B RKAÇ SÖZ. Foreword / Par l éditeur

Transkript

1 B RKAÇ SÖZ Foreword / Par l éditeur Merhaba Sevgili Okur, Yeni bir sayıyla yine karşınızdayız. Türk kültürünün halkbilimi disiplini içinde tanımlanan ürünleri üzerine öteden beri sürdürmekte olduğumuz çalışmalar UNESCO nun Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesiyle yeni ve uluslararası bir boyut kazandı. Dergimiz kültür çalışmalarını araştırma ve belgeleme süreçleri yanında koruma ve geliştirme süreçlerini de içselleyen yeni açılımları dikkate alan bir yayın politikası izlemektedir. Bu sayımızda da kimi yazılarımızda bu açılımı göreceksiniz. İzlediğimiz bu politikaya gösterdiğiniz ilgi ve verdiğiniz destek doğru yolda olduğumuza olan inancımızı perçinlemektedir. Günden güne artarak süren desteğinize binlerce teşekkür... SOKÜM ÜN KORUNMASI SÖZLEŞMESİ GÜNEYDOĞU AVRUPA SEMİNERİ UNESCO Venedik Ofisi nin katkılarıyla UNESCO Türkiye Milli Komisyonu ve Kültür ve Turizm Bakanlığı nın Mayıs 2008 tarihlerinde Safranbolu da düzenlediği bu bölgesel toplantının gerek Türk folklor çalışmalarına gerekse somut olmayan mirasın korunmasına sağlayacağı katkıları önemsiyor ve bu toplantıyı düzenleyenleri tebrik ve teşekkürle selamlıyoruz. Konuyla ilgili ayrıntıları Haberler bölümünde okuyabilirsiniz. HASAN ÖZDEMİR ARMAĞANI Daha önceden duyurduğumuz üzere, 2008 yılının Aralık ayında yayımlanacak olan 80. sayımız Prof. Dr. Hasan Özdemir armağanı olarak yayımlanacaktır. Hocamızın akademik yaşamını ve çalışmalarını değerlendiren yazıların son gönderilme tarihi 15 Eylül 2008 dir. Armağan sayıda yer alacak diğer yazılar dergimizin genel hakemlik kural ve süreçlerine tabidir. Bu duyuru armağan sayıya katılmak isteyenler için çağrı niteliğinde olup başka bir yöntemle yazı talep edilmemektedir. BİLGE SEYİDOĞLU ARMAĞANI Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü öğretim üyesi ve Türk halkbilimi çalışmalarının önemli isimlerinden değerli hocamız Prof. Dr. Bilge Seyidoğlu üniversitesindeki resmi görevinden emekli olmuştur. Emekli olan halkbilimi hocalarına armağan sayı hazırlama geleneğimiz çerçevesinde 2009 yılı Aralık ayındaki 84 sayımız Bilge Seyidoğlu armağanı olarak yayımlanacaktır. e-milli folklor Daha önceki sayılarımızda duyurduğumuz gibi dergimiz uzunca bir süredir internette... adresinden dergimizde yayımlanan bütün makalelere hiçbir ücret ödemeden ulaşabileceksiniz. Eğer kültür çalışmaları sizin uzmanlık alanınız değilse, eğer basılı kâğıdın gelenekselliği sizin için önem taşımıyorsa eğer dergi koleksiyonu yapmak gibi bir hobiniz yoksa... artık Milli Folklor u satın almak zorunda değilsiniz. e-milli folkloru güle güle tıklayın. YAYIMLANACAKTIR YAZILARI Bilindiği üzere, dergimiz daha önce almış olduğu karar doğrultusunda, hakemlik süreçlerini tamamlamış ve yayın sırasına alınmış olsa bile, hiçbir yazıya hiçbir gerekçeyle yayımlanacaktır içerikli yazı vermemektedir. Bu nedenle dergimize yazı gönderecek meslektaşlarımızın bu ilkemizi göz önüne almalarını önemle hatırlatırız. 20. YIL 2008 de 20. yılını kutlayan dergimizin yayın politikalarının ele alınacağı geniş katılımlı yuvarlak masa toplantısının hazırlık çalışmalarını sürdürüyoruz. Bu toplantıda yayıncı, hakem, yazar ve okur buluşmasını hedefliyoruz. Bu toplantının sonuçlarını yine bu sayfalarda sizlerle paylaşacağız. 79. sayıda görüşmek üzere M. Öcal OĞUZ Yayın Yönetmeni

2 UNESCO VE İNSANLIĞIN SÖZLÜ VE SOMUT OLMAYAN MİRASI BAŞYAPITLARI UNESCO et les chefs-d œuvre du patrimoine oral et immatériel de l humanité Prof. Dr. Öcal OĞUZ* ÖZ Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi öncesinde UNESCO nun iki programı somut olmayan kültürel mirasın korunması alanında çok önemli ve etkili olmuştur. Bu programlardan biri Yaşayan İnsan Hazineleri (YİH) diğeri İnsanlığın Sözlü ve Somut Olmayan Mirası Başyapıtları İlanı (İSSOMBİ) programlarıdır. YİH programı, Sözleşme süreçlerine eklenmiş olarak bugün de sürmektedir. Ancak İSSOMBİ, Sözleşmenin yürürlüğe girdiği 2006 yılında sona ermiştir. Üç ilanda Jüri tarafından 90 başyapıt seçilmiş ve ilanlarla ilgili üç kitap yayımlanmıştır. Daha sonra bu başyapıtlar Hükümetlerarası Komite tarafından Sözleşmenin Temsili Listesi ne katılmıştır. Somut olmayan kültürel mirasın korunması süreçlerine etkisini anlamak için bu program üzerine bilimsel araştırmalar yapmak gerekmektedir. Anahtar Kelimeler UNESCO, Sözleşme, Somut Olmayan Kültürel Miras RESUME Les deux programmes de l UNESCO étaient très importants et très efficaces pour la sauvegarde du patrimoine culturel immatériel avant la convention pour la sauvegarde du patrimoine culturel immatériel. L une des ces programmes est «les trésors humains vivants» (THV), l autre «la proclamation des chefs-d œuvre du patrimoine oral et immatériel de l humanité (PCOPOİH). Le programme des trésors humains vivants continue aujourd hui à coté du processus de la convention. Mais, le programme de la proclamation des chefs-d œuvre du patrimoine oral et immatériel de l humanité s est terminé après entrer en vigueur de la convention en Quatre-vingt dix chefs-d œuvre sont choisi par le Jury et trois livres sont publié concernant les proclamations. Ces chefs-d œuvre sont plus tard ajoutés dans la liste représentative par le comité intergouvernemental de la convention. Il faut faire beaucoup des recherches sur ce programme pour bien comprendre son influence sur les processus de la sauvegarde du patrimoine culturel immatériel. Mots-clés: UNESCO, Convention, Patrimoine culturel immatériel UNESCO nun 32. Genel Konferansında 17 Ekim 2003 tarihinde kabul edilen ve 20 Nisan 2006 tarihinde yürürlüğe giren Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi, uzun bir arayış ve hazırlık sürecinin sonunda ortaya çıkan ve somut olmayan kültürel mirası korumayı amaçlayan uluslararası bir belgedir. Bu sözleşmeye ulaşılmasında önemli iki aşamadan söz edilebilir: Yaşayan İnsan Hazineleri (YİH) ve İnsanlığın Sözlü ve Somut Olmayan Mirası Başyapıtları İlanı (İSSOMBİ) Programları. Yaşayan İnsan Hazineleri Programı ndan UNESCO ve Geleneğin Ustaları (Oğuz 2008) başlıklı yazımda söz etmiştim. Bu yazıda, İnsanlığın Sözlü ve Somut Olmayan Mirası Başyapıtları İlanı (İSSOMBİ) Programını ele almak istiyorum. Bilindiği üzere 1994 yılında başlayan YİH Programı, Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesinin öngördüğü kurallar çerçevesinde geçerliliğini ve işlerliğini sürdürmekte ise de, 31. madde Sözleşmenin yürürlüğe girmesinden sonra başyapıt ilanını tamamen durdurmayı öngördüğü için, * Gazi Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi Türk Halkbilimi Bölümü, ocaloguz@gazi.edu.tr

3 20 Nisan 2006 tarihi itibariyle İSSOM- Bİ programı otomatikman sona ermiştir. Yine aynı maddeye göre Sözleşmenin yürürlük tarihine kadar ilan edilmiş başyapıtların 16. maddede tanımlanan Temsili Listeye aktarılması benimsenmiştir. İlki 2001 yılında olmak üzere 2003 ve 2005 yıllarında üç kez yapılan başyapıt ilanında toplam 90 başyapıta ulaşılmıştır. Bu program sayesinde bir yandan UNESCO somut olmayan kültürel mirasın (SOKÜM) korunması ve gelecek kuşaklara aktarılması konusunda büyük bir deneyim kazanırken diğer yandan insanlığın somut olmayan kültürel mirasın korunması konusunda duyarlılık kazanmasının yolu açılmıştır. Bu nedenle, UNESCO nun SOKÜM ün korunmasına yönelik çabalarının uzun tarihi içinde bu programın ayrı bir yeri ve önemi vardır. UNESCO, Kültür ve Türkiye (Oğuz 2007) başlıklı bir yazımda UNESCO nun kültür konusundaki süreçlerine genel olarak dokunmuş olmama karşın burada İSSOMBİ programının başlama ve bitiş sürecini görmek açısından önemli tarihleri hatırlamakta yarar olduğuna inanıyorum: Doğal ve Kültürel Dünya Mirasının Korunması Sözleşmesi nin UNESCO Genel Konferansı nda kabulü sırasında bir çok taraf devlet, buna benzer bir sözleşmenin somut olmayan kültürel miras konusunda da yapılması önerisini getirir Bolivya, Yazar Halkları Evrensel Sözleşmesine folklor un korunmasına yönelik bir protokol eklenmesini önerir UNESCO, folklorun korunmasına yönelik bir uzmanlar komitesi ve maddesiz miras (non-matériel) bölümü açmaya karar verir Meksika da yapılan Dünya Kültür Politikaları Konferansı, kültürel miras ve kültür terimlerinin yeniden tanımlanmasını ve somut olmayan kültürel miras ın (patrimoine culturel immatériel) önemini vurgular UNESCO Genel Konferansı, Popüler ve Geleneksel Kültürün Korunması Tavsiye Kararı nı alır UNESCO, Kore Cumhuriyeti tarafından biçimlendirilen Yaşayan İnsan Hazineleri Programı nı açıklar. 1997/1998- UNESCO nun 1997 yılındaki 29. Genel Konferansında alının karara dayalı olarak Yürütme Kurulu 1998 yılındaki 155. toplantısında İnsanlığın Sözlü ve Somut Olmayan Mirası Başyapıtları İlanı Programı nı açıklar Haziran ayında UNESCO, Marakeş kentinde Fas UNESCO Milli Komisyonu yla birlikte Popüler Kültürel Mekanların Korunması Üzerine Uluslar arası Uzmanlar Toplantısı adıyla toplantı düzenler UNESCO, ABD nin başkenti Washington da Smithsonian Enstitüsü yle birlikte Popüler ve Geleneksel Kültürün Korunmasında 1989 Tavsiye Kararının Dünyadaki Gelişimi: Katılım ve Uluslar arası İşbirliği toplantısını düzenler UNESCO, İnsanlığın Sözlü ve Somut Olmayan Mirası Başyapıtları İlanı na yönelik Adaylık Dosyası Hazırlama Kılavuzu nu yayımlar Kültürel mekan veya kültürel anlatım formları na bağlı 19 başyapıttan oluşan birinci ilan gerçekleştirilir UNESCO Genel Konferansı 17 Ekim 2003 tarihli 32. Genel Kurulu sırasında Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi ni kabul etti Kültürel mekan veya kültürel anlatım formları na bağlı 28 yeni

4 başyapıttan oluşan ikinci ilan gerçekleştirilir Kültürel mekan veya kültürel anlatım formları na bağlı 43 yeni başyapıttan oluşan üçüncü ilan gerçekleştirilir Nisan 2006 tarihinde Sözleşme yürürlüğe girer ve 31. maddeye göre başyapıt ilan programı resmen sona erer. Görüldüğü üzere, SOKÜM ün korunmasına yönelik UNESCO süreçlerine 1997 yılında katılan ve Sözleşmenin yürürlüğe girdiği 2006 yılında geride 90 başyapıt ve somut olmayan kültürel mirasa karşı büyük bir uluslar arası duyarlılık bırakarak sona eren bu programın yaygın etkisi, üzerinde durulmaya değer bir araştırma konusudur. Bu nedenle bu program, tanımları, ölçütleri, adaylık süreç ve biçimleri, ilan edilen başyapıtları ve sonuçları gibi bir çok açıdan daha yakından bakmayı hak etmektedir diye düşünüyorum. İSSOMBİ programı, UNESCO nun Internet teki SOKÜM sitesinde önemli bir yer tutmaya bugün de devam etmektedir. Burada kısaca Kılavuz olarak adlandırdığımız Proclamation des chefsd œuvre du patrimoine oral et immatériel de l humanité, Guide pourla preséntation des dossiers de candidature (İnsanlığın Sözlü ve Somut Olmayan Mirası Başyapıtları İlanı, Adaylık Dosyası Hazırlama Kılavuzu) (2001) ile birlikte başyapıt ilanlarının UNESCO tarafından gerçekleştirilen ve Première Proclamation des chefs-d œuvre du patrimoine oral et immatériel de l humanité (İnsanlığın Sözlü ve Somut Olmayan Mirası Başyapıtları Birinci İlanı) (2001), Deuxième Proclamation des chefs-d œuvre du patrimoine oral et immatériel de l humanité (İnsanlığın Sözlü ve Somut Olmayan Mirası Başyapıtları İkinci İlanı) (2003) ve Chefsd œuvre du patrimoine oral et immatériel de l humanité, Proclamations 2001, 2003 et 2005 (İnsanlığın Sözlü ve Somut Olmayan Mirası Başyapıtları, 2001, 2003 ve 2005 İlanları) (2005) adlarını taşıyan UNESCO yayınları, bu programın Genel Konferans ve Yürütme Kurulu kararlar dışındaki temel belgelerini oluşturmaktadır. Internet sitesinde, Kılavuz da ve başyapıtları içeren üç kitapta değişik ifadelerle sunulmakla birlikte, neden, tanım, ölçüt, süreç ve hedef gibi başlıklar altında şu konuların vurgulandığı görülmektedir: Bu başlıklar içinde kuşkusuz en önemlilerinden biri niçin bu programın başlatıldığına verilen cevaptır. Birinci kitapta bu soru özetle şu şekilde cevaplandırılmaktadır: Sözlü ve somut olmayan miras, uluslar arası alanda kültürel kimliğin hayati bir parçası olarak tanınmaktadır. Aynı zamanda yaratıcılığın geliştirilmesi ve kültürel çeşitliliğin korunması buna bağlıdır. Sözlü ve somut olmayan miras, kültürler arasındaki uyum ve hoşgörü içinde ulusal ve uluslar arası gelişmede temel bir role sahiptir. Küreselleşme sürecinde, bu kültürel mirasın sayısız formu kaybolmakta veya kültürel tek-tipleşme, silahlı çatışmalar, turizm, endüstrileşme, kentleşme, göç ve çevre kirliliğinin tehdidi altında bulunmaktadır.(2001: 4/5) Kılavuz, tanım kısmında Mart 2001 de Turin kentinde bir grup uzman tarafından yapılan yeni bir sözlü ve somut olmayan miras tanımının UNESCO Yürütme Kurulu nun 161. ve Genel Konferansın 31. toplantılarında benimsendiğini belirtmektedir. (5). Kimi değişikliklerle ve katkılarla gerek birinci (2001: 4/5) ve ikinci başyapıt (2003:4/5) ilanlarına gerekse Sözleşme metnindeki resmi tanıma (2005:164) kaynaklık eden baş-

5 langıç niteliğindeki bu ilk tanımı burada yeniden vermeyi gereksiz görüyorum. Yine bu belgelerde bir sözlü ve somut olmayan mirasın başyapıt olarak sunulabilmesi için şu iki alanda belirmesi gerektiği vurgulanmaktadır: Popüler ve geleneksel kültürün anlatım biçimleri ve kültürel mekanlar, yani popüler ve kültürel etkinliklerin düzenli olarak üretildiği ve sürdürüldüğü yerler (pazar yerleri, festivaller vb.) 1 Adaylık için önerilen anlatımların ve kültürel mekanların şu özelliklerine dikkat çekilmektedir: İnsan yaratıcılığının baş yapıtı olarak olağanüstü değere sahip olmalı, ilgili topluluğun kültür tarihinde veya kültürel geleneğinde köklü bir yeri olmalı, ilgili topluluğun kültürel kimliğini ifadesinin bir parçası olmalı, teknik kalite ve bilgi ve beceriyi gösterme bakımından mükemmel olmalı, yaşayan kültürel geleneklerle ilgili emsalsiz bir tanıklık değeri olmalı ve kaybolma tehlikesi altında olmalı. Kılavuz ve birinci ve ikinci başyapıtlar kitaplarında hedeflere yer verilmektedir. Hedefler, Kılavuz da daha ayrıntılı anlatılırken (2001:4) başyapıtlar kitaplarında ayrıntılardan gittikçe arındırıldığı ve ikinci kitapta özetle şu şekilde verildiği görülmektedir: İlanın temel hedefleri: somut olmayan mirasın değerliliği, yeniden canlandırılması ve korumanın gerekliliği konularında toplumsal duyarlılığı artırmak, bu konuda ulusal envanterler hazırlanmasını kolaylaştırmak, ülkeleri mirası korumaya yönelik yasal ve idari süreçleri oluşturmaları için cesaretlendirmek, yerel geleneksel icracıların katılımlarını güçlendirmek ve bilgi ve beceri sahiplerini belirlemek (2003:4/5). İSSOMBİ programında sunum ve seçim süreçleri, şu dört maddede toplanmıştır: 1) Her üye devlet her iki yılda bir adaylık dosyası sunabilir. Aynı dönemde çok uluslu olmak şartıyla başka adaylık dosyaları da sunmak mümkündür. 2) Adaylık dosyası Sekreterya tarafından alınır ve somut olmayan kültürel mirasın farklı alanlarında uzmanlaşmış STK lar tarafından teknik ve bilimsel açıdan incelenir. 3) UNESCO Genel Müdürü tarafından dört yıllığına atanan 18 üyeden oluşan bir uluslar arası jüri, başyapıt ilan programının kurallarına, bilimsel ve teknik ölçütlere göre eserleri inceler. Jüri sonucu Genel Müdüre bildirir. 4) Genel Müdür, jürinin tavsiyesine göre, insanlığın sözlü ve somut olmayan mirası başyapıtları listesini ilan eder yıllarında ilan edilen 90 başyapıtla ilgili ilk teknik ve bilimsel incelemeyi yapan uluslar arası Sivil Toplum Kuruluşlarının (STK) şunlar olduğu görülmektedir: 1) Conseil International de la Philosophie et des Sciences Humaines (ICP- HS) 2) Conseil International pour la Musique Traditionnelle (ICTM) 3) Conseil International des Musées (ICOM) 4) Institut International du Théâtre (IIT) 5) Conseil International des Sciences Sociales (ISSC) 6) International Union of Ethnological and Anthropological Sciences (IU- AES) 7) Union Internationale de la Marionnette (UNIMA) 8) Comité International Permanent des Linguistes (CIPL) UNESCO tarafından belirlenen İS- SOMBİ programı ölçütlerine göre, her dönemde incelenecek başyapıt adayları için 18 kişiden oluşan bir uluslar ara-

6 sı jüri kurulmaktadır. Jürinin seçimi ve değerlendirme sonuçlarının takdiri doğrudan UNESCO Genel Müdürü ne bırakılmıştır. En fazla dört yıl görev yapma koşulu getirilen jürinin her ilan döneminde Genel Müdürün takdirine göre yarısının yenilendiği bildirilmektedir. 2001, 2003 ve 2005 yıllarında yapılan üç ilan için kurulan jüride kimileri bir, kimileri iki, kimileri ise üç kez görev alan uluslar arası uzmanlar şunlardır: Hassan M. Al-Nabodah (BAE, 2001, 2003), Antonio A. Arantes (Brezilya, 2005), Egil Bakka (Norveç, 2005), Aziza Bennani (Fas, 2001, 2003,2005), Basma Bint Talal (Ürdün, 2001, 2003, 2005), Georges Condominas (Fransa, 2001, 2003, 2005), Anzor Erkomaichvili (Gürcistan 2001, 2003, 2005), Carlos Fuentes (Meksika, 2001, 2003, 2005), Juan Goytisolo (İspanya, 2001, 2003), Yoshikazu Hasegawa (Japonya, 2003, 2005), Epeli Hau ofa (Fiji, 2005), Hideki Hayashıda (Japonya, 2001), Ugne Karvelis (Litvanya, 2001), Alpha Oumar Konare (Mali, 2001, 2003, 2005), Elvira Kunina (Rusya Federasyonu, 2005), Richard Kurin (ABD, 2001, 2003), Ronald Muwenda Mutebi II (Uganda, 2001, 2003), Olive W. M. Lewin (Jamaika, 2001, 2003, 2005), Amandina Lihamba (Tanzanya Birleşik Cumhuriyeti, 2005), Ahmed Morsi (Mısır, 2005), J. H. Kwabena Nketia (Gana, 2001, 2003), Martina Pavlicova (Çek Cumhuriyeti, 2005), Ralph Regenvunu (Vanuatu, 2001, 2003), Olabiyi B. J. Yai (Benin 2005), Dawnhee Yim (Kore Cumhuriyeti, 2001, 2003), Zumla Yugar (Bolivya, 2001, 2003), Munojat Yulchieva (Özbekistan, 2001, 2003), Ana Zacarias (Portekiz, 2005) ve Zhentao Zhang (Çin, 2005). Jüri nin önüne bu süreçte kaç dosya geldiği merak edilebilir. Üç dönemde UNESCO Genel Müdürü tarafından ilan edilen 90 başyapıt, başvurusu yapılan 152 öneri dosyası arasından seçilmiştir. Bu durum ilan yıllarına göre şöyledir: 2001 yılında 32 öreni gelmiş 19 başyapıt seçilmiş, 2003 yılında 56 öneri gelmiş 28 başyapıt seçilmiş, 2005 yılında ise 64 öneri gelmiş 43 başyapıt seçilmiştir başyapıt dünyanın bütün bölgelerine dağılmış olarak 70 ten fazla devlet tarafından önerilmiştir. Bunlardan 14 başyapıt Afrika dan, 8 başyapıt Arap ülkelerinden, 30 başyapıt Asya-Pasifik bölgesinden, 21 başyapıt Avrupa dan ve 17 başyapıt ise Latin Amerika ve Karaipler bölgesinden çıkmıştır. 90 başyapıt arasında Geleneksel ve Popüler Kültürel Anlatım Biçimleri olarak tanımlanan Belçika, Fransa ve Bolivya karnavalları, Japon, Hint ve Kore tiyatroları, Afrika, Gürcistan ve Arnavutluk çoksesli müzikleri gibi örneklerin yanı sıra Fas ın Marakeş kentindeki Jemaa el-fna Meydanı, Estonya daki Kihnu Adası, Gine deki Sosso-Bala Kültürel Mekanı ve Özbekistan ın Boysun Kültür Mekanı gibi örnekler ise, bütün başyapıtların yer aldığı 2005 kitabının Girişinde Kültürel Mekanlar olarak özellikle vurgulanmaktadır (2005:5). 90 başyapıtın ülkelere göre dağılımı ise şöyledir: Arnavutluk-1, Azerbaycan-1, Bangladeş-1, Belçika-1 (Fransa ile çokuluslu), Beliz-1 (Guatemala, Honduras ve Nikaragua ile çokuluslu), Benin-1 (Nijerya ve Togo ile çokuluslu), Bolivya-2, Brezilya-2, Bulgaristan-1, Butan-1, Cezayir-1, Çek Cumhuriyeti-1, Çin-4 (Biri Moğolistan ile çokuluslu), Dominik Cumhuriyeti-2, Ekvator-1 (Peru ile çokuluslu), Endonezya-2, Ermenistan-1, Estonya-2 (Biri Letonya ve Litvanya ile çokuluslu), Fas-2, Fildişi Cumhuriyeti-1, Filipinler-2, Filistin-1, Gambiya-1 (Senegal ile çokuluslu), Gine- 1, Gürcistan-1, Guatemala-2, Hindistan- 3, Irak-1, İspanya-2, İtalya-2, Jamaika-

7 1, Japonya-3, Kamboçya-2, Kırgızistan- 1, Kolombiya-2, Kore Cumhuriyeti-3, Kosta Rika-1, Küba-1, Madagaskar-1, Malezya-1, Malawi-2 (Biri Mozambik ve Zambiya ile çokuluslu), Mali-1, Meksika-1, Mısır-1, Moğolistan-2, (Biri Çin ile çokuluslu), Mozambik-2 (Biri Malawi ve Zambiya ile çokuluslu), Nikaragua-2 (Biri Beliz, Guatemala ve Honduras ile çokuluslu), Nijerya-2 (Biri Benin ve Togo ile çokuluslu), Orta Afrika Cumhuriyeti- 1, Özbekistan-2 (Biri Tacikistan ile çokuluslu), Peru-2 (Biri Ekvator ile çokuluslu), Romanya-1, Rusya Federasyonu-2, Slovakya-1, Tonga-1, Türkiye-2, Uganda-1, Ürdün-1, Vanuatu-1, Viet Nam-2, Yemen-1, Zimbabwe-1. İSSSOMBİ programının başında belirtildiği şekliyle devletlerin başyapıt adaylarını geleneksel ve popüler kültürel anlatım biçimleri ile kültürel mekanlardan seçmeleri konusunda yapılan vurgu etkili olmuş, bir çok baş yapıt adayı buna uygun olanlar arasından hazırlanmış veya buna uygun başlıklar seçilmiş ve Jüri de tercihini bu yönde kullanmıştır. Örneğin doğrudan müzik, şiir ve hikaye gibi sözlü anlatım biçimleri 90 başyapıtın 37 sinde karşımıza çıkmaktadır. Karnaval, festival, bayram gibi adlar altında sunulan başyapıtların sayısı ise 12 dir. Dans başlığı ile sunulan başyapıtlar, gölge tiyatrosu da dahil olmak üzere tiyatro adını taşıyan başyapıtlar ve kültürel mekan adına bağlanan başyapıtlar ise 11 er adettir. El sanatları 7, halk hekimliği ise 1 tanedir. Kuşkusuz bu gruplandırma başyapıtların başlığına ve vurgulanan yönlerine bakılarak yapılmıştır. Yoksa ayrıntıda örneğin dans başlığı altında sunulanda müziğin veya tersine olarak müzik başlığı altında sunulanda dansın veya şiirin bulunması doğal karşılanmalıdır. Öte yandan karnaval veya kültürel mekanlar ile ilgili başyapıtların ayrıntılarına bakıldığında bir çok somut olmayan kültürel mirasın icra edildiği ve yaşatıldığı görülmektedir. Diğer yandan kimi başyapıtların doğrudan dini inanışlarla ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Bunların dini hayattan kaynaklanan kültürel tutumlar mı yoksa doğrudan doğruya dine yönelik icramı olduğu konusu tartışılabilir. SOKÜM ün Korunması Sözleşmesi nin dini icraları ve doğrudan din uygulamalarını koruma programına almadığı dikkate alınırsa, bu başyapıtların SOKÜM listelerindeki varlıkları, ilerde tartışılabilir bir alan yaratabilir. Seçilen başyapıtların nasıl korunacağı, ilgili veya üçüncü ülkelerin bu koruma programlarına ne tür destekler vereceği de korumanın başarıya ulaşması açısından önem taşımaktadır. Başyapıtların kalkınma süreçlerini tamamlamamış ülkelere ait yaklaşık yüzde 60 lık bir bölümünün Japonya nın bu program için ayırdığı fondan desteklendiği görülmektedir. Öte yandan aralarında Türkiye nin de bulunduğu kalkınmış veya kalkınma yolundaki ülkelerin ulusal koruma programlarında UNESCO fonlarını talep etmedikleri görülmüştür. Diğer yandan bir başyapıta Norveç destek verirken, 5 başyapıt da UNESCO nun normal bütçesinden desteklenmiştir. Ayrıca, bu dönemde başyapıtlarla ilgili bir çok ödül de konmuştur. UNESCO Yürütme Kurulu Nisan 2001 deki 161. toplantısında ödüllerle ilgili kuralları ele almış ve konuyu UNESCO Tarafından İnsanlığın Sözlü ve Somut Olmayan Mirası Başyapıtları İlan Edilen Geleneksel ve Popüler Kültürel Anlatım Biçimleri ve Kültürel Mekanların Geliştirilmesi ve Korunması Ödül Yönetmeliği adlı bir belge ile düzenlemiştir. Bu kapsamda BAE ( Amerikan Doları), Kore Cumhuriyeti ( Amerikan Doları), Bolivya (5.000 Ameri- 10

8 kan Doları) ve Özbekistan (3.000 Amerikan Doları) kaynaklı ödül kurumları ayrı ayrı olmak üzere 15 başyapıtı ödüllendirmişlerdir. Sözleşme hükümlerine göre 20 Nisan 2006 da ancak fiili olarak 2005 yılındaki üçüncü ilanla sona eren bu program, hem sözleşme metninin yaratılması ve uygulanması hem de konuya çekilen dikkat ve uluslar arası görünürlük açısından etkilerini sürdürmektedir. Sözleşmenin 16. ve 17. maddelerinde tanımlanan ve İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası Temsili Listesi ve Acil Koruma Gerektiren Somut Olmayan Kültürel Miras Listesi başlıklarını taşıyan iki ayrı listeden birincisine bütün başyapıtların dahil edilmesi sözleşmede öngörülmüştür. Bununla birlikte Sözleşmeyi yürütmek üzere 24 taraf devlet temsilcilerinden oluşan Hükümetlerarası Komite, Temsili Liste ye başyapıtların alınma ölçütlerinin neler olacağı konusunda henüz nihai bir karara varamamıştır. Diğer yandan Sözleşmeye henüz taraf olmayan devletlerin de ilan edilmiş başyapıtlarının olması veya biri veya bir kaçı taraf diğeri veya diğerleri taraf olmayan iki veya daha fazla devlete ait çok uluslu başyapıtların varlığı ayrı birer sorun olarak ortaya çıkmaktadır. Kimi başyapıtların sözleşme metninin oluşturulması, kabulü ve yürürlüğü öncesinde ilan edilmesi nedeniyle ortaya çıkabilecek uyumsuzlukların giderilmesi de yine Hükümetlerarası Komite nin önünde bir problem olarak durmaktadır. Sonuç olarak, Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi ne gidilen yolda önemli bir adımı oluşturan İSSOMBİ programı, Sözleşme yürürlüğe girmeden Temsili Liste ye 90 eleman kazandıran bir ilk uygulama olarak tarihe karışmaktadır. Bu programın YİH programından daha etkili, daha güçlü ve daha belirleyici yönlerinin olduğu açıktır. OSSİMBİ, UNESCO nun somut olmayan kültürel mirasın korunması süreçlerinde kısa ömürlü fakat etkileri güçlü bir program olarak tarihteki yerini almıştır. Bu 90 başyapıtın koruma program ve süreçlerinde gerek ulusal, gerek çok uluslu gerekse uluslar arası alanda ne tür etkiler bıraktığı ve dönütlerinin neler olduğunun bir çok araştırmanın konusu olabileceğine inanıyorum. NOTLAR (1) UNESCO nun somut olmayan kültürel mirasın korunması süreçlerinde kültürel mekana verilen öneme Folklor ve Kültürel Mekan başlıklı yazımda dokunmuştum. (2) 2005 yılında yapılan 64 öneri arasında organizatörlüğünü İran ın yaptığı ve aralarında Türkiye dahil 10 ülkenin bulunduğu Nevruz dosyası UNESCO tarafından yetersiz görülerek kabul edilmemiştir. Eğer bu dosya kabul edilmiş olsaydı Afganistan, Azerbaycan, Hindistan, İran, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Pakistan, Tacikistan ve Türkiye nin ortak sunumuyla Nevruz Kutlayan Ülkeler Çokuluslu Başyapıtı ilk kez bu kadar çok sayıda devletin katıldığı başyapıt olma özelliğini kazanacaktı. KAYNAKLAR Chefs-d œuvre du patrimoine oral et immatériel de l humanite, Proclamations 2001, Paris: UNES- CO Yayını, Chefs-d œuvre du patrimoine oral et immatériel de l humanite, Proclamations 2003, Paris: UNES- CO Yayını, Chefs-d œuvre du patrimoine oral et immatériel de l humanite, Proclamations 2005, Paris: UNESCO Yayını, Oğuz, M. Öcal. UNESCO, Kültür ve Türkiye Milli Folklor 73 (Bahar 2007): Oğuz, M. Öcal. Folklor ve Kültürel Mekân Milli Folklor 76 (Kış 2007): Oğuz, M. Öcal. UNESCO ve Geleneğin Ustaları Milli Folklor 77 (Bahar 2008): 5-9. Proclamation des chefs-d œuvre du patrimoine oral et immatériel de l humanité, Guide pourla preséntation des dossiers de candidature, Paris: UNES- CO Yayını, Somut Olmayan Kültürel Mirasın Koruması Sözleşmesi. (Çev. M. Öcal Oğuz, Yeliz Özay ve Pulat Tacar) Milli Folklor 65 (Bahar 2005):

9 KORE CUMHURİYETİ VE JAPONYA NIN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL HAZİNE POLİTİKASI The Policy for Intangible Cultural Heritage of Republic of Korea and Japan Yong-Goo KIM* ÖZ Kore Cumhuriyeti ve Japonya küreselleşme karşısında kaybolma ve yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalan geleneksel ürünlerin korunması ve yaşatılması için çeşitli politikalar geliştirmişlerdir. Bu makalede Kore Cumhuriyeti ve Japonya nın somut olmayan kültürel mirası korumak amacıyla geliştirdiği politikalarla UNESCO nun kültür politikaları karşılaştırılacak ve aralarındaki benzerlikler ve farklılıklar ortaya konulacaktır. Anahtar Kelimeler UNESCO, SOKÜM, Japonya, Kore Cumhuriyeti ABSTRACT Republic of Korea and Japan have various policies developed for the safeguarding and keeping alive the traditional products alive which face with the dangers of vanishing and extinction in view of the globalization. In this study, the policies of Republic of Korea and Japan which are developed to safeguard intangible cultural heritage and cultural policies of UNESCO will be compared. The similarities and differences between them will be put forth. Key Words UNESCO, ICH, Japan, Republic of Korea. I. Giriş Küreselleşme sürecinde insanoğlunun çeşitli kültürel kaynakları yok olma tehlikesiyle karşı karşıya bulunmaktadır. Bu nedenle Somut Olmayan Kültürel Miras(SOKÜM) ın önemi ve korunması gereksinimi gün geçtikçe artmaktadır. Bu çerçevede UNESCO tarafından 2003 yılında Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi onaylanmış ve bu sözleşme 2005 yılında yürürlüğe girmiştir. Bu sözleşmeye göre SOKÜM ün korunmasının çeşitli yollarla sağlanması planlanmaktadır. Bu koruma yollarından biri Living Human Treasures (LHT) yani Yaşayan İnsan Hazineleri (YİH) programıdır. YİH, Kore Cumhuriyeti ve Japonya nın SOKÜM kapsamında değerlendirilen sanat taşıyıcılarının desteklenmesi ve yaşatılması çerçevesinde faaliyetler yürüten bir sistemdir. UNES- CO, Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi öncesinde YİH e önem vermişti yılında UNESCO, üye ülkelerine YİH sistemini tavsiye etti ve bundan sonra devamlı olarak Ulusal YİH Kuruluşu İçin Kılavuzlar yayımlandı. Ancak YİH sistemi henüz yeterli değildir. Bu bağlamda Kore Cumhuriyeti ve Japonya nın SOKÜM politikalarını daha doğru bir şekilde değerlendirmek gerekmektedir. Kore ile Japonya nın SOKÜM politikaları, küreselleşme sürecinde geleneksel kültürlerin korunması için önemli açılımlar sağlamaktadır. Bu politikaların kimi eksik yönleri olsa da başarılı uygulamaları da vardır. Bu çalışmada Kore Cumhuriyeti ve Japonya nın SOKÜM politikalarından bazıları tanıtılacaktır. Ayrıca Kore Cum- * Hacettepe Üniversitesi Türk Halkbilimi Bölümü Doktora Öğrencisi. cj0820@naver.com

10 huriyeti ve Japonya nın SOKÜM politikaları, bu iki ülkenin SOKÜM sistemi ile UNESCO Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi sistemleri arasındaki farklılıklar da karşılaştırılacaktır. Kore Cumhuriyeti ve Japonya nın SOKÜM politikalarını doğru bir şekilde analiz etmek için Somut Olmayan Kültürel Hazine (SOKÜH) terimi kullanılacaktır. Yani SOKÜM ve SOKÜH ayrı kavramlar olarak kullanılacaktır. Kore Cumhuriyeti ve Japonya da uygulanan SOKÜH sistemi, UNESCO Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi nden önceki SOKÜM politikalarının en önemlilerinden biridir. Ama UNESCO nun SOKÜM tanımı ile bu iki ülkenin SOKÜH tanımları arasında bazı farklılıklar bulunmaktadır. Bunun için SOKÜM ile SOKÜH birlikte kullanılarak Kore Cumhuriyeti ve Japonya nın şimdiki SOKÜM politikası daha doğru analiz edilebilir. SOKÜH politikası, SO- KÜM politikalarının Kore Cumhuriyeti ve Japonya da uygulanan bir şekli olarak anlaşılabilir. 1 II. Kore Cumhuriyeti ve Japonya SOKÜH Sisteminin Kapsamı ve Karşılaştırması 1. Kore Cumhuriyeti ve Japonya nın SOKÜH Sistemi a) SOKÜH nin Türleri Kore hükümeti, SOKÜH lerden daha önemli olarak değerlendirilenleri Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine(ÖNSOKÜH) olarak tanımlamaktadır. Ayrıca Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazinelerinden de önemi az olanlar, bölgesel yönetimler tarafından Yerel Somut Olmayan Kültürel Hazine (YESOKÜH) olarak değerlendirilmektedir. Bunun için yönetimlerin farkına göre SOKÜH, Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine ve Yerel Somut Olmayan Kültürel Hazine şeklinde ikiye ayrılmaktadır. Japonya da da Kore Cumhuriyeti ndeki gibi bir ayrım söz konusudur, somut olmayan kültürel hazine Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine ve Yerel Somut Olmayan Kültürel Hazine olarak ayrılmaktadır. Bunun yanı sıra Japonya da SOKÜH ün niteliği ve önemine göre ayrılmaları söz konusudur. Halk Kültür Hazine lerinden somut olmayanlar, Somut Olmayan Halk Kültürel Hazinesi(SOHKÜH) 2 olur. Yani SOKÜH, Usta Somut Olmayan Kültürel Hazine 3 ve Halk Kitleleri Somut Olmayan Kültürel Hazine si şeklinde ikiye ayrılır. Ayrıca, Japonya da Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine, SOKÜH lerden arşivlenmesi gerekli olanlar, Arşivlenmesi Gereken Somut Olmayan Kültürel Hazinesi(AGSOKÜH) olarak değerlendirilmektedir. Somut Olmayan Halk Kültürel Hazinesi de bunun aynıdır. Kore de Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine 111(2.2006) (Kore Kültürel Miras Müsteşarlığı 2006: 11) Yerel Somut Olmayan Kültürel Hazine 334(9.2005), Japonya da Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine 109( ), Arşivlenmesi Gereken Somut Olmayan Kültürel Hazine 202(6.2006), Önemli Somut Olmayan Halk Kültürel Hazinesi 90( ), Arşivlenmesi Gereken Somut Olmayan Halk Kültürel Hazinesi 554(3.2005), Yerel Somut Olmayan Kültürel Hazine 176, (Hyun-Jung 2007) bulunmaktadır. 2) SOKÜH Yönetimleri Kore Cumhuriyeti hükümeti, kültürel miras politikalarını Kültür ve Turizm Bakanlığı ile bu bakanlığın bünyesinde bulunan Kültürel Miras Müsteşarlığı aracılığıyla yürütmektedir. Kültürel Mihttp:// 13

11 ras Müsteşarlığı içinde SOKÜH Dairesi bulunmaktadır ve ilgili işler buradan yürütülmektedir. Kültürel Miras Müsteşarlığı içinde Kültürel Miras Komisyonu bulunmaktadır. Bu Komisyonun SOKÜH birimi, Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazineleri belirlemek için danışma ve gözden geçirme komisyonu fonksiyonlarını görür. Bu komisyonun SOKÜH biriminin üyeleri, halk bilimi, geleneksel müzik, geleneksel danslar ve geleneksel el sanatları gibi alanlardan uzmanlaşmış kişilerdir. Kültürel Miras Müsteşarlığı bünyesindeki Devlet Kültürel Miras Enstitüsü ise SOKÜH nin araştırması işlerini yürütmektedir. Japonya da, Kültür Bakanlığı bünyesinde yer alan Kültür Miras Genel Müdürlüğü nün Geleneksel Kültür Dairesi nde SOKÜH ile ilgili işler yürütülmektedir. Kültür politikası hakkında danışma işleri Bakanlık içindeki Kültür İnceleme Komisyonu tarafından yürütülmektedir. SOKÜH ile ilgili işlemler Kültür İnceleme Komisyonunun Kültür birimi içindeki Dördüncü Uzmanlık Alt Komisyonu tarafından gerçekleştirilmektedir. SOKÜH araştırma işlerinden, Tokyo Kültürel Miras Enstitüsü nün SOKÜM Dairesi sorumludur. Devlet Tiyatrosu, Japonya nın temsili SOKÜH ler olan No, Bunraku, Kabuki yi sadece sergilemekle kalmayıp varisler yetiştirmek için eğitim merkezi görevi görmektedir. İki ülkede de Bölgesel Yönetimler SOKÜH ile ilgili kararlar alınmasında belirleyici konumdadırlar. Bölgesel Yönetimler, kendileri ile ilgili Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine ve Önemli Somut Olmayan Halk Kültürel Hazinelerin yayılması konusunda aktif olarak çalışmakta ve kendi Yerel Somut Olmayan Kültürel Hazinelerine sahiptirler. 3) SOKÜH Ustaları Kore Cumhuriyeti ve Japonya nın SOKÜH sisteminde yer alan hususlardan biri hükümetin her Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine deki ustalardan birkaç kişiyi seçerek Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine Taşıyan Fert(ÖSOKÜHTF) olarak adlandırmasıdır. Bu sistem UNESCO tarafından Yaşayan İnsan Hazineleri adıyla dünyaya duyurulmuştur. Bunun için dünyada, Kore Cumhuriyeti ve Japonya nın SO- KÜM politikası, Yaşayan İnsan Hazineleri sistemi diye tanınmaktadır. 4 Kore Cumhuriyeti ve Japonya hükümetleri, Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine Taşıyan Fertler i geleneksel sanatçı ilan ederek en yüksek unvanı verirler ve bu sanatçılara maddi desteklerin yanı sıra sanatlarını sürdürmeleri ve gelecek kuşaklara aktarmaları amacıyla çeşitli destekler de verilmektedir. Günümüzde Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine Taşıyan Fertler sistemi kapsamında, Kore Cumhuriyetin de 199 kişi( ) (Kore Kültürel Miras Müsteşarlığı 2006: 11), Japonya da 124 kişi( ) (Hyun-Jung 2007: 73) bulunmaktadır. Kore Cumhuriyeti ve Japonya nın Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazinesi nin bir kısımda Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine Taşıyıcıları olarak fert yerine ekip ler seçilmekte ve bunlar koruma altına alınmaktadır. Kore Cumhuriyet inde 56, Japonya da ise 14 Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine Taşıyan Ekip(ÖSOKÜHTE) bulunmaktadır. 4) SOKÜH ün Aktarılarak Yaşaması İçin Verilen Destekler SOKÜH ün aktarılarak yaşaması için destekler, başlıca Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine Taşıyıcıları- 14

12 na verilmektedir. Kore Cumhuriyeti ve Japonya da Somut Olmayan Kültürel Hazine Taşıyan Fertlere aylık ödemeler yapılmakta ayrıca gösteri ve sergilerin masraflarına ilişkin destekler de verilmektedir. Kore Cumhuriyeti nde yukarıdaki desteklerden başka, ekonomik bakımdan zor durumda bulunan Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine Taşıyan Fertlere tedavi desteği verilmesinin yanı sıra SOKÜH aktarımı için kullanılacak eğitim araçları ve donanımlarına ilişkin yardımlar da yapılır. SOKÜH aktarımının eğitim dersleri, Eğitim Bakanlığı tarafından Üniversite Lisans Kurs Kredisi olarak kabul edilir. Japonya da da çeşitli destekler bulunmaktadır. Bunlardan Devlet Tiyatroları tarafından doğrudan yürütülen temsili Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazinelerin aktarım eğitimleri dikkate değerdir. Ayrıca, Kore Cumhuriyeti ve Japonya da çeşitli Önemli Somut Olmayan Kültürle Hazine arşivleme projeleri yürütülmektedir. Bu arşivleme projelerinden biri olan Arşivleme Filminin Çekilmesi projesi dikkate değerdir. 2. SOKÜH Dışındaki SOKÜM Politikaları a) Halk Kültür Hazinesi Politikaları Kore Cumhuriyeti ve Japonya nın SOKÜH politikası, SOKÜM politikasının temelini oluşturmaktadır. Kore Cumhuriyeti ve Japonya nın Halk Kültür Hazinesi(HKH) de SOKÜM içinde değerlendirilebilir. Kore Cumhuriyeti ve Japonya da Halk Kültür Hazinesi terimi şöyle tanımlanmaktadır: Hayatlar, işler, inançlar, törenler vb. hakkında gelenekler ile âdetler ve onlarla ilgili giysiler, aletler, evler, halk hayatındaki değişmeyi anlamak için zarurî şeyler. 5 Kore de Halk Kültür Hazinesi, sadece maddi hazine olarak anlaşılmakta, ancak Japonya da Halk Kültür Hazinesi, Somut Halk Kültür Hazinesi ve Somut Olmayan Halk Kültür Hazinesi(SOHKÜH) şeklinde ikiye ayrılmaktadır. Bu çalışmada Kore de benimsenen tanım bağlamında Somut Olmayan Halk Kültür Hazine si SOKÜH ün bir türü olarak değerlendirilmiştir. Kore hükümeti, Halk Kültür Hazine lerinden önemli olanları Önemli Halk Kültür Hazinesi(ÖHKÜH) olarak seçip yönetmektedir. Hâlihazırda Önemli Halk Kültür Hazinesi olarak değerlendirilebilecek geleneksel evler ve giysiler vb. 892 adet olarak belirlenmiştir. Japonya da ise aynı sistem ile Önemli Somut Olmayan Halk Kültür Hazinesi dışında Önemli Somut Halk Kültür Hazinesi belirlenmektedir. b) Başka Politikalar SOKÜH ün dışında SOKÜM ile ilgili birçok politika bulunmaktadır. Kore de Devlet Kültürel Miras Enstitüsü ve Devlet Folklor Müzesi, Önemli Somut Olmayan Kültür Hazinesi nin dışında SOKÜM ü araştırır. Ayrıca Devlet Geleneksel Müzikler ve Danslar Merkezi, Kore geleneksel müzikleri ve danslarını yaygınlaştırıp geliştirmek için çeşitli faaliyetler gerçekleştirmektedir. Devlet Folklor Müzesi nin son dönemlerde gerçekleştirdiği çalışmalarında UNESCO SOKÜM tanımı ve yaklaşımları benimsenmiştir. Japonya da Tokyo Kültürel Miras Araştırma Enstitüsü, Devlet Tarih ve Folklor Müzesi, Kral Sarayı nın Müzik Dairesi, SOKÜM le ilgili çalışmaları yürütmektedir. Japonya da özellikle bölgesel yönetimlerin geleneksel kültürü geliştirmek için faaliyetlerinin oldukça yoğun ve etkili olduğu gözlemlenmektedir. 15

13 Kore Cumhuriyeti nde uluslararası boyutta SOKÜM ün korunması için Asya-Pasifik SOKÜM Merkezi bulunmaktadır. Bu kurum, Asya-Pasifik bölgesindeki SOKÜM ün korunması için çeşitli projeler hazırlamaktadır. Japonya, 1993 yılında UNESCO da SOKÜM ün Korunması ve Geliştirmesi Emanet Fonunu kurmuştur. Japonya, bu fon ile 1993 yılından beri Asya bölgesindeki SOKÜM ile ilgili projeler yürütmektedir. Aynı zaman Japonya nın Nara daki UNESCO Asya-Pasifik Kültür Merkezi (Asia-Pacific Culture Center for UNESCO, ACCU), çoktan beri somut olmayan kültürel miras kapsamında değerlendirilen Asya bölgesindeki kültürel mirasın korunması için çeşitli çalışmalar gerçekleştirmektedir. 3. Kore Cumhuriyeti ve Japonya SOKÜH Sisteminin Karşılaştırması a) Kore Cumhuriyeti ve Japonya SOKÜH Politikalarının Benzerlikleri Kore Cumhuriyeti ve Japonya nın SOKÜH sistemi temelde aynıdır. SO- KÜH sistemlerinin önemli ortak noktaları vardır: a.1 SOKÜH ün Anlamı ve Kategorileri Kore Cumhuriyeti ve Japonya da SOKÜH ün tanımı ve kategorileri aynıdır. SOKÜH, tiyatro, müzik, dans, el sanatı gibi tarihi, sanatsal, akademik bakımdan önem taşıyan miras 6 şeklinde tanımlanır. Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazinelerde gösteri sanatları ve el sanatları gibi birçok miras yer almaktadır. a.2 SOKÜH ün Belirlenmesi İçin Seçme ile Konsantrasyon İlkesi Kültürel mirasın korunma politikası genelde iki şekildedir. Bunlardan ilki, kültürel mirasın önemsenen bir kısmının seçilerek korunma kapsamına alınmasıdır. İkincisi, derlenebilir bütün kültürel mirası kayıt altına alıp bunlardan yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olanları koruma altına almak şeklindedir. Kültürel mirası korumak için belirlenen ilk yönetim şekli, Seçmeyle Konsantrasyon İlkesi olarak adlandırılabilir. Kore Cumhuriyeti ve Japonya nın SOKÜH politikası, Seçmeyle Konsantrasyon İlkesi ne göre idare edilmektedir. Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine ve Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine Taşıyan Fert sistemleri bu ilke ile ilgilidir. a.3 Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine Taşıyıcılarının Belirlenmesiı Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine Taşıyan Fert, yani Yaşayan İnsan Hazineleri(YİH) Kore Cumhuriyeti ve Japonya nın SOKÜH sisteminin en önemli ortak noktalarından biridir. Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine Taşıyan Fert sistemi ile ilgili olarak, Kore Cumhuriyeti ve Japonya da birçok tartışma yapılmaktadır. Bu tartışmalar, orijinal şeklin korunmasıyla sanatsal özgürlüğün çelişkisi ve Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine Taşıyan Fert seçilmeyen ustaların dışlanması sorunudur. 7 b) Kore Cumhuriyeti ve Japonya SOKÜH Politikalarının Farklılıkları b.1 Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine Taşıyıcılarının Türleri Kore Cumhuriyeti nde Önemli Somut Olmayan Kültür Hazinleri taşıyıcıları Fert ve Ekip olarak iki başlık altında irdelenmektedir. Usta Somut Olmayan Kültürel Hazine ve Halk Kitleleri Somut Olmayan Kültürel Hazinesi olarak ikiye ayrılan Kore Cumhuriyeti sisteminde buna bağlı olarak taşıyıcılara da farklı isimler verilmektedir. Halk Kitleleri Somut Olmayan Kültürel Hazinesi ndeki taşıyıcılara Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine Taşıyan Ekip adı verilir. Aynı zamanda Önemli 16

14 Somut Olmayan Kültürel Hazine Taşıyan Ekip te önemli roller üstlenen üyelere Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine Taşıyan Fert unvanı verilir. Japonya da ise Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine Taşıyıcıları daha ayrıntılı başlıklar halinde sıralanabilir. Japonya da Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine Taşıyan Fert ikiye ayrılmaktadır. Bireysel gerçekleştirilebilen sanatlarda Bireysel Atama, iki kişiden fazla insanın birlikte gerçekleştirdiği sanatlarda Birleşik Atama söz konusudur. Bir Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine nin bireysel özelliği az ve birden çok ustanın yer aldığı sanatlar söz konusu ise bu ürünlerin taşıyıcıları Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine Taşıyan Ekip olarak adlandırılır. b.2 Kore Cumhuriyeti nin Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine Taşıyan Fert Çırak Sistemi Kore Cumhuriyeti hükümeti, Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine Taşıyan Fert in geleneği gelecek kuşaklara aktarabilmesini amaçlayan eğitim faaliyetlerine yardım etmek için Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine Taşıyan Fertlere çırak atamaktadır. Çırak, üç yılda eğitimini tamamlarsa kendisine bir diploma verilir. Bu eğitim sürecinde üstün başarı gösteren öğrenciler Burslu Öğrenciler olarak değerlendirilir ve burs kapsamına alınırlar. Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine Taşıyan Fert Çırak Sistemi ile Burslu Öğrenci sistemi, Japonya da olmayan bir sistemdir. Bu bağlamda, Kore Cumhuriyeti ile Japonya nın SOKÜH sistemleri arasındaki farklılıklarından biri olarak değerlendirilebilir. b.3 Japonya da Somut Olmayan Halk Kültür Hazinesi Kore Cumhuriyeti nde Somut Olmayan Halk Kültür Hazinesi sistemi yoktur, sadece Somut Halk Kültür Hazinesi bulunmaktadır. Kültürel hazineler sınıflandırılırken halk kültürü niteliğinin olup olmamasından ziyade somut olup olmaması önemsenmektedir. Japonya ise Somut Olmayan Halk Kültür Hazineleri, Halk Kültür Hazinelerinden ayrı bir tür olarak sınıflandırılır. Bu sınıflandırmanın farkı, Önemli Somut Olmayan Halk Kültür Hazineleri nin mevcut olmasına ve çeşitli yönetim usulleri farklılıklarına dayanmaktadır. b.4 Japonya nın Arşivlenmesi Gereken Somut Olmayan Kültürel Hazine Sistemi Japonya da Arşivlenmesi Gereken Somut Olmayan Kültürel Hazine sistemi bulunmaktadır. 8 Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine kapsamında değerlendirilmesi uygun olmayan veya Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine Taşıyıcılarının seçilmesi uygun olmayan ürünler, Arşivlenmesi Gereken Somut Olmayan Kültürel Hazine olarak değerlendirilir. Bu sistem aracılığıyla Önemli Somut Olmayan Kültür Hazinesi ve Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine Taşıyan Fert sisteminin sınırları aşılabilir ve SOKÜH lerin kapsamı genişletilebilir. Kore Cumhuriyeti henüz buna benzer bir sistemi benimsememiştir. III. UNESCO Somut Olmayan Kültürel Miras Sözleşmesi Kapsamında Kore Cumhuriyeti ve Japonya Somut Olmayan Kültürel Hazine Sistemleri Politikalarının Değerlendirilmesi A. UNESCO nun SOKÜM Politikası ile Kore Cumhuriyeti ve Japonya nın SOKÜH Politikalarının Farklılıkları 1) Anlam ve Kategori UNESCO nun Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması 17

15 Sözleşmesi ndeki SOKÜM ün tanımı ve Kore Cumhuriyeti ve Japonya nın Kültürel Miras Kanunundaki SOKÜH ü tanım, anlam ve kategori açısından farklılıklar göstermektedir. UNESCO Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi nde SOKÜM, şöyle tanımlanmaktadır: Somut olmayan kültürel miras toplulukların, grupların ve kimi durumlarda bireylerin, kültürel miraslarının bir parçası olarak tanımladıkları uygulamalar, temsiller, anlatımlar, bilgiler, beceriler ve bunlara ilişkin araçlar, gereçler ve kültürel mekânlar- anlamına gelir. (Madde 2) Kore Cumhuriyeti ve Japonya nın SOKÜH tanımı ise şöyledir: SOKÜH, tiyatro, müzik, dans, el sanatı gibi somut olmayan kültürel ürün olarak tarihi, sanatsal, akademik bakımdan önem taşıyan mirastır. 9 UNESCO Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi nde SOKÜM beş alt başlık altında şöyle sınıflandırılır; a) Somut olmayan kültürel mirasın aktarılmasında taşıyıcı işlevi gören dille birlikte sözlü gelenekler ve anlatımlar; b) Gösteri sanatları; c) Toplumsal uygulamalar, ritüeller ve şölenler; d) Doğa ve evrenle ilgili bilgi ve uygulamalar; e) El sanatları geleneği. (Madde 2) Kore Cumhuriyeti nde SOKÜH tiyatro, müzik, dans, el sanatları, oyunlar, dövüş sanatları, yemek yapma vb. olarak sınıflandırılmıştır. (Kore Kültürel Miras Müsteşarlığı 2006: 60 61) SOKÜM ile SOKÜH arasında iki önemli fark bulunmaktadır. Birincisi, UNESCO, Somut Olmayan Kültürel Mirasa, araç-gereç, bağlam gibi somut mirasları da dâhil eder, ancak SOKÜH, sadece somut olmayan mirasları kapsar. İkincisi, SOKÜM, diller, bilgiler ve anlatılar vb. de içermektedir. Buna karşın SOKÜH, gösteri sanatları ile el sanatlarını esas alarak kurulmuştur. Sonuç olarak SOKÜM, SOKÜH den daha geniş bir kavram olarak nitelendirilebilir. 2) Seçimle Oluşan Yönetimin Ölçütleri Seçmeyle Konsantrasyon İlkesi ne göre yapılan SOKÜH yönetimi, sınırlı hükümet kaynakları ile etkili olabilecek politika araçlarından biridir. Ancak korunacak SOKÜH lerin seçimi, seçen insanların öznel değerlendirmelerinin araya girmesi ve seçilmeyen SOKÜM lerin hiç dikkate alınmaması gibi problemlere de neden olmaktadır. Kore Cumhuriyeti nde buna benzer problemlerle sıklıkla karşılaşılmaktadır. Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine olarak seçilmeyen somut olmayan kültürel miras ürünleri ve Önemli Somut Olmayan Kültürel Hazine Taşıyan Fert olarak seçilmeyen ustalar, gerekli desteğin yapılmadığı durumlarda etkili şekilde korunmamaktadır. Japonya SOKÜH politikasında SOKÜH Arşivleme Sistemi bulunduğundan buna ilişkin problemler, Kore Cumhuriyeti nden daha azdır. Ancak Kore Cumhuriyeti ve Japonya nın SOKÜH politikaları aynı temele sahip olduğu için bu farklılık sadece küçük bir farklılıktır. UNESCO, Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi nde ise korunma politikasının temeli, envanter çalışmalarıdır. UNESCO, Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi nde de İnsanlığın Sözlü ve Somut Olmayan Başeserler Listesi ile Acil Koruma Gerektiren Somut Olmayan Kültürel Miras Listesi gibi listeler vardır, ancak koruma sisteminin temeli, envanter ve arşiv çalışmalarıdır. 18

16 Bununla beraber bugünlerde UNESCO Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Hükümetler Arası Komitesi nin tartışmaları, İnsanlığın Sözlü ve Somut Olmayan Kültürel Miras Başeserler Listesi nden ziyade Acil Koruma Gerektiren Somut Olmayan Kültürel Miras Listesi nin daha çok önemsediğini göstermektedir. UNESCO Somut Olmayan Kültürel Miras ın Korunması Sözleşmesi, Kore Cumhuriyeti ve Japonya nın SOKÜH politikasının Seçme ile Konsantrasyon İlkesi nin eksik yönlerini tamamlayacaktır. 3) Geleneksel Ürünlerin Orijinal Şeklinin Korunması Kore Cumhuriyeti nin Kültürel Mirasın Korunması Kanunu nun 2. Maddesinde, kültürel mirası korunmanın temel ilkesinin, orijinal şeklin muhafazası olduğu bildirilmektedir. Bu ilke, SOKÜH politikasında da aynı şekilde uygulanmaktadır. Ancak UNESCO nun Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi nde SOKÜM ün orijinal şeklinin muhafazası hakkında herhangi bir ifade yer almamakta, SOKÜM insanların yaratıcılık kaynağı olarak değerlendirilip topluluklar ile bireylerin bu mirasın aktarımına aktif olarak katılmaları ve mirasın dönüşerek yaşaması amacı vurgulanmaktadır. 4) Koruma Yöntemleri Kore Cumhuriyeti ve Japonya nın SOKÜH politikalarında, Önemli Somut Olmayan Kültür Hazinelerini seçme, Önemli Somut Olmayan Kültür Hazineleri Taşıyıcılarının belirlenmesi ve Önemli Somut Olmayan Kültür Hazinelerinin aktarılması için eğitim faaliyetlerinin desteklenmesi temel alınmaktadır. Buna karşın Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi nde korunmak için alınan önlemler, envanterler yapılması, İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Miras Temsili Listesi ile Acil Koruma Gerektiren Somut Olmayan Kültürel Miras Listesi nin oluşturulması, arşiv sistemlerinin kurulması, sosyal farkındalığın arttırılması ve toplukların bu faaliyetlere katılması şeklindedir. Kore Cumhuriyeti ile Japonya nın SOKÜH politikası, seçilmiş Önemli Somut Olmayan Kültür Hazinelerini yaşatmak için koruma yöntemlerini düzenlemektedir. Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi nde ise toplulukların katılması ve bu mirası gelecek kuşaklara aktarmaları amaçlanmaktadır. B. Kore Cumhuriyeti ve Japonya nın SOKÜM Politikasının İyileştirilmesi 1) Kültürel Politikanın Genişlemesi: SOKÜH den SOKÜM e Kore Cumhuriyeti ve Japonya nın SOKÜH kavramını SOKÜM e doğru dönüştürmek ve değiştirmek gerekmektedir. Ancak bu SOKÜH kavramı yerine UNESCO Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi ndeki SOKÜM kavramını getirmek şeklinde anlaşılmamalıdır, aksine şimdiye kadar başarı gösterdiği SOKÜH politikasını daha da derinleşip geliştirmek hedeflenmelidir. Bu nedenle de, bağlamlardan ve gerçek yaşamlardan ayrılan kültür politikasını, tarihe ve yaşamların bütünlüğe bağlanan kültür politikasına dönüştürmek ve parça olarak kültürel miraslar yerine bütünlük olarak kültürel miraslara yönelen politikalar üretmek gerekmektedir. Bu kapsamda değerlendirilecek nesneleri seçilirken maddi olmasından dolayı engellenmemelidir. SOKÜH politikasını, sanatlar ve törenlerin temel olduğu kültürel miras politikasından insan yaşamlarının bütünlüğünün temel alınacağı kültürel miras politikasına değiştirmek gerekmektedir. 19