı oluşturulacağı, ayrıca hayvancılığın geliştirileceği, elde edilen ürünler çevreye satılacağı ve bu vesileyle bölgeye medeniyet gireceği ifade edilmiştir. Bu yol tamamlandığında, Elâzığ dan, Erzincan ve Erzurum a ve oralardan başka yerlere asker sevkiyatının yapılabileceği, yolcu ve tüccarların seyahati de hedeflendi. 60 Ayrıca herhangi bir zorunlu durumda, Anadolu nun zahire 54 Karaman ve Yusuf ağalar ile Koçoğlu Mustafa, Ali Kako Zeytununoğlu Mehmet Ağa, Turanlı Hüseyin, Mahmut, Süleyman, Seyyid İbrahim, Pir Sultan, Hanoğlu, İsmail, diğer Kahraman ve Şatoğlu Hasan ağaların yol inşasında büyük hizmetleri görüldü. BOA. İ.DH. 519/ Lef. 2, 3, 4, BOA. A.MKT. MHM. 286/30. Lef BOA. MVL. (Meclis-i Vala) 666/ BOA. İ.DH. 519/ Lef. 3, 4, Yol inşası için alınan kredi hakkında bkz. BOA. MV.( Meclis-i Vükela Mazbataları) Yolun inşası denetlemek için İzzet Fehmi Bey başkanlığında, fenni ve mülki erkândan oluşan bir komisyon oluşturuldu. BOA. İ.MMS. (İrâde-i Meclis-i Mahsûs) 41/1688. Lef. 1, BOA. İ.MMS. 41/1688. Lef. 5.

12 19 Osmanlı Dönemi Dersim in Islahı Çercevesinde Yapılan İmar Faaliyetleri deposu olan Diyarbakır, Harput ve Erzincan da üretilen hububatın iç bölgelere sevkiyatı bu yol vasıtasıyla yapılması da planlandı. Bu yol ağı bölgeyi kendi içerisinde birbirine bağlayıp, daha kolay yönetilmesini sağlayacak ve aynı zamanda bölgenin komşu yerleşmeler ile yakınlaştıracaktır. Bu yolun inşası, uluslararası bir siyasetinin parçasıdır. Çünkü Dersim bölgesi, Harput-Diyarbakır-Bağdat diğer taftan Dersim-Erzincan-Erzurum-Kars-Tebriz ve Dersim-Erzincan-Trabzon limanı ile dış dünyaya açılacaktır. Mamuretül-aziz den Erzincan a kadar 28 saat ve buradan Trabzon iskelesine ise 48 saat yol kısalacaktır. 61 Dersim havalisindeki yol yapım çalışmalarına bir dönem ara verildikten sonra, yeniden gündeme geldiği görülür. 3 Mayıs 1889 tarihinde Mamuretül-aziz den Arapgir, Eğin, Kemah ve Erzincan yönünde bir askeri yolun, bir an evvel inşasına başlanması gerektiği vurgulandı. Keban Madeni, Arapgir ve Eğin kazalarının, merkez orduyu en uygun şekilde ulaşılacakları güzergâhın burası olduğu ifade edilmektedir. Bölgede yoğun yol inşasına başlandı. Yol inşasında, Keban yönünde ve iki saat mesafedeki Tabaş adlı yerde meydan gelen müşkülat giderildi. Yolun 95 km boyunca, muhtelif geçit noktalarında, iki tanesinin ayakları kâgir ve üstleri ahşap olan toplam 20 adet köprünün inşası bitirildi. Bunların resimleri çekilerek merkeze gönderildi. Bu sayede, Mamuretül-aziz ve Arapgir kazası arasındaki 20 saat mesafe 10 saatte indirildi. Artık bu yolda arabalar, 2 saatlik mesafeyi 1 saatte kat edeceklerdir. Ayrıca, Arapgir den Eğin ve oradan vilayet hududunun bulunduğu İliç köylerine kadar olan 80 km lik yol inşası da tamamlandı. 62 Diğer bir ifadeyle Harput-Erzincan yolunun inşası bitirilmiş, seyahat süresi ise oldukça kısaltıldı. 10 Nisan 1894 tarihinde Dersim e bağlı diğer kazaların, Kuzucan tarafında inşası bitmiş olan şoseye bağlanması düşünüldü. Bu maksatla, Harput, Pertek ve Hozat tan gelen yolun, Pah da geçmesinin çok faydalarının olacağı ifade edildi. Ayrıca bu şose güzergâhında, hanlar ve altı saat mesafede, bekleme kuleleri inşa edilerek, buralarda asker bulundurularak, güvenlik sağlanması hesaplandı yılında Erzurum valisinin bölgenin ıslahı için hazırlattığı raporda 64, Dersim de yol yapımının önemine değinmiştir. Vali raporunda, Erzincan-Harput arasındaki yol yapımında çalışan amelenin beslenmesi için bal, yağ ve peynirin para karşılığında bölge ahaliden alınmasını teklif etti. Ayrıca liva merkezi olan Hozat tan başlamak üzere bir kol, Erzincan a, diğer kol ise Harput a vasıl olacak mükemmel bir şose inşa edilmesini, her aşiretin kendi bölgesindeki yol yapımını üstlenmesini tavsiye etti. Bu yolun açılmasıyla, Dersimlilerin, Erzincan ve Harput gibi civar yerlere ürettikleri bal, yağ, peynir ayrıca odun gibi emtiaları satmalarına ve geçimlerini temin etmelerine imkân verecektir. Yol yapımında amele başı, 40 para yevmiye ve günlük 3 er kuruş itibariyle de eski borçlarının ifası için ücret verilmesini teklif etti. Bu sayede bölge halkının birikmiş olan küsur kuruşluk vergi borçlarının mahsuplaştırılması hedeflendi. Bu maksatla, İzolli ve Şadıllı aşiretleri devlete sadakat 61 BOA. İ.MMS. 41/1688. Lef. 7, BOA. Y.PRK. UM. 13/ BOA. A.MKT. MHM. 723/1. Lef BOA. MF. MKT. (Maarif Nezareti Mektûbi Kalemi) 817/67.

13 Abdulkadir Gül 20 göstererek İzolli den 2500, Şadıllı dan ise 200 neferin amele olarak yol inşasında çalıştıkları görülür. 12 Haziran 1909 tarihinde Hozat tan Erzincan a kadar uzanan askeri yolun inşası planı, ödenek henüz sağlanamadığından sıkıntıya girdi. Bu yol üçüncü sınıf bir yoldu. Eğer şimdi inşaatına başlanmaz ise 15 Ağustos tan sonra, artık uzun bir süre yol yapımının mümkün olamayacağı beyan edilmektedir. 65 Yolun bitirilmesi için ise 20 bin liraya ihtiyaç olduğu belirtilmiştir. 66 Hozat-Erzincan yolunun yapım işine ancak bir yıl sonra başlanabildi Mayıs 1910 tarihinde yol inşasının sürdürüle bilmesi için geçen sene bütçesine dâhil olan 20 bin liranın, kullanılmasına izin verildi. 68 Ancak bu paradan yalnızca 3 bin lirası harcandı Haziran 1910 tarihinde Erzincan mebusu tarafından rapor ve soru önergesi Meclis-i Mebussan başkanlığına sunuldu. Raporda Erzincan ile Harput arasındaki yol yapımında işsizlerin çalıştırılması tavsiye edildi. Özellikle bölgede işsizliğin, eşkıyalığın kaynağı olduğu ve bu sebepten ahalinin yol yapımında istihdamının çok faydalı olacağını beyan etti. 70 Dersim deki yolların yapımıyla ilgili bir kısmın büyük projelerin masraflarının devlet karşılarken, küçük ölçekli yol projelerinin giderlerinin bir miktarını ise bölge halkı üstlenmiştir. Yol çalışmaları, istikamet itibariyle, tarihi yollardan farklı değildi. Yol güzergâhlarındaki imar faaliyetleri, eski yolların alt yapılarının iyileştirilmesi, tesviyesi, güvenliği ve daha hızlı ulaşımı sağlamaya yönelikti. 71 Köprü İnşası: Yol çalışmalarının bir parçası da köprülerdi. Nehir veya çaylar üzerine yapılan köprüler, taş veya ahşaptan şeklinde inşa edilmekteydi. Ancak, 23 Şubat 1869 tarihinde, Ovacık, Kemah ve Eğin taraflarında Fırat Nehri üzerinde inşa edilen köprüler, kısa zaman sonra sel ve taşkınlardan dolayı harap oldular ve onarılması gerekiyordu. Bu köprülerin tamiratı için toplam 30 bin kuruş harcandı Ekim 1882 tarihinde Pertek te Fırat Nehri üzerine bir köprü inşa masrafı için kuruş keşif çıkarıldı ve kısa bir süre içinde ise inşa edildi da Gümüşhane-Erzincan-Kemah- Eğin yolu inşasında ise toplam 17 köprü ve 2 tünel yapıldı Ekim 1897 tarihli bir kayıttan anlaşıldığı kadarıyla, Dersim Sancağı dâhilinde, uygun yerlere, tahsisat eksikliğinden dolayı köprüler yapılamadı. Köprüsü bulunmayan yerlerde ulaşım, kelek veya kayıklarla sağlanmaktaydı. Kayık işletmeciliği, her aşiretin hâkim olduğu bölgelerde, o 65 BOA. DH. MKT. 2865/ BOA. DH. MKT. 2873/15. Lef.1, BOA. DH. ŞFR. (Dâhiliye Şifre) 82/ BOA. BEO. 3749/ BOA. BEO. 3763/ BOA. BEO. 3775/ Lef.1, BA. Y.PRK. UM. 13/78; İ.DH. 380/ BOA. İ.ŞD.12/590. Lef.1, BOA. ŞD. 1459/ BOA. Y.A. HUS. 242/11.

14 21 Osmanlı Dönemi Dersim in Islahı Çercevesinde Yapılan İmar Faaliyetleri aşirete bırakılmaktaydı. Aşiretler tarafından işletilen kayıkların senelik hasılatı 30 bin kuruştan ibaret olup, bu belediye gelirleri arasına dâhil edilmişti Mayıs 1899 tarihinde Munzur Nehri üzerinde inşası düşünülen yeni köprü ve eski köprülerin tamir masrafları, Çarsancak kazası belediye gelirlerinden karşılanacaktır. 76 İlave olarak, köprülerden geçecek yolculardan alınacak resm-i mürür (geçiş vergisi) gelirlerinden yine bu köprülerin her türlü masrafının karşılanmasına karar verildi. Bu köprülerden geçecek her yüklü hayvandan 30 para, süvariden 20 para ve piyadeden de 10 para geçiş ücreti alınması uygun görüldü. 77 Dersim de yapılan bu imar işleri neticesinde, ulaşım, daha kolay ve ucuz bir hale geldi. Özellikle baharla beraber eriyen karlarla birleşen yağışlar, 3-4 ay süresince büyük taşkınlara neden olmakta ve can ve mal kayıpları yaşanmaktaydı. Fırat Nehrinin ve diğer akarsuların (Peri suyu, Munzur suyu) üzerine yapılan köprüler sayesinde, ulaşım çok kolaylaştı. Köprülerin inşasıyla, yollarda, yalnızca piyadeler değil süvariler, atla çekilen arabalar hatta kervanlar rahat seyahat etme imkânı buldular. Bu dönem içinde köprülerin bulunmadığı geçit yerlerinde, kayıklar veya keleklerle mal ve insan nakil edilebilmekteydi. Yol ve köprü yapımı Dersim i, çevresine kısmen entegre etti. Köprü inşası, akarsularda her türlü yükü taşıyan, kelekçi ve kayıkçı esnafının işlevini büyük oranda engellediği ve bu işten zarar gören bir zümre oldular. Son tahlilde planlanan köprüler inşa edilirken, hanlar ve yeni köylerin oluşturulması düşüncesi hayata geçirilememiştir. 2.2.b. Telgraf Hattı, Telgrafhane ve Posta Faaliyetleri: Telgraf Hattı, Telgrafhane: Telgraf, Osmanlı Devleti nde ( ) Kırım Savaşı sırasında kullanılmaya başlandı. 78 İlk telgraf hattı, Kırım Harbi sırasında, askerî amaçlı olarak hizmete girdi. 79 Telgrafın XIX. Yüzyılın ikinci yarısında, Anadolu da yaygınlaştığı görülür. İngilizlerin Londra-Bombay telgraf hattının bir bölümünü teşkil eden ve yapımına 1858 de başlanan Üsküdar, İzmit, Ankara, Yozgat, Sivas, Harput, Diyarbakır, Mardin, Cizre, Musul, Kerkük güzergâhlarını takip ederek Bağdat a ulaşan Üsküdar-Bağdat hattı, 1861 de işletmeye açıldı. 80 Bu hattın yapılması, Anadolu nun içlerine kadar yeni telgraf hatlarının kurulmasını teşvik etti ve peyderpey en uç bölgelere kadar telgraf hatları hızla döşendi. 81 Üsküdar-Bağdat hattının yapılmasından kısa bir süre sonra, Sivas tan doğuya Erzurum a ve Karadeniz Bölgesi ndeki şehirlere hatlar çekildi. Önce 1864 de Sivas-Erzincan hattı tamamlanarak hizmete açıldı, daha sonra 1865 de Erzincan dan Kars a kadar uzanan telgraf 75 BOA. ŞD. (Şura-i Devlet)1474/3. Lef. 1, 2, BOA. DH. MKT. 2140/ BOA. ŞD. 1478/19. Lef..2, 3, 4, Mustafa Kaçar, Osmanlı Telgraf İşletmesi ( ), (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1986, s Neriman Ersoy Hacısalihoğlu, Kırım Savaşında Haberleşme: Varna Telgraf Hattı Şebekesi, Savaştan Barışa: 150. Yıldönümünde Kırım Savaşı ve Paris Antlaşması ( ) (22 23 Mayıs 2006), Bildiriler, İstanbul 2007, s Davison H. Roderic, Osmanlı İmparatorluğu na Elektrikli Telgrafın Girişi, OTAM, (çev. Durdu Mehmet Burak), Sayı: 14, Ankara 2003, s Nesimi Yazıcı, Tanzimat Döneminde Osmanlı Haberleşme Kurumu, 150. Yılında Tanzimat, (Haz. Hakkı Dursun Yıldız), Ankara 1992, s

15 Abdulkadir Gül 22 hattı kullanıma girdi da da Erzurum-Van hattı tamamlandı. Böylece İstanbul dan Van a kadar olan telgraf hattı işletmeye açılmış oldu. 82 Telgraf hatalarının inşası süreci, Dersim de yakın vilayetlerden, yaklaşık 8-10 yıl sonra başlayabildi yılları arasında, önce Dersim Sancağındaki kazaların birbirine, sonra da Dersim i diğer vilayetlere bağlayan telgraf hatları için seferberlik başlatıldı. 23 Mayıs 1878 tarihinde Dersim de telgraf hatlarının yapılması işine başlandığı görülür. İlk olarak, Hozat-Harput arasında hattın döşenmesi gündeme alındı. Bu tercih, muhtemelen sancağın buradan yönetilmesi ve mutasarrıfların yine burada ikamet etmesiyle ilgiliydi. Hat için icap eden telgraf direklerinin satın alınması için ihtiyaç duyulan paranın karşılanması ahali tarafından taahhüt edildi. Yine direkler için çukur kazma işi, ahali ve asker tarafından yapılacaktı. 83 Bu direklere çekilecek tel ve diğer aparatlar toplam 7701 frank tutmaktaydı. Hattın döşenmesi esnasında çalıştırılacak toplam memur maaşı aylık 1900 kuruş civarındadır. Bu miktar paranın karşılanması, bütçe açısından mümkün olmadığı belirtilmiştir. Bu paranın hudut masrafları gibi fevkalade durumlardaki uygulamalardan karşılanması tavsiye edildi. Ayrıca Avrupa dan satın alınacak alet ve edevatın buralara getirilmesi, belirli bir zaman alacağı beyan edildi. 84 Mazgirt, Pertek ve Hozat ın, çekilecek telgraf hatlarıyla birbirine bağlanması ve Pertek üzerinden Sivas telgraf hattına dâhil olunması için faaliyetlere başlandı. 2 Şubat 1882 tarihinde Mazgirt e telgraf hattının ulaştırılması ve bir telgrafhane yapılmasının gerekli olduğu hakkında Dersim vilayetinden hem dâhiliye hem de posta ve telgraf nezaretine nezdinde istekte bulunuldu. Bu yöndeki taleplerin yer aldığı birçok yazışmadan sonra, vilayetin istekleri kabul edildiği görülür. Hattın inşası için direk, diğer alet ve edevatın temin işi, Sivas telgraf müdürlüğüne havale edildi. Sivas vilayetine bağlı 4 saat mesafede bulunan, Kızanlık üzerinden hattın uzatılarak Hozat a getirilmesine karar verildi. Bu işte gerekli olan tel ve porselen nakliyesine başlandı, direkler için çukurlar kazıldı. Fırka kumandanlığı tarafından dahi, bu hattın Pertek üzerinden geçirilmesin çok önemli olduğu, hatta direkler ve diğer aletlerin satın alınmasında ahalinin yardımda bulunacağı ve askerinde direkler için çukur kazma işinde çalışacakları teminatı verildi. 85 Resmi yazışmalarda, Mazgirt in Dersim Sancağının en stratejik noktalarından birisi olduğu ve askeri açıdan da merkez kabul edildiği vurgulanmaktadır. Bu münasebetle, hattın muhakkak Pertek ten Mazgirt e kadar uzatılması gerektiği belirtilmiştir. Pertek-Mazgirt hattı 8 saat mesafededir. Hattın çekilmesinde kullanılacak tel ve makinanın %8 gümrük dâhil olmak üzere masrafı 5747 franka ulaşmaktadır. Ayrıca istihdam edilecek bir muhabere nazırı, bir muhabereden sorumlu memur ve iki nazır çavuşun toplam maaşı 1550 kuruş, 100 kuruş ise diğer masraflar tutmaktaydı Ayşegül Okan, The Ottoman Postal and Telegraph Services In The Last Quarter of The Nineteenth Century; The Atatürk Institute for Modern Turkish History, Boğaziçi University, İstanbul 2003, s BOA. ŞD 2417/30. Lef BOA. ŞD 2417/30. Lef BOA. İ.ŞD. 58/3288. Lef BOA. İ.ŞD. 58/3288. Lef.1.

16 23 Osmanlı Dönemi Dersim in Islahı Çercevesinde Yapılan İmar Faaliyetleri Bölge ahalisi bu hattın tamamlanabilmesi için yardımda bulundu. Yardımlar hem ayni hem de nakdi şekildedir: sancak dâhilinde bu iane 95 pare köye 6791 kuruş ve ayrıca Pertek teki dört mahalleye 205 kuruş tevzi edilmiştir. 87 Ayrıca İzolli nahiyesine bağlı köylerden nakit bedeli:6280 kuruş, amele sayısı:532 kişi, telgraf direği:314 adet, Hozat nahiyesi: köylerden nakit bedeli:7380 kuruş, amele sayısı: 662 kişi, telgraf direği adedi: 399 adetten oluşur. 88 Bu yardımlar sayesinde hat inşa edildi. 1 Nisan 1882 de yapılan yazışmalarda, Kemah, Eğin, Arapgir kazaları yönünde Erzincan dan Harput a kadar bir telgraf hattı yapımına karar verildiği görülüyor. Bu hattın ve kaza merkezlerindeki telgrafhaneleri, halkın yardımlarıyla yapıldı Bu münasebetle tel ve makine eşyalarının nakliye vesaire masrafıyla Dersim gümrüğü de eklendiğinde frank, direklerin gömme işinin ise kuruşa vardığı hesaplandı. Ayrıca Kemah, Eğin, Arapgir ve Çemişgezek kazalarından inşa olunacak merkezlere, 600 kuruşla birer memur ve 150 şer kuruşla birer haberleşme memuru, Erzincan la Harput merkezlerinde istihdam edilecek üç memur için 500 kuruş ve hattın muhafazası için 300 kuruşla 10 nefer çavuş ve 500 kuruş maaşla da bir nefer baş çavuş istihdamı icap etmekteydi. 89 İkinci tezkerede ise Hozat tan Çemişgezek kazasına bir telgraf hattı inşası planlanmış, ancak masrafların karşılanması gelecek sene bütçesine bırakılmıştır Nisan 1887 tarihinde vilayet içerisinde ehemmiyetli bir noktada bulunan, ayrıca pamuk ticaretinin merkezi durumunda olan Çarsancak kazasında ticaretin geliştirilmesi için, bir hattın inşası zorunlu görülmüştür. Bu hattın direk ve işçilik maliyetlerinin ahali ve tüccar tarafından karşılanacağı beyan edilmesine rağmen hükümet, burada bir hatta ihtiyaç olmadığını belirtmiştir. Yapılan keşifler sayesinde hattın inşasının elzem olduğu anlaşılmıştır. Çarsancak kazasının Çemişgezek e uzaklığının 20 km idi. İnşası istenilen hat için, Avrupa dan getirilecek tel ve edevatın, resmi gümrük ve diğer işlem masrafları 2849 frank 50 santimdir. Bu eşyanın deniz ve karayoluyla buraya ulaştırılması 1831 kuruştur. Memur, çavuş, müteferrika ve kırtasiye giderleri aylık 1180 kuruş tutmaktaydı. 91 Ayrıca hattın her sene bakım ve tamir masrafları ve lüzumlu eşya için 190 frank ve tamir masraf 1200 kuruş civarında olacaktır Ekim 1889 tarihinde Hozat-Kuzucan telgraf hattı inşası aynı yöntemler ile yapıldı Haziran 1901 tarihinde diğer bir hat ise Hozat-Ovacık arasına çekildi. Dersim eşkıyasının tecavüzünden dolayı genel bir asayişsizlik mevcuttu. Hozat ile Ovacık müfreze kumandanlığı arasındaki mesafenin 8,5 saatti. Bir hadise olduğunda ihbar olununcaya kadar, eşkıyalık edenlerin firar ettiği ve eşkıyayla mücadelede başarılı olabilmek için bir telgraf hattının gerekli olduğu rapor edildi. Bunun üzerine posta ve telgraf nezareti tahsisat ayırarak bu hat inşa edildi BOA. İ.ŞD. 58/3288. Lef BOA. İ.ŞD. 58/3288. Lef BOA. İ.ŞD. 58/3288. Lef. 2, 3, BOA. İ.ŞD. 58/3288. Lef.5, BOA. ŞD. 2523/21; DH. MKT. 1451/41. Lef.1, 2; 1423/ BOA. İ.ŞD. 88/5265. Lef. 1,3, 5; DH. MKT. 1471/94; 1464/ BOA. DH. MKT. 1669/ BOA. DH. MKT. 2549/95.

17 Abdulkadir Gül 24 Telgrafın, postada olduğu gibi bir geçmişi bulunmamasından dolayı, yeni kurulan organizasyonda telgrafçılığı bilen yeni elemanlara ihtiyaç duyuldu. 95 Bölgede telgraf tesislerinin kurulduğu sırada makine, araç ve gereç açısından devlet, dışa bağımlı durumdaydı. 96 Özellikle Dersim de telgraf hatları ve telgrafhanelerin inşası, devletin bu işler için ayırdığı bütçeye ek olarak ancak halktan toplanan yardımlar sayesinde yapılabildi. 97 Posta Faaliyetleri: Telgraf hatlarının tesisi, haberleşmede büyük bir kolaylık ve hız sağladı, bunun yanı sıra posta taşımacılığına da önem verildi. Posta ve kargolar posta tatarları vasıtasıyla taşınmaktaydı. 98 Devlet bu yol güzergâhı üzerindeki posta tatarları sayısını artırarak, kuzeygüney haberleşmesini daha işler hale getirdi de Trabzon dan Mamuretül-aziz e kadar postanelerin inşası bitirildi. Böylece, Kemah, Eğin, Arapgir ve Çemişgezek posta hattına işlek bir hale geldi. 99 Posta ve kargo sevkiyatında karşılaşılan en büyük problem, posta tatarlarına saldırılar ve kargoların soyulmasıydı. Hatta darp ve öldürme hadiseleri de görülmekteydi. Posta sürücülerine yönelik soygun hadiseleri Kemah, Eğin, Arapgir ve Hozat, Çemişgezek yollarında sık rastlanan bir durumdu. Örneğin 5 Eylül 1916 tarihinde iki kargo yüküyle Kemah tan Eğin e çıkarılan postaya, Kemah ve Eğin arasındaki dar geçitte, Dersim ve Ovacık eşkıyası saldırmış, 27 parçadan ibaret olan kuruş değerindeki 10 parça kıymetli ve 9 parça kıymetsiz posta paketi çalındı. 100 Yine aynı mıntıkada 28 Ağustos 1916 tarihinde Kuruçay dan iki kargo yüküyle çıkarılan postaya, Tuzla denilen mıntıkada, Dersim eşkıyası tarafından taarruz edildi. Bu esnada posta hayvanlarından biri telef oldu ve süvarinin yanında olan 27 parça posta paketine el konulmuş, kıymetli ve kıymetsiz paketlerin 19 adedi soyuldu Ekim 1919 tarihinde Dersim eşkıyası tarafından yine Kuruçay bölgesinde, taarruz ve gasp edilmiş olan posta süvarisinin veya kargosuna ait 6982,5 kuruş değerinde 3 adet beygir çalındı Ekim 1919 tarihindeki diğer bir hadise ise evvelki gün Eğin den çıkarılmış posta, Eğin e 5 saat mesafede Demir Mağara denilen mevkide Dersim eşkıyası tarafından taarruza uğradı. Postada bulunan, Erzincan a ait 18 parça kuruş 20 paralık mal ve kıymetli mektup ile bir evrak çantası, ayrıca Kuruçay ve Kemah a ait iki paket, iki adet posta hayvanı ve yine ayrıca muhafız jandarma hayvanları çalındı BOA. HR. MKT. 219/5. 96 BOA. İ.PT.(İradeler Posta) 4/1313.Ra 02; İ.HR.(İradeler Hariciye) 209/ BOA. A. MKT. MHM. 302/22; BEO. 81/ BOA. A. MKT. MHM. 305/96. Lef BOA. A. MKT. MHM. 448/ BOA. DH. EUM. 2.ŞB. (Dâhiliye Nezareti Emliyet-i Umumiye Müdüriyeti 2.Şube) 27/21. Lef.2, BOA. DH. EUM. 2.ŞB. 27/21.Lef.4, BOA. DH. EUM. AYŞ.(Dâhiliye Asayiş) 23/108. Lef BOA. DH. EUM. AYŞ. 23/108.Lef.3, 5.

18 25 Osmanlı Dönemi Dersim in Islahı Çercevesinde Yapılan İmar Faaliyetleri SONUÇ 1. Tanzimat la beraber imparatorluk genelinde başlayan imar ve bayındırlık faaliyetlerinin yansımaları, geçte olsa Dersim de görüldü. Bu dönem, imar faaliyetleri iki başlık altında toplanabilir. Birinci başlık, hükümet konakları, kışlalar, hapishaneler ve belediye binalarından oluşur. Bu kurumlar, bölgede devletin varlığının somut bir göstergesi olarak planlandı, hemen hemen tamamı inşa edildi. İkinci başlıkta ise, büyük imar faaliyetlerinden olan yol, köprü, telgraf hatları ve telgrafhanelerin inşa edilmesi planlandı. Bu gruba dâhil olanların bir kısmı geçte olsa tamamlana bildi. Bir kısmı ise ya yarım kaldı veya hiç inşaatına bile başlanamadı. 2. Devlet, tıpkı diğer bölgelerde olduğu gibi Dersim deki imar ve bayındırlık işlerini asli görevleri arasında kabul etmiştir. Bu işleri yaparken de yerel yöneticileri sorumlu tutmuştur. Dersim e yapılması mümkün olan yatırımlar, bölgenin özelliklerine göre planlanmış ve ayrıca halkın bu sayede istihdamı ve üretime dâhil olması için gayret gösterildi. 3. Bu dönem Dersim de mesken meselesinin önemli bir problem olduğu görülür. Devlet kurumlarının tesisi için, öncelikle ağaların konakları kiralanarak ve sonra da kapsamlı bir tamirattan geçirilerek hizmete sokulmaktaydı. Bu işler yapılırken çok fazla konak seçeneği bulunmamaktaydı. Daha sonraki dönemde, devlet hizmet binalarını inşa etmek yolunu gitti. 4. Yol yapımıyla ilgili büyük projelerin masraflarının önemli kısmını devlet karşılarken, küçük ölçekli yol projelerinin giderlerini bölge halkı üstlendi. Dersim ve havalisinde yapılan yeni yol çalışmaları, istikamet itibariyle, tarihi yollardan farklı değildi. Bölgedeki yolların standartlarının iyileştirilmesinin asıl maksadı, daha hızlı haberleşme, güvenlik ve ulaşım sağlamaya yönelikti. 5. Dersim de telgrafhatları ve telgrafhanelerinin inşasında başarılı olduğunu görülür. Bu sayede haberleşme standartları oldukça artırılmıştır. telgrafhatlarının çekilmesi işi, aslında Dersimi de içerisine alan, bölgesel bir kalkınma projesidir. Bu projenin masrafları devlet ve halk işbirliği ile karşılanmıştır. Ancak karşılaşılan sorun ise telgrafhanelerde istihdam edilecek yetişmiş insan gücünün eksikliği ve maaşlarının ödenmesinde yaşanan sıkıntılardır. 6. Ulaşım ve haberleşme olmak üzere, bu imar faaliyetleri sayesinde, bölgede güvenliğin tesisi, vergi toplanması, kur a usulünün uygulanması, yeni istihdam alanlarının açılması, adaletin temini, üretimin artırılması, bölgenin sosyal yapısının dönüştürülmesi, batıl inanışların izalesi ve eğitimin yaygınlaştırılması gibi daha birçok politikanın uygulanabileceği ümit edildi. Bu çalışma; Osmanlı Devleti Dönemi Dersim de Eşkıyalık Hareketleri Ve Bununla İlgili Uygulanan Sosyal Politikalar adlı proje Erzincan Üniversitesi BAP Koordinatörlüğü (SOS- A ) tarafından desteklenmiştir.

19 Abdulkadir Gül 26 KAYNAKLAR 1.Başbakanlık Osmanlı Arşivi Tasnifleri. (BOA.) İstanbul. A.MKT. MHM.: Mektubî Mühime Kalemi. BEO. :Bâb-ı Alî Evrâk Odası. DH. EUM. 2.ŞB. Dâhiliye Nezareti Emliyet-i Umumiye Müdüriyeti 2.Şube. DH. EUM. AYŞ. Dâhiliye Nezareti Asayiş. DH. MKT. :Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi. İ.DH. :İradeler Dâhiliye. İ.HR. :İradeler Hariciye. İ.MMS. :İradeler Meclis-i Mahsûs. İ.ŞD. :İrade Şikâyet Defterleri. İ.PT. :İradeler Posta MF. MKT. :Maarif Nezareti Mektûbi Kalemi. MV. :Meclis-i Vükela Mazbataları. MVL. :Meclis-i Vala. ŞD. :Şura-i Devlet. Y.EE. :Yıldız Esas Evrak. Y.A.RES. :Yıldız Resmi Marûzat. Y.PRK. UM. :Yıldız Perakende Evrakı Umum Vilayetler Tahriratı. 2.Araştırma ve İnceleme Eserler FAROQHİ, Suraiya, Camels, Wagons, and the Ottoman State in the Sixteenth and Seventeenth Centuries, International Journal of Middle East Studies, vol. 14, No. 4, (1982), s HACISALİHOĞLU, Neriman Ersoy,(2007), Kırım Savaşında Haberleşme: Varna Telgraf Hattı Şebekesi, Savaştan Barışa: 150. Yıldönümünde Kırım Savaşı ve Paris Antlaşması ( ) (22 23 Mayıs 2006), Bildiriler, İstanbul 2007, s KAÇAR, Mustafa, Osmanlı Telgraf İşletmesi ( ), (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul OKAN, Ayşegül, The Ottoman Postal and Telegraph Services In The Last Quarter of The Nineteenth Century; The Atatürk Institute for Modern Turkish History, Boğaziçi University, İstanbul ORTAYLI, İlber, Devenin Taşıma Maliyet Eğrisi Üzerine Bir Deneme, Osmanlı İmparatorluğu nda İktisadi ve Sosyal Değişim, Makaleler I, Timaş Yayınları, Ankara 2004, s

20 27 Osmanlı Dönemi Dersim in Islahı Çercevesinde Yapılan İmar Faaliyetleri ORTAYLI, İlber, Osmanlı dan Günümüze Hükümet Konakları, (söyleşi-yöneten: Güven Birkan), RODERİC, Davison H., Osmanlı İmparatorluğu na Elektrikli Telgrafın Girişi, OTAM, (çev. Durdu Mehmet Burak), Sayı: 14, Ankara 2003, s SAGONA, A., An Archacological Survey of The Bayburt and Kelkit Region, Norteastern Anatolian: Pre Classical Pariod, Antalya SHAW, Stanford, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, I, (Çev: Mehmet Harmancı), E Yayınları, İstanbul TAYLOR, J.G., Journal of a Tour in Armenia, and Upper Mesopotamia, with Notes of Researches in the Dersim Dagh, in 1866, Journal of the Royal Geographical Society of London,Vol. 38, (1868), s YAZICI, Nesimi, Tanzimat Döneminde Osmanlı Haberleşme Kurumu, 150. Yılında Tanzimat, (Haz. Hakkı Dursun Yıldız), s , Ankara YORKE, Vincent W., A Journey in the Valley of the Upper Euphrates Source, The Geographical Journal,Vol. 8, No. 5, (1896), s