AN EYE WITNESS ACCOUNT OF TRANSITION FROM UMA YY ADS TO ABBASIDS: ABDULLAH IBN-AL MUKAFFA AND HIS RİSALETUS' SAHABE

Transkript

1 D. E. O.ilahiyat Fakiiites i Dergisi Say1 XXI. İzmir ss EMEVILERDEN ABUASILERE GEÇİŞ SÜRECiNİN BİR TANIGI: AUDULLAH İHNÜ'L-MUKAFFA VE "RİSALETÜ'S-SAHABESİ" Mustafa DEMİRci AN EYE WITNESS ACCOUNT OF TRANSITION FROM UMA YY ADS TO ABBASIDS: ABDULLAH IBN-AL MUKAFFA AND HIS RİSALETUS' SAHABE The rise of Abhasids after the Uınmuyad' full was one of the most important tuming point in Isluınic history. In his report. Risa!ctu's-Salıabe, subınitted to Caliplı Mansur, Abdullah Ilm-al Mukuffa, u d erk of Iranian migin, guvc u deta il ed uccount of the sıruelural dimensions of the changes occurring in the reulın of politics, society und religion. In tlıı:: risule, Mukuffu underlined a series of reform which he suw necessary. Thesı:: included turning purumililary groups of Horosuniuns in to u rı::gular army, tlıı:: need for legislation in ord er to put an emi to legal chuos, net:d for rudical rcforms in tuxation und!und system, giving prioıity to Iruqi ulemu in state-rcligion relutions and strong ceııtrulised bureaucrucy. Muukuffa's disputcd pı::rsonulity; he wus accuscd of heresy, and his intcllcctuul capucity as ınuch iınportant as that of his Risala il~elf. The purpose of the puper is to exuıninc the wı;itcr and his lmok in thcir historical context. Key Words: Abbusids revolu tion, puruınilitary urıny of Horosunians. Religion. stute and reııson, lslaınic lcgislation. Emev!krin yıkılıp yerine Abbasilt:rin. kurulması, sadece hanedanlığın el değiştirmesinden öte; siyasi, asker!, iktisadi ve sosyal bakımdan çok köklü değişmeleri. de açığa çıkardığından ve yeni bir dönemi başlattığındimislam tarihinde en önemli kırılma noktalarından birini teşkil eder. Abbasi devriminin tabiatma ilişkin şimdiye kadar pek çok araştırmalar yapıldı, fakat devrimden hemen sonraki sürecin nasıl işlediğine dair çok az çalışıldı. Emevilerin son dünemlerinde üst bürokraside katip olıırak görev yapımş, Emevilerin çöküşüne ve Abbasi devrimine şahit olmuş Abdullah ibnu'l Mukatia adındalran asıllı bir katip, devrimden hemen sonra Halife Mansur'a (136/ /775) bir Risfıle sundu. Daha sonralcırı Risc/1etu's-Salıc?be 1 ola- Yrcl. Doç. Dr. Yiizüııdl Yıl Üniversitesi, lıahiyaı Fakilllesi, Islam Tarihi BlilUmü. Üzerinde çalışlığımız RisO/etil's-Sa/ı{}be'ııiıı farklı hir çok neşri yapılmıştır. Ancak biz burada aşağıdaki tahkikli ııeşrini esas aldık: Alıdullah llınii'j-mıkaffa, " Risı1/e1i!'.ı Salı0be", nşr. Alımeı Zeki Safvet, Cemlıeretu ResOi/i'l-Amb, (Mı.qır 1937), lll, "s ".

2 .!.!.Lt.Xl!.!.~~ J?..~!.f:.!!.!.:.M.!!.~:!.!!.t.~!.J2!l"t!.!!i~ rak me:;;hur olan bu layilüıüa lhnu'i-muka!ta, Islam toplumunun Emevilerden Abbasilere geçi~ sürecinde yüz yüze olduğu askeri, mali, siyasi ve dini alandaki problemlere halifenin dikkatini çekmekte, sonnı da reform niteliğinde kökiii çözümler önermektedir. Problemierin ortaya konıliası esnasıııdaki tasvirleri ile yazar aslında bu dönemin yapısal tarihini de anlatımıkıadır. Fars geleneğine olan aşinalığı, hürokratik tecrübesi, siyasi meselelerdeki derinliği ve aktif ısiahaıçı tavırlarıyla İslam siyasi dü~iiııce tarihinin en dikkat çekici ve iizgün simalarından biridir. Ancak bu iizelliğini en çok yansıttığı Risftletu's-Salıilbe'si ise şimdiye kadar üzerinde en az çalı~ılan eseri olmuştur. Bu yazınuzda Abdullah İhnii'l-MukafTil'nın hayatı, eııtelektüel ki:;;iliği ve kurulmakta olan Ahbasileriıı siyilsl bünyesinin olu:;;ıurulması için bir ıslah projesi olarak sunduğu Risôfetü 's-salu1he 'nin tarihi bağlaını içi nde yorumu:' nu yapacağız ABDULLAH İUNÜ'L-MUKAFFA'NIN HAYATI: Abdullah lbııii' 1-Mukaffil'nın do~um tarihi kesin olarak tespit eclilemiyor, muhtemelen 106/724 veya l yıllarında lraıı'm Cfır (Firuzfıhild) kasithasında dünyaya geldi. 36 yaşında şaibeli bir şekilde Basnı'da iildürlildü. 2 Asıl adı Ruzbih'tir. Babası Dadaveyh Eınevllerin ünlü Irak genel valisi Haccac b. Yusuf un (75/695-95/714) vergi talısildarlığıııı yapmı~, bu görevini kötüye kullandığından dolayı işkence yapılırken eli sakat kaldığından eli büzük veya çolak anlamına gelen "ımıka!hi" lakabı. 3 tır. verilmiş.,. Babası ilmrünün sonuna kadar Meclisi dini üzerinde yaşadığından İbııii'l-Mukaffil'ııııı da ilk eğitimini Cur ~ehrinde Mecusi geleneği Uzerine alması muhtemeldir. Bu dönemde iranl unsurlar Sasanllerden beri devam ettirdikleri katiplik mesleğiııdeki tecrübelerinden dolayı Emevilerin bürokratik Muhammed Kürd Ali onun 9(Jn09 yılımı doğnı doğduğu kantıaıiııdedir. 36 yaşıııclıı iildüğil dikkale ıılıııırsa 142n59 veya 1 43n6o yılında iildüriildilğü giiıiişil kendiliğinden yanlış olınakladır. Bkz. OmaOu '/-Beyan, K:ıhinı 194:\. 2. Baskı r:. Gabıidli ise 'İbnü'l-Mukafffi'nın 3fi yaşında iildüğüııden ve doğum larillinin de en erken 102-!fJ3n20-72l yılında olnıa.~ı gerekliğinden h:ırekelle 139n yılında öldilıilldilğü kııııiıaıindedir. Bkz. ''L'openı di ilm al-muqııffa' " Reı isla tl<!gli Studi Orientali. XIII ( ) s Muhammed lı. Ahdus d-celışiyfiı1. d-jiflzerı1 ı>c'/-killlt1b, nşr: Muslnf:ı.Sakkfi-lbrfllıiııı EhyiJô-Ahdu'l-1-latiz Sa'Jelii, Kalıiıl! 140!/1080, s.l03-104; Ehi'l-Ahh~s Alımed h. Mu hanını ed il ın Hallikllıı (6N l/1282 ). Jlefeyt1tfi'l-A 'yan. ll ık: İh~aıı Ahlıa.~. 1-VIII. 13eynıı ı

3 E'MEVlLERDEN ABBASILERE GIEÇ-1Ş SORECiNiN BiR TAN!Cl!....ç,. 1/9... kademelerinde iıntiyazlı konumlarda bulummı:;:lardır. 4 Ancak divanların A-. rapçala:;:tırılması lraıılı katipierin imtiyaziarına büyük bir darbe indirmi:;:tir. Bundan dolayı lhnü'l-mukafffı'nın Basra'da geçirdiği çocukluk dönenli aynı zamanda Abdulmelik b. Mervfm'ın (65/ ) Farsça ve Rumca tutulan divanları ve resmi yazı:;;maları Arapçala:;;tırma reformlarılll yaptığı döneme rastlar. Ku:;:kusuz bu reformları n en hızlı gerçekle:;;tiği yerlerden biri de Haccac ın valiliği ni yaptığı Irak bölgesi idi. 5 lbııü '1-Mukafffı n nı babası da diğer lran asıllı katipler gibi kfıtiplik mesleğiniıı geleceğinin artık Arapça bilmekten geçtiğini en erken fark edeıılerdendi. Bundan dolayı oğlunun bürokrasi mesleğiııdeki geleceğini garantiye almak için Arap-İslam kültürü ile yeti:;;lirmek için bizzat babası tarafından eğitimi ile yakından ilgileuilerek Arap geleneğine göre yeti:;;mesi amacıyla Basra'daki ünli.i ediplerden dersler almasını sağladığı, hatta ona Arap geleneği ne uygun olanı k Ebu Amr künyesinin verildiği göriilmektedir. 6 Arap dilinin yanında lbnii'l-mukafl'fı'ııın en dikkat çc:iken bir diğer ö zelliği de tarihten felsefeye, ahlaktan mantığa, siyasetten edebiyatakadar geniş bir kültürel ve ilmi birikime sahip olmasıdır. Bu birikimi kazanırken yetiştiği Basra'daki entelekttiel muhitten t:tkilenmi:;;, devrin alimlerinden ve yöneticilerden dersler almıştır. Bu dönemde zengin ve canlı bir kültür merkezi olan Basra, dini ilimler kadar felsefi fikirterin de harmanlandığı bir yerdi. Bu zengin kültür muhiti içinde sadece Arap edebiyatı ve dini ilimler değil, aynı zamanda kendini ait hissettiği güçlü bir İran siyfısl geleneği ile Yunan ve Hint kültür ve medeniyetine ait bilgileri de edinmiştir. Bu haliyle lbnu'l-mukaffa Basra'nın c;uılı kelam, dil, tarih ve felsefe tartı~ınaları içinde yetiş mi:;; genç bir aydın prototipi çiznıektedir. 7 Çok erken sayılabilecek bir 6 7 Bkz. Fe.ıiıad Daftary, "Sectaıimı and National Moveıııents in Iran. Khun\san and Tmnsoxaııia Duıing Uıııayyııd and Early 'Ahhasid Time..~". Histol~' rır Civi/izations uf Cuntral Asia, c. IV: The age of aclıievenıl~nı: A.D. 750 lo llıt! enel of the tifteenth cenıuıy. Bölilm 1: The hislmical. Social and Ecmmınic Setting. Ed. M.S. Asinıov and C. E. Boswonh, Paris: UNESCO, 1998, pp Bkz. İbn 1-lallikan. Vefeyalil'l-A 'yan, ll. 15 1; Divanlan n Ampçala~tınlnıası hakkında geniş bilgi için bkz. Hassan Ahmed Hallaf, Ta 'ri/m 'n-nukl1d ve 'd-de~>avln, Beyıut İbnU'l-Mukafffl'nın Anıpça'yı öğrendiği kiım;t:fer anısında o diint:ıııin fesl\lıatiyle Unlü edipleıinclen Yemenasıllı Ali Etlıeııı'in ailesi yanında Basm civarındaki Bedevilerle yakm ilişkiler kurarak onlardan da resahat ve Arap diline ilişkin sağlanı bilgiler ainuştır. Isınail Dunııuş. "ihn(l'i-mukaitfl", DiA, lstanhul2001. XXI M. Mu hanınıedi Mer a. Nıtzwntt'l-Mt1liyye \'c '1-iktisadiyye F /Jel'leti 'J-A!iln1styye, Katar 1987,.~. 58.

4 .!.?t!...f.:... K~!.~rU!..'!..f::.P..!.:.M.!!.!.!.!(l.~!..!?..!~'.M.!.!j~t... dönemde Yunan felsefi metinlerinin en ağırlarından olan Aristo' nun Mantık kitaplarına ilgi duyınası, hatta bunları çevirenilecek bir yeıerliliğe sahip olması hile onun ula:;;lığı bilgi ve birikim seviyesini gösterir.s Kalip bir babanın çocuğu olan lhnü'l-mukaffil' Eniev!Jerin sonlarında ilk olarak Irak gt:nel valisi Ömer h. Huhcyre'nin oğullım olan Basra valisi Yezid h. Ömer ile Kirman valisi Dfıvfid b. Ömer'in (l /74x) katipliği ile i:;;e başlamıştır. Abbasllerin kurulu:;; yıllanııda da seçkin konumunu kayhetmemiş, önce Basra valisi Süleyman b. Ali'nin ( :191756), ardından Kirman valisi lsa b. Ali'nin sekreterliğini yapmıştır. Esas şöhretine ise onun zamanında ( ) ula:;;nuştır. O zamana kadar Mecfisi inancını muhafaza eden İbıii.i' 1-Mukaffft' nın, lsa h. Ali' nin tesvikiyle ' Mü s-,, lüınan olduğu riv~ıyet edilir. Bir süre Hıilife Mansfır'uıı amcalarından Musul vt: Ehvaz valiliklerinde bulunan!smail b. Ali'nin katipliğini ve çocuklarının mürebbiliğini de yapmış, kısa bir süre dt Nişabur valisi Mesih b. Havari'nin yanında katip olarak çalışmıştır. 9 Müsliinuuı olduklan sonra zaten fazla yaşamanuş, dolu dolu hir hayal sürerek 36 gihi genç yitşıııda, ı 40/757 tarihine doğnı hem kişisel hem de siyasi nedenlerden dolayı Basra vfılisi Süfyan b. Muaviye ( ) tarafından ş ai beli bir şekilde öldürülınüştlir Öidüı ülnıesi ile İlgili Spekülasyoıılaı : Onun ölümü ile ilgilenen araştırmacılar esas ölüm sebebinin burada ele aldığınuz Risc7/etii 's-sahtlbe 'de dile getirdiği görtişlerindeıı kaynaklandığını ileri sürmi.i:;;lerdir. Özellikle onun öli.imüı~ü görüşlerine tahammül edemeyen Müslitnmıı çevrelerin bir engizisyonuynıuş gibi gösterme eğilimindedirler. Gerçekten de bu Risa!e' nin girişinde endişeli hir hava var. Daha ilk satırlarında, yazarın bir korku ve endişe içinde olduğu açıkça hissedilmektedir. Haraç ve toprak meselesi ile ilgili konuları aı;ıklarken; "Bu görüşleri açıklamamn bedeli ağır, siiyleyeni az,faydasr ise uzun vl/delidir" sözleri 11 ile de başını belaya sokacak işlere giriştiği ni zıınnen iliraf etmiş, ancak sorumlu bir ay- 10 /1 Sfiid ei-eııde!osl, Tabak{!lü'I-Omem, Kalıire ty. s. 77. Celışiyaıi, ıd-vt:izer{!, s. ı 05. Ölüm tıııihi konusunda da kaynaklar farklı tarihler veıirler. 1-lalifl! b. Hayat, onun ölümünil J37n55 yılıııııı Raınazan (Şubat) ayında verir. Bkz. Tarilt, 1,417; İhıı Hallikilıı, ll, Rist1/elil'.r-Saltôbe, 45.

5 EMEViU~'RDl!.'N ABBASiLERE GEÇİŞ SORECİMN BİR TAN!CTJ... ~ dı n olarak düşüncelerini açıklamaktan da geri durmamıştır. 12 İbnü'l-Mukafffı yer yer acı eleştirilerde de bulunmaktadır. Risôletii's-Salıôbe'deki bazı önerilerinin yönetim nezdinde ve yeni teşekkül eden devletin etrafındaki menfaal grupları tarafından hoş karşılanmadığı düşünülebilir. Taha Hüseyin bu Risôle' nin Halife Mansur' a karşı bir ihtilal beyannamesi mahiyeti taşıdığı, tercüme eltiği K eli/e ve Dimne' deki hikayelerde Halife Mansur' a üstü kapalı eleştirilerde bulunduğu gerekçesiyle öldüriildi.iğüııü iddia etmektedir. 13 Buradan hareketle O'nun gerçek ölüm sebebinin ele aldığımız Risô/e'deki fikirleri olabileceğini ileri sürmekteclir. 14 Fakat bu iddialara katılmak mümkün değildir. Çünkü İbn MukalTa bu Risôle' ele güçlü bir merkezi idare kurulmasını ve bütün yelkilerin de halifenin elinde toplanmasını önermektedir. Ayrıca Risôle'de sunulan fikirler Halife Maıısur tarafı ndan kısmen dikkate alınmış, vergi ve hukuk reformu gibi konularda İcraatlara girişi! miştir. Bu sebeple O'nun bu Risôle'dcki siyasi fikirlerinin lilümüne yol açması için herhangi bir neden yoktur. Aksine linerdiği görüşler yönetimin hoşuna gidehilecek görüşlerdir.15 İbnü' i-mukafffı' nı n öldürülmesi hakkında kaynaklardaki yaygın rivayetlere baktığımızda yazdığı bir emfuı belgesinin halife ile aralarının açılımısına sebep olduğu gösterilir. Mansur'tın halildiğini kabul etmeyerek isyan eden Suriye villisi ve amcası Abdullah b. Ali, yenildikten sonra Mansur'dan aı dilemişti. 16 Halife de kendisinden yazılı olarak af dilemesi halinde bağışlanacağını bildirmişti. Ancak Mansur'un hir fırsatını bulup Abdullah'ı cezalandıracağı tahmin ediliyordu. İsa b. Ali tarafından İbnü'l-Mukaffa bu "Emel n" metnin i hazırlamakla görevlendi ri I miş ı i. lbnü' 1-MukalHl halifenin hiç bir açık bulaımıınası için yoruma kapalı, biiyük bir zeka ürüni.i ve ağır şartlarla dolu bir eınfiıı metni yazdı. Emanııfimede, halife eğer sözünelen döıı ı:; 14 ıs ı6 S. D. Goitcin, Diras{}t.fi't-Tarilıi'l-İsf{}m'i ve'n-nuzilmi'l-islı?miyye, İngilizce'den J\rapçu' ya çeviren: Aliye Kavsl, Kuveyl 1980, s Taha Hllseyin. Min Hadisi 'ş-şi'r ı e 'u-nesr. Kalıiı e 1961, s. 41; Ümt r Fernıh. el-min/ı {Jr.fi'I-Ede/ıi'I-Ara!Jf ve Tarilıilı. Beynil 1960, ll. X3. Ahmed Emin, Dulıa'/-İslam. K ahi re 1964, ;!lhan Kutluer. "lııııll' 1- Mukaffil". DİA. istanhul2001, XXI, s.l37. Said Amir Arjomand, "Alıci Allah ilııı ai-muqaita' andthe 'Ahbasid Revolulion", Iranian Studies, XVII/4, Talmın J 995. s Abdullah lı. Ali, Alıbfisl davetini başlalan Mulıammedi h. Ali'nin kardeşidir. Abbfisl ihtilali esnasında Şam b()jgesinin teslim alınınasında ve bölgedeki isyanlan haslımmda htlyllk nılll olnuışıur. MansOr'un halifeliğini ıaııımadığıııdaıı isyan eııııişlir. Aynnlılı bilgi için bkz. Cem Zorlu, Alılıt?s/lere l'ilne/ik Dltı/ı e Siyasi isyan/ar, Ankara 2001, s

6 /.~.~... f.... X.'!:!.1.:!?..'!..1:':.P..!.:.M.!~.~!.:!l'!..!?.!fM.i.B.ç_L.... ner ve şartları ihlal ederse; "kan/an boş, köleleri azc/1 edilmiş, biatı batı! ve biitil n dinlerde kafir,\'ayılaca.,~ı..." gibi oldukça ağır i fadeler bulunmaktaydı. 17 Bu ifadelere çok kızan MansOr, aralarında husumet bulunan Basra valisi Süfyan b. Muaviye eliyle lbnii'l-mukal'l'ii'yı öldürttliğii nak.ledilmektedir. Ancak halifenin olaya dahli, o zaman dahi bir zaııdan öte geçıniştir. Basra valisinin yanına emirinin bir işi vesilesiyle giden lhnii'i-mukaffil'ııın, oradan bir daha çıkmadığı aktarılır. Yaygııı rivayete göre Basra valisi Süfyan b. Muaviye tarafından parça parça kesildikten sonra fırında yakılınıştır. IM Öyle anlaşılıyor ki İhnii'l-Mukaffa'nın esas ölüm sebebi, Irak viı.iisi ile aralarındaki kişisel husumettir. Ancak yazdığı "emfuı" mektubunda halifenin tepkisini çekmesi, daha sonraki dönemlerde yaygııılaşan hakkındaki zındıklık suçlamaları; toplunıda ortaya çıkan 'siyasi bloklaşmalar ve Abbasllerin kuruluş aşamasındaki iktidar nıiicaddesindc, Iran] unsurların siy.asi blokunda yer alan açık sözlü ve kendinden emin tıfvırları ile siyasi rakiplerinin tepkisini ve kinini üzerine çekmiştir. Bu yüzden. de bu istenmeyen adanun Basra valisi eliyle kişisel hir husumet ve siyasi bir hesaplaşma gerekçesiyle öldüriiidüğünü g1isterir. 1.2.Edebi ve Entelektüel Kişiliği: Çok genç yaşlarından itibaren baba mesleği kfıtiplikle i~e başlayan lbni.i'l-mukaffil, bir kiltipte olınası gereken belfığatı, zenginliği, cömertliği, dos,tluklarına olan sadakati, zerafeti, geniş kültürü, ılınllı tutkuları ve!nın! asfıleti ile islamı değerleri ~ahsıııda hütüııleştirıni~, zarif hayat yaşayan asille~miş. bir mevltl örneğini ve kendi devrinin sosyete adaını modelini temsil eder. Etrafındaki dostları, Risc7ledc kendinin ele kısmen vurguladığı gibi e-,, 17 IH Bkz. Cı.!hşiyfiri, el-vazera, s. ı 04. liınü'l-mukaffa ile Basra vali.~i Süfyun lı. Muflviyc ar.ısıııdaki lıusuıııeı ile ilgili olarak kaynaklar ~u bilgiyi akıanr: Bir defasında Süfyan h. Muaviye. lhnü'l- Mukafffi'ya kilfreınıişıi. Buna kıırşılık o dıı Silfyan'a; "SI!nin anana Irak'ın tikekleıi yeııııedi. O da giııi Şmn'lılaı1a evll!ndi" dedi. Bundan so ımı da anılanndaki suı1(işıııenin devıını elliği. haııa.. lbnu1-mukııjt!l'nın SUfyıın'ı her gördüğünde : "ikinize de Sl!laııı olsun" diyerek bıımu çok buyuk olan SUfyan'm bumuna vu sana selanı olsun ıınlaıııına gelen sözlerle alaya aldığı akııınlır. Bu husuıneı valiele deıin bir kin bıraknuş ve intikam alacağı tirsalı kollaıııııya başiııııuştı. Mansur'dan gelen haber üzerine onu feci bir şekilde llldürerek fmnda yaklığı rivuyel edilir. Bkz. Celışiyfiıi. el- Vazerı?, 1 04; llııı 'Aseın el-kofi', Kittıbu'I-Futalı, (I-VIII), l Iiıydıımbad 1907, VIII, s ; ilın Hallikfin, Il, 153; Genel biyognıtisi için aynca lıkz. Doıninique Sourdel... Lıı Biyognıplıie cl'ilın ııl-mukııfffi d'apres!es Sources Anciennes ", Arabic a, (!- 1954), s

7 EM EViLERDEN ABBASiLERE OEÇ1Ş SOREC/NİN BiR TAN/Gl... ~ dipler, l'akihler, vfıliler, önde gelen komutanlar, kahilc reisieri hatta daha sonra vezirlik makamına gelen vczirler gibi yüksek tabakadan oluşmakta~ dır. 1 Y Eğer genç yaşında öldürülmcse idi lhnü'i-mukafttı' nın da Abbasilerde vezirlik makamına kadar yükselmesi ve bir çok reform nilcliğindcki dönüşüme imza atması muhtemel görünmektedir. Yazar, Emevilcrin yıkılışı ve Abbasllerin kuruluş yıllarında yaşadığın Emcvllerin son döneminin siyasi, kültürel ve sosyal olaylarıııın dan dolayı, canlı bir şiihididir. Emcvilerin yıkılışıııı ve onun sebeplerini bizzat hadiselerin en merkezinde yaşayarak gözlcmlcmişıir. Yaşadığı dcvrin siyfısl çalkanuları ve yeni bir devletin tesisi karşısındaki entclcktücl sorumluluğunun ve a rayışının bir sonucu olarak, döneminin siyfısi ve toplumsal hayatma aktif olarak katılnuştır. Görevleri, siyasi k.işiliklerle olan ilişkileri 211 ve tecrübeleri ilc iki devlet arasında sağlıklı karşılaştırmalar yapımı fırsatı bulmuştur. Ancak görüşleri halkın genel anlayışını değil, yeni oluşmaya başlayan seçk.inlerin bakışını yansııır. Özdliklc de mevfıli sııııfının ve kfıtiplerin nazarında Emcvfler iflas etmiş kötü bir sistemdir. Çökmüş bir geçmiş ve henüz belirsiz bir gdecek arasında tarihsel hafızaya ve birikime sarılır. O'na göre Sasfuıi ımıdeli en iyi modeldir ve Ahhiisllerc de zımnen bu ımıdeli önerir. Bu çerçevede Hint, Yunan ve lran düşünce dünyasının siyasi yönlerine ilgi duymuş ve yazılarını da bu konulardan seçmiştir. O, bu haliyle ''eliko-siyftsi" yönleriyle belirginleşen bir akımın öncüsü olarak ortaya çıkar; bir bilge ve siyasi feylesof olarak devlete, hükümdara, bürokrasiye, iktidarın kullanımına, dindevlet ilişkilerine, tehaaya ve yönetime ilişkin öneriler sunar. Devrim yıllarının aşırılıkları onu siyasi düşüncelerinde oldukça itidalli ve ihtiyatlı olmaya zorlamış göri.inüyor. 21 Düşünce sistematiğinin hiçbir yerinde şiddete baş vurmayı di.işi.inmez. 19 Eri1evllerin aksine kapılarını farklı milletiere ve ki.ilti.irlcre açan AbbfLsllerin kuruluşu ile birlikte, Hint, Yunan ve İran medeniyetleri ve kmti.irlelbn MukatTa'nın yakın dosilan ve ilişkileri hakkında bkz. Mclhcın Clıokr, Zmdık/ık ve Zmdıklar, tre. Ayşe Menıl, Istanbul ı o Tespit edebildiğimiz kadanyla llınii'j-mukaffii' nın Basnı' daki yakın dosthın, Basra vl\lisi Selm lı. Kuteybe el-biihili. eski Eıııevl knımıtanlanndan Mfian h. Zfıide, dalııı sonra Ehu'l Ahhas'ın ınevl\lisi olan Uıııfıre h. Hamza. Basra Kfidısı lhn Ebi Leyla ve lbn ŞUhrüme gibi k.imseleıdir. Bunlann dışında i\hdullah h. Ali ve Silleyıııan b. Ali gibi Abbllsl ailesinden kimseler de vardır. Cchşiyfıri, e/-vazerı1, 75; Ayrıca bkz. Fanık Ömer Fevzi. Bulıfl.1 Fi'f-T{Irllıi"I-Abb{lsl, Bağdat ll M. Chokr. 266.

8 .!.~.t...?...x.lf;!.~u?..'!.f.:.p..!.:.m.!!. ~!.~!/i!..!?.!j.!!!.!.b.f.:.:t rindeıı temel eserler tercüme edilmeye ha~lannu:;;tır. Bu alanda ltıni.i'i Mukaffft öncü bir rol da oynamış ve Ketile ve Dimne, el-miilak, Ayinnilme ve Aristo'nun Mantrk kitaplarını tercüme ederek geride Islam ki.ilti.irüni.in en kalıcı eserlerini hırakınıştır. Bu tercümeler ile Hiııd'iıı, Sasfuıiler'in, Yunan Roma geleneğinin yüzyıllar içinde biriktirmiş oldukları tecri.lbt:lcriııi İslam siyası diişi.lncesin<:: katmaya çalışmaktadır. Bu faaliyetleri çerçevesinde siyaset alanında iki mi.ihinı kitap yazmıştır: f~'debii's-.'i'ağir'dc Yunanlıların kişi siyasetini ve yönetimini, siyfısi-felsefi olarak incelemektedir. Edehii'I Kebfr'de ise Yunan siyasi düşüncesindeki şehir siyasetini ele almıştır. Her iki kitabında da muhatahı halk değil yalnızca devlet adamı dır. Müellif h u e serlerinde öncelikle yönetim kademesinde bulunan kfıtiplcre, valilere ve c mirlere seslenir. Mesela, Edehii 's-.)'ağ'ir'tle seçkinleri n sullan la kurması ge. reken ili:;;kilerde uyulması gereken kurallıu dan söz edilir. 22 Cahiri, derin Araplık hissiyatı içinde İbnü'I-Mukal'ffı'nı.n hu faaliyetlerini, su götürmez derecede Arap hakimiyetine karşı gizli siyasi hedefler gö- '3 zettiğini düşi.inmektedir.- O'nun yabancı eserleri çevirmedeki asıl amacının da Fars milliyetçiliği ile alakalı olduğunu söylemektedir. Halhuki dikkatli hir şekilde incelendiğinde göri.ilecektir ki O'nun temel kaygısı siyaseuir; İçinde yaşadığı toplumun sılantılarıııa siyasett:n çözlim hulma ve hir aydın tavrı i çinde Ahbasl devletini geniş hir tarih perspektifi üzerine kurımı arayışı içindedir. Bundan dolayı aşağıda da kısmen vurgulanacağı gihi Aristo'nun Mantı,k kitaplarını çevirmekle Islam toplumunun dil, düşünce ve hukuk mctodolojisindc kıyasın kullanımını kurallara hağlamayı; Iran siyasetine ve tarihine dair~eserkrin çevirisiyle, Ahhasllere göre daha köklü ve gelişmiş hir düzene sahip olan bu düşüncenin Islam siyaset ve idaresine ymıi ufuklar açmayı; Hint hikmetine dair eserlerin çevirisiyle de ferl ve toplum hayatına yeni açılımlar kazandırmayı hedeflemektedir. Yaptığı hu tercüme ve telifler ile i.iç hi.iyiik klasik medeniyelin (Yuııan, Hint ve Iran) siyasi, felsefi ve ııj1laki hirikimini ve değerlerini kaynaştırınış, huııları Islam küllür ımıhitiııe aklararak raydalanma zemini oluşturmuştur. Kellle ve Dimne ve Aristo'nun Mantık rlsal~leriııiıı tercümeleri de gösteriyor ki onun eııtclektüel hirikiiniııin kökleri, M.S. V. asırda Sasaııl hiiki.imdarı I. Hiisrev zamanında Cündişapur ve -ız ı.ı Muhaııııııecll Abid Cl\biı1, Arap Aklılilll 0/llşttmu, ırc: lhrııhiııı Akbalıa, lsımıbul s A.g.e, 96.

9 EM EViLERDEN ABBASiLERE Gl?ÇİŞ SORECİNİN BİR TAN/Gl... ~ 125 Ehvaz'da Yunanca ve Hintçe'den yapılan tercümelerlc başlayan "Iran aydınlanması na" da yanmaktaci ır Zmdıklığı İle İlgili İddialal': Bınevlierin yıkılıp Abbasllerin kurulduğu kritik bir dönemde ortaya çıkan Maniheistler, İslam dünyasında kağıdın imal edilmesi ve yaygınlaşmasına paralel olarak 25 "sözlü kiiltiirden" "yaziii kiiltiire" hızlı bir geçiş yapmışlardı.26 Maniheistler hu değişimi erken fark ederek Arapça yazılı kültür alanında hakimiyet kurmaya başlamışlardı. 27 Usta cedelci Mani rahiplcri yazdıkları eserlerde Mani' nin Eski Ahid'e yönelttiği eleştirinin benzerlerini uygulayarak lslam'a karşı eleştirel apolojiler yayıyorlar/~ Müslümanlar ile a teşli tartışmalara giriyorlar, Islami söylem ve kavramlarla Sasanl kültürüne dair eserleri Arapça'ya tercüme ediyorlardı. 29 lran monarşi geleneği ve politik felsefesini Islam ve Arap hakimiyeti karşısında üstün duruma geçirmek -, için de figünıtif desenieric ve altın yaltlızlcu Ia süslenmiş, etiebi zcvki oldukça yüksek eserler ve tercüme kitaplar yayıyorlardı. 30 Bu mütcrcimlerin en ha~ şında gelen.lhııü'l- Mukaffft'nın tam bu dönemde Mazdck, Mani, lnın tarihi JO Elıu'l-Ferec Muhammed lı. Ehu Ya'kup l$hak llımı'n-nedim (ii.385/995). e/-filırist. lhk. Rıza Mazindeıilni. Danı'l-Mesire. Beynıt 19X8. 132, ; Dinıilri Gutas, Ywıwıca Daşance Arapça Ka/tar, ırc.lülli Şimşek, lsıaıılıul :2003, 35-37; Mahfuz Siiylemez. Bilimin Yitik Şe/ı ri Cflllllişapur, Ankara Kağıdın Islam dünyasına ginnı!.~i 94n 12 tarihinde Semerkanl'lan gelirilen iki kağıl ustasının rehberliğinde Basra'da bir iıııalalhanenin açılımısıyla başlar. Yaygınlaşması ise çeyrek asırlık bir zaman gerekıinııişlir. Islam toplumunun sözlll kllltilrden yazılı kllllllre geçerken yaşadığı Imiışınalar henuz ınllslakil bir çalışmaya konu olmaıııışıır. Halih el-bağdfidi. bu geçiş silrecine ilişkin oldukça ilginç anekdotlar aktarır. Bkz. Takyldu'I-İim. lhk. Ytı$Uf el-iş, Dımaşk 1974, s. 61 vd. Ayııca yazılı küllüre geçiş döneminde anlama. bilgi akıanmı ve yorumlaımı problemlerine ilişkin geiıiş bilgi için bkz. Dücane Cündioğlu. Stlz;/fl Ktlltflrdeıı Yazılı Kalif/re Anlamm Tarilıi. lsıanbul 1997, s.hj Divanlann Arapçalaşlırılmıısı hakkında geniş bilgi için hkz. Hassan Ahmed Hallaf. Ta 'rilm'n-nıtkad ve 'd-dev[lı>lu. Beynıı l 9X6. Melhem Chokr, Kur'an'a yönelik Maniheisılerin yazdıkları edebi laklillcre (mu'ı?rada) ve bununla ilgili tııiaya çıkan edehiyaıa özellikle dikkal çekmiş ve humııı için bir bölilm tıyırnıışıu. Bkz. Zmdıklık ve Zmdtklar Cflhız. el-llayal'an, nşr. A. I I anın. (1-V lll). K alı i re l 965, I, 55. Hamilion Gibb, İslam Meden(wti Ozeritıe Araştırmalar. ırc. Hayrcııin Yilcesoy,!.~tanbul 1992, 24. Manihesitlerin yaydıkları allııı yaldızlı ve ligilmlif desenlerle silslü kilaplardan 14 çuval dolusu kilap 326/937 ıarilıind~ Bağdat'la sarayın unıunı kapısının linünde yakılııııştı. Yanan kilapiann külll!ri içinde kağıı üzerindeki alım ıezyinallar elidiğinden kiliçe haline gelıııişıi. Adıını Mez. Ommcu Yflzyı/da İslam Medeniyeti. lrc. Salih Şaban. Istanbul 2000, s. 2 1 l.

10 .!.?..Lf:.. X.f!:!.. 1.:.!?..~!f:.P..!.:.M.!!.~J.ql.if...!?.!ll!.1.!R~ ve Zerdüştliikle ilgili kitapları Arapçiı' ya tercüme etmesi/ 1 İslam kültürüne kar~ı Fars kliltüriinü yayma gayreti ve eski Iran dinlerine ve geleneğine bağlılık olm ak anla~ılmı~ ve faaliyetleri Manilıeist bir çerçeveye oturmu~tu. O nun niçin zındık olarak algılanmasının sebeplerini burada aramak gerekir. Nitekim zındıklara karşı mücadelesi ile me~hur olan Abbiisi Halifesi Mehdi' nin ( 158/ /785); "Zmdık/ıklarla ilgili ne kadar kitap buldumsa, hepsinin aslı İbn Mukajj'ct'ya dayantyordu" sözü, 32 bu itimının yaptığı tercüme ler ve çevresiyle alakalı olduğunu gösterir. Yazıırın hayatında zındıklıkla suçlandığına dair herhangi bir i:;mret mevcut değildir, ölümünden 16 yıl sonra zındıklıkla suçlannıı~tır. 33 Nitekim ölümünden çok sonralıırı, Kur'an'a nazlre olarak yazıldığı iddia edilen Mu'ôrazmu'I-Kur'an isimli bir eser ona nispet edilıni~, 34 bu sebeple de zındıklıkla suçlanınıştı. 35 Bl.iti.in buna kar~ın onun e-.ll 32.ı:ı.M Bcydcha'nın Ketile ıoe Dinme'si, lludayntlme, Ayimıtfme, Mazdek. er-taç ji Sirari Em?şilwm, E'debu'l-Kebir ıoı Ya'rifil Bimtl Kararisııes, Ei:lubu'.\ -Safjir, el-yetlme.fi Restlil, Ejisla, (Zerdüşılükle ilgili olup, şerlılcıi Anıpça'yıi çevrildi. Bunlardan bazılan şunlardır: 1-Jezar Efsane (Binbir gece ıııa.,allan), Hurtlfe ve'n-nuzlu:, ed-d/b ıoe Sa'leb(fcib!), Ruzbe'l Yerlm, eıı-nemnid, Alıdi Erdeşir ji'i-tedrib. Bunlar daha çok Iran ımihiııe dair eserlerdi. Bkz. llııı Nedim, s. 132; lbıı Ebi Usayhia. l~vfinu'l-enbı?' ji Tabaktlti'l~Etibbtl, Uık. Nizar Rıza, Beynıı ıy.. ~. 413; lbıı 1-lallikfiıı, Vejeytllu't-A:vtln, ll. 152; A. Emin. Dulıa'l-isltlm, ; Mustafa Deıııirci. llel'ff/'1-hikme, Istanbul 1990, s lım Hallikfiıı, el-vefeytllli'l A :w? n, ll, 151. Zmdıklık: Maııi'nin Zerdüştün kitabı Avasıayı kendi görüşune göre yoruııılaclığı (Zendi Avesıa) için zınclık denilmiştir. lslunıi dönemde ise Zenci kelimesi zınclık olarak diiııü~tiirülnıil~ ve Isianı iiııc.:e$i kitaplan kendi giiıilşleıine göre yonıııılayaıı Maııiheisllere de nilıııişıir. Teıinı Eıııevilcıin son 7ıııııuıılunııduıı itilıııren helirgiııleşıııeye haşlaıııı~ıır. Önce Mıınilıeistler için kullanılıııı~. daha sonra Ma1.clekileri ve diğer Inm dinlerini de ihtiva edecek şekilde genişleıııişıir; Marsiyoııcu, Muzdckçi, Dcy.,aııi ve özellikle Manilıeisı o Jaıılııra deniyordu. Fakat VIII. ve IX. yüzyıllarda Alılıfisller 7.mııanında zınclıklık ile iizd olarak Manilıe$istler kasdedilıııiştir. (Bkz.Cahız, el-hayıll'an, I. 55). Bu konuda çok de ğerli çalışımılar yapılıııışllr. bkz. Glıulaııı Hu~eyıi Sadiglıi, Les MoUI'emeııts Religieux lrmıiens au 1/'e et ll/'e Sitfce! de 1'/Jicre, Paıis 1938, s ; Alıduınılınıan Bedevi, ei İllıad.fi'l-islam, Kalıirc s.32-34; Alunet Yaşar Ocak. Zııuilk!ar ııe Zmdıklık, İstanbul 1998, s. 6 vd; Melheııı Chokr. Zuıdıkltk l't! Zuulıklar, tre: Ayşe Mcr.ıl, Istanbul ı Bu kitabın lhnii'j-mııkaitil'ya ailolıııaclığıııa dair bir değerleııdinııc için hkı. J.Vaıı Es.~. sonıe Fragıneni of the Mıı'firııdfit ai-qıır'aıı atnihuıcd to Ilm al-mukafffi". Srudie Ambic. u er islamic,a, Beyıuı 1981, s.i5j-l64; Buna karııııı Beyıilni, "İimtf'I-Mukqj/11 fer cflmeniıı başma maksat/ı olarak Berzfiye adlı bir ilaıoe.mklu. Amacı dini iıumca şflplıe sokarak zayıjlarmak ve Matıilıeiı;me ythıelfmekli. Kilabm!lin/çe asimda bu kısım ynkrur" dimıek1edir. Bkz. Kittlbu M{}fi'l-1/ind, Uık. Edward C. Sac.:lıou, 1887, s. 76, ı23. Niildeke ve Gahrielli de bu yazının ıııüierciıııe ai! olduğunu dilşilnıııuştilr. Tlı. Niilcleke, llurzoes E'inleiııtng zu Bul'lı e Kalila ıoe Dinma. Sırııslıurg. ı 912. s. ı- ll; Ferdiımııci

11 EMEVfDERDEN ABBASfLERE GEÇİŞ SORECiNiN BiR TAN/Gl... ~ serlerincle, İslam a açıkça aykırı bir glirü:;;i.i ve kendisinin zındık olduğunu gösteren açık bir delil yoktur. 36 lbnü'l-mukaffa'nın ölümünden sonra zıııdık-. lığı ile ilgili ortaya atılan iddiaların doğruluk ve yanlı:;;lığı ise, ancak yazarın gericle bıraktığı kendi göri.i:;; ve yazılarına dayanarak ortaya. konabilir. Pehlevke'den Arapça'ya tercüme ettiği Ketile ve Dinıne adlı kitabın. ba~nnda yazarı Berzeveyh (Berzl1ye) kendi felsefi arayışının son safhasında dinleri, taklit ve geleneğe dayalı olduğundan tatmin edici bulmayıp gerçeği bilimde aradığılll dile getirdiği 37 görii:;;ler ona nispet edilıniştir. 3 ~ Bu konuyu etraflıca tartı:;; an Melhem Chokr, Berzeveyh ( Berzuye) bölümündeki metnin İbnü '1- Mukafffi'ya ait olmadığını ve onun tercümeye sadık kaldığını; bu metnin A rapça tercümesi dışındaki nüshalarda ve günümüze ulaşmayan Pehlevice aslında da bu kısmııı bulunması, buradaki görüşlerin ona ait nlınadığmı gösterir. Yine yazar lbni.i'l-mukatta'nın bu görüşlerin sahibi olmakla ilgili suçlaınaların ölümi.inden bir buçuk asır sonra otaya çıktığına dikkat çekmektedir.39 Ayrıca ibnu'l- Mukalla'nın burada incelediğimiz Ristlletii's-Salıabe'de, din-akıl ilişkileri hakkında serdettiği göri.işleri, hem Maniheistlerin (zındıkların) savunduğu fikirler ile, hem de kendine attedilen Berzeveyh'in dinleri taklitçi ve tatmin edici bulmayan ve peygamberleri inkar eden göriişk:ri ile tamamen zıttır:ııı Bilakis O'nun eserlerinde İslam'a aykırılık bir tarafa, bir Müsli.iman duyarlılığı ve derinliği görülmektedir. 35.l6.17 jt) 40 Gabıielli,.. L'Opera d'lhn ei-muqaiui". Rel'isla Degli Slttdi Orienta/i, Xlll. ( ), s : Melhem Chokr, Zmdıklık ve Zmdıklar, s Alunet Emin. Du/w'I-İslam, 1. s. 223 vd. Ke/ile 1'1! Diımıe'nin bu ıııetinlcıi de içeren Tilrkçe çevirisi için lıkz. tre. Sail Aykut. Şule Yay. Istanbul Bu iddialar için bkz. Kfisıııı h. hmıhim (ii.246/860), er-redd Ala ez-zmdkı'uiin İlma'I Muka.{l'O. Edisyon. M. Guidi. Rnıııa s.26; Kildı Abdu'I-Cahbar ((i.385/995), Tebsiltt De/{Ji/(1 'ıı-nıtbawe, Beyıut 1966, M. Chokr, s Ehfi Reyhan d-birfinl (li.440/1048). bu kitabın değişik dönemlerde farklı dillere tercüme edildiğini. hu süre~: içinde de talıı ifala uğradığını söyledikten snnnı, Arapçtı'ya ıerdlıne ~!den llıııu'i-mukaffa taratindıııı insanlımn inancında ~(lphe doğurmak w Maniheizın'e davet için Berzeveyh kısmını ilave elliğini ve eseri yanlış tercüme eıtiğini. halla yer yer tulııiflerin olduğunu söyleyerek, eserin tekrar tercüme edilınesi gerektiğini siiyleınektedir. Muhtemelen Binıni'nin yargılan kendi zuınanına kadar Islam toplumunda İbnii'I-MukalTillmkkında yerleşmiş olan kanaalleri tekrardan ibareıtir. Bkz. Kitabu MO/i'I-Hind, Haydaratıad ~ ; Aynca bkz. Isınail Dunmış. ttınu'l-mukafln" DiA. s Bkz. Rislllelil's-Sa/ıa!Je. 32.

12 .!.?..~L?.:.. X.~!!.:~!.:!?..~!.ı::.!2!.:.M.!:!:~!.!!.t.''!J2!!.1.!.!!.f:: İbnu'I-Mukaffa'nın bu risaledeki din-akıl ilişkilerini siyasi bir bağlamda tartışırken, dini n "ruhsal" alanı ile "azi nıet" alanı arasında yaptı ğı, herkesçe h il inen ayrımdan hareketle, Goitei ıı gibi bazı Batılı araştırınacı lar, lhnü' 1- Mukafffı'yı İslam Tarihinin "ilk laik diişi.iniirii" olarak taııımlanuşlar, hatta O'nu Makyavelli ve Russo gibi Aydınlanmacı düşiiııürleriıı önciisü olarak dcğerlendirmişlerdir. 41 Bu yüzden Gabrielli, İbn ii 1-Mukaffa' yı "Doğu literaliiriinde kaybo{fllltş bir Bat!lt" olarak sunar. 42 Cilbiri de onun eserlerinin tslam öncesi kültiirii açıkça teşvik ettiğini savunur ve laik bir karakter taşıdığı kanaatimledir. Cilbiri'ye göre thnü'i-mukal'fa, bu Risliledeki teklifleri ile A rap-fıırs kıırı~ımından oluşan Abbas! toplumunun külliiriinii ve devletini, İslami değerlerden uzaklaştınırak laik temeller üzerine oturtmaya çalışmak- 43 ( a d ır. Aslında lbnii'l-mukafffı içinde. yaşadığı. toplumun problemlerini çözmeye ve geleceğini inşa etmeye çalı~ırkeıı, ddğrudaıı dini referanslcıra gönderme yapıırak ortaya konan salt dini ıslah yerine; t<ırihsel gözlem ve tecrübe ile referanslcırını iiç biiyük medeniyelin (Hint, Yunan ve Silsfınl} tecrübe ve birikimlerinin bir sentezini yapıırak bir medeniyet perspektifi içinde konuhıra yakla~makta ve çıkıırdığı sonuçlcırla, siyfısl, idfırl, mali ve adli ıslahı yeğlemektcdir. Bu ıslahatlıırı da medeni çerçevede akla, mantığa ve yerleşik güçlü gelenekiere dayandırınaktadır. Risaletii's-."ı'alwhe'de de göriildüğü gibi ünerilerini lslfım! düşünce içinde kalıırak geniş bir bilgi birikimi ve tıırihscl analiz i.izcrindeıi geli:;;tirmektcclir. Fakat dtiştincclerini fıyet ve hadislerden lüırekct eden bir fılim formatında değil; olaylcırdaıı ve realitelcrden hıırekel eden ~ Mi.isltimaıı hir bürokral veya teknokratın tislfıbu ve kalıpl<ırı içinde sunmaktadır. Din dışı ilan edilmesinin hir sebebi de eliişiince sistematiğinde dini referanslcıra.hiç dayanmaması değil, kullandığı yöntem ve iisllıhu olsa gerekir. Kitaplcırında Kur' an, Hadis ve Islam külliiriine ait unsurıcırdan hiçbir surelle hahsetmecliği ve delil göstcrmediği tiiriindcn Oryantalistler tıırafından dile getirilen iddiahır doğru değildir. Özellikle ele aldığımız Risc1lede ideal hir yönetici olcırak Kur'an'da halısi geçen Hz. Yusuf'u göstermesi; Hfıricilcrin slogcınlcırıııı bir ylinctim problemi olıırak ele alması ve hunu dini hir sliylem ve ;ırgümaııla nırtışması; Cabirl ve onun alıntı yaptığı Batıli cıraştırmacıların ll 41 Guiıein. DirasOI,/i'I-Ta rilıi'l-islllmlve'n-nilzilmi'l-is!omiyye F. Galııielli. "L'npera di ilm al-muqalta' ", s.l 'J Cllbiıi'. a.g.e, 96.

13 . BM EV] LERDEN ABBASltER E fii?çiş S0RECiNjN BiR TANIÖI hiç de haklı olmadıklarını gösterir. Yazar ele aldığı gündelik problemleri, bir Müslüman illimde olması gereken derinlik ve bilgi düzeyinde tartışmakladır. Diğer eserlerinde felsefi bir söylem içinde daha çok lslam Uncesi Hint, Yunan ve İran külllir mirasından bahsetmesi, onun Oryantalist duyarlılıklar ve kalıplar içinde sistem olarak laik bir karakter taşıdığı iddialarına sebep olmuştur. " ' 2. RİSALE1'Ü'S-SAHABE'NİN ÖNEMİ VE MUHTEVASI: 2.1. Risaletii 's-salıabe'ııiıı Önemi: Risôletii's-S'ahc?be'ııin lutkiki tabiatını belirlemek kolay değildir. Onu yöneticilere yönelik tavsiyeleri içeren bilinen türden edebi bir tür olarak da görmek mümkün değildir. Derin bir felsefi birikim ve tarihsel gözlem üzerinde, ait olduğu elinin ve siyftsl geleneğin sınırları ve imkanlan içinde dile getirilmiş, mevcut bir durumu dikkate alarak nihai çözümler öııeren, daha çok yeni kurulmakta olan Ahbftsl devletinin genel durumuna ait siyftsl bir deklarasyon olarak kabul etmek gerekir. 4 ;; Çağıııııı pek çok meselesine parmak basması, bir devre tanıklık etmesi ve islam siyftsl di.işünce tarihinin en - erken siyftsl metinlerinden biri olması yönüyle ayrı bir Unemi haizdir. Muhteva bakımından da lslftm Tarihinde mftll ve iktisftdl alanda bilinen en eski ıslahatçı yazı türlerinden biridir. Müellif, haştıi askeri sistemin eksiklikleri, adli karışıklı klar, üst yönetici kes i md eki bozukltı ki ar, vergi sistemindeki haksızlıklar ile imparatorluğun büyük eyalerleri hakkında siyftsl ve sosyolojik değerlendirmelerde bulunmaktadır. Sadece olumsuzlukları şikayet etmekle ve nazari düşünceler sunmakla yetinmiyor aynı zamanda Halifeye çözüm ()nerileri ve ıslah yolları da gt1stermektedir. Çöken Bınevi örneği üzerinden tarihsel ve sosyal analiz yapıtrak görüşlerini bu gözlemlere dayandırmaktadır. Buradan hıtreketle ideal bir yöneticinin yaşanmış hu olaylerrdan ders alarak ne yapması gerektiğine dair somut tckliflerde bulunmaktadır. Bu özelliğinden dolayı İbnü'l-Muka!Tft ve Risllletii's-Salıôbe'si gerek Batılı ve gerek Doğulu pek çok <traştırmacının dikkatini çekmiştir. Bu eser üzerine bir ırra~tırımı yapan Goitein, O'nu Volter ve Russo' ya benzetıniş, siyftsl düşünceleri ve fikirlerine bakıtrak Makyavelli düzeyinde bir düşüntir ohtrak değerlendirnıiştir. Gabrielli ise ele aldığımız Risôletii 's-sa lu:? he 'deki konulma Oryan- A. g. e.. s Goitei n, Di ra sol ji't-ta rilr i'l-ls/oml ve'ii-nilzf/111 i'/-jsh1111 ~vye. 6 1.

14 .!.:~Q... :?:.. X~!tf!.:.P..ç!.r::.!?..!.:.!1.!.(~!.f. 1 l'!..!!./!:.~.1.!.!!:.~ talizınin Doğuda görmek isteyip de bulamadığı(!); rasyonel hukuk, kamu hukuku, bağımsız şehirler, dozenli ordu, laik devlet(!), üretime dayalı ekonomi, güçiii biirokrasi gihi 46 modern Batıyı var eden temel değerlere bir Batılı gibi yakla~tığı zaıını yla. Ib n ii ı-mukafl'a' yı "Do/tu literatliri:inde kaybolmuş bir Ballft" olarak tanıınlamı:;:tır. 47 Edebi açıdan tanı bir şaheser kabul e dilen bu Risa!e'yi Iran! kiillilriiıı Islam kültürline aktırrılnıasında ve yönetimin her kademesinde aktif bir sınıf olan katip sınıfının, u lemadan f<rrklı olarak siyfısl, dini ve mfıli meselelerc bakışlarının bir göstergesi olcrrak da yoruınlayabi liriz. Gerçekte Rist/letii 's-salıc1be'yi Abbfıs7 devri mi sonrası nda Islam toplumunun çok yünlü kökhi değişimlere sahne qlduğu bir dönemde yazıldığındaıı, devrin değişim dinamiklerine ve yapısal döniişümkrine dikkat çeken ve pratik çözümler üneren bir belge ohrrak görpıek gerekir. Bu sebeple onun buradaki görüşleri sadece naz<rri dli:;:linceler ilc sınırlı olmayıp, aynı zamanda ki~isel güzlemlerini ve müşahedderini de dile gl!tirdiğiııden. kendi ku:ıağının sıkıııtıhrrıııı ve o günkü Islam toplumunun genel manzarüsını yansıtan tcrrihi bir belge niteliği ta:;:ın'ıaktadır. Bu yiiniiyle Risôletii 's-salıôhe ls lanı T;rrihinde alışık olmadı.ğımız sosyolojik düşünce ve iktisadi ıslah tarzında güııünıiizc ulaşan en eski metinlerden biri özelliğini taşıınaktadır. 4 N Kanlı bir devrim sonrası isyanlcrr, katliamlcrr ve iktid<rr ıniicaddelerinin her t<rrafı kasıp kavurduğu bir dönemde yazılmasına rağmen önerilerinin hiçbir yerinele şiddet ve tehdit unsuruna rasllannıamaktadır. Yazar. sorunların görünenden çok daha derin ve y<ıpısal olduğunu, bunun da ancak idfrri, mali, askeri hakundan mükemmel bir şekilde te;ıkilatlanmış güçiii merkezi bir devlet ve iyi tanımlanmış dini, siyfısi ve bu ko ki h ir yapının yeniden inşası ile çöziilebileceğini diişiiniir. Bumın için tbnii'i-mukatlfı kişisel birikim ve tccriibesiyle lslam toplumunun problemlerini çözmek amacıyla, zamanın yöneticilerine çeşitli a lanlcrrda önerilerde bulunmaktadır. O'nun siyasi ve sosyal olayierra yönelik bu önerileri, Hint, Yunan ve Fcrrs medeniyetlerinden siizdiiğii geniş bir l<rrih, tecrübe ve bilgi birikiminin iiriiııiicliir.l:;:te Risôlefii's-Satıabe'yi önemli kılan da onun böylesine zengin bakış açısının bir iiriinii olmasıdır. Oıyaıııalizın'iıı Doğuya hakı~ıııda belirli p<ırıııneıreleriıı neler olduğu ifzerine geniş bilgi için bkz. Bıyan S. Tunıer, Oı) antalizm, Kapitalizm ı e islam. trc:ahıııed Deıııirkan. Istanbul 1997, s:ıs-53. F. Gabrieli. "L'openı di ilın ul-muq<ıffa' ", 197-X. Gnilein. Dira.ı Ot.fi't-Ta rilıi'l-is/{)mll'e'tı-nilzflmi'l-is/{)miyye,s. 6/.

15 EMJ?Vil.ERDI!N ARBASitERE GIEÇİŞ SORECİNİN BiR TANIÖ/... ~ Risaletü 's-saha benin Muhtevası: Yazıldığı dönem, bir tarafta Halifenin amcası Abdullah b. Ali'nin, bir tarafta Hz. Ali'nin torunlarından Muhammed en-nefsü'z-zckiyye ve kardeşi Ihrahim'in halifelik için isyanları, diğer tıu afta Cezire Migesinde Harici, Honısan ve Mfıveraü'n-Nehir'dc Ebu Müsliın taraftarlarıııın yıkıcr isyanları ilc çalkalanmaktadır. 49 Bundan dolayı ihnu'l-mukaffa eserin girişinde liderliğin önemi üzerinde durmakta ve başta halife olmak üzere yöneticilere kararlılık ve irade tavsiye etmektedir. Bu bfıdireden çıkmak için de görüş ve düşünce sahipleri ile İstişarenin gerekliliğinin vurgulamaktadır. 511 Bu genel girişten sonra lhni.i'l-mukafl'fı, Ahbfısl devletinin isıiknır ve siirckliliğinin sağlanması için luılifeyc beş temel konuua tcklifler sunmaktadır: 1) Horasanlıl<ırdan oluşan ihtilal ordusunun ucvletc bağlı nizaınl bir için gerekli di.izcıılemclcr. orduy~ı döniişli.irülmesi 2) Diiıi-Politik gruplar ilc devletin sağlıklı bir ilişkisini temin için dinakıl ve din-devlet ilişkileri hakkındaki yorumları. 3) Hukuk alanındaki kaosa son vermek için devletin yapacağı kanunların gerekliliği. 4) Güçlü bir merkezi biirokrasi ile Ahh,asi ailesine yönetimele yıırdımcı olacak kimselerin belirlenmesi. 5) Bozulan ekonomik yapıyı diizeltmek için vergi ve toprak reformu çalışmalıırının yapılması. Bunların arasında Şam ve Cezire gibi Emevi, Ensar ve Muhacir torunhırının ve Hz.Ali eviadı taraftarlıırının yaşadığı Hicaz ve lrak gibi muhalif bölgderlc ilgili Abbasilerin takip edeceği siyaseti belirlemek için sosyopolitik değerlcndirım:lcrde ve tavsiyelerde bulunur. Yazar, bütün bu konuları ele alırken önce problemleri ortaya koymakta, ardından da sistematik bir şekilde pratik çözümlerini sıralaımıkıauır ) Denhud Uıısul'lardan (E/ıl-i Horasan) Nizaıui Orduya İbnii'l-Mukafffı, kfıtipler sınıfının bir temsilcisi olarak yeni iktidarın (Abbôsfleriiı) sosyo-politik durumunun tahlilini yap<ırak i:;;c başlamaktadır. Bu devıin isyanlan lıakkıııda l!c!lli~ bil!! i icin hkz. Cem Zorlu. Abbflsl/ae Yilne/ik Dini l'e._ 1 '- T Siyasi İ.1:wmlar, Ankara Ri.\ u/etii's-salıflbe, s

16 .!..:~?...?..... Y..~!.(:fY2.!!.ı::.!?..D.!!:!.!!.:~!.!!.&.P..!~?!1.!.!l.~L.... En çok üzerinde durduğu konu ise devrimi gerçekleştiren Efıf-i Horasan ınesclesidir. Ehl-i Horasan kelimesi, Abbas! devrimi esnasında ortaya çıkmış olup, sadece Arap kahilelerini değil, silah altındaki gayr-i Arap unsurları da ifade edery İbııii'l-Mukafffi'ııın Horasan askerlerini överken ''onlamı konuşmalarının geliştirilmesi" 52 gercğiııe işaret etmesi, onların liimüyle Arap olmadıklarını gösterir. Fakat Abbasllerin kaldırdığı siyah devrim bayrağı altında, ihtilalin temel olarak lranlılardan oluşan kiınseleree yüriitiildiiğü yönündeki yerleşik katmilerin aksine Araplarla birleşmiş yerli unsurlardan o luştuğu görülür. Fetihlerden hemen sonra Basra, Kufe ve Hire'deıı gitmiş o lan bir çok Arap kabilesi toplu lıaldç Horasan bölgesine is kan edilmişti. Bunlar sürekli fetih seferlerine katıldıklarından savaşçılıkla geçinen kimselerden oluşuyordu. Ahhasl ihtilali, özellikle hu Arap k ahilelerine dayanınışu:' 3 Mesela; Ebu MUslim'in ilk isyan hareketini başlattığı Merv yakınlarında Sifezenç köyü bir Arap köyü idi. Ihtilali deste~leyen kabileler daha çok Yeıneııli/Kaysl kabilelerdeıı, fakat ordunun esas kuımında heyeti ise daha ziyade Araplardan oluşuyordu. 54 Devrimi gerçekleştiren 47 kişinin 38'i Arap kökeııliydi.55 Devrim esnasıııdaki Ahhasl ordusunun hel keıniğiııi oluşturan da Elma yada Elma-t Efıl-i Horasan denilen hu kiınselerdi. 5 ~> Bu kavram Horasan ordusunun Arap ve Iran! unsurlardan ıqekkiil ettiğini, hatta hiilgeııi.ıı eınik zenginliğini dikkate aldığımızda anılarında Tiirklerin de bulunduğunu gösterir. 57 Dolayısıyla E/ıl-i Horasan terimi Arapların, lraıılıların ve Tiirklt: riıı ortak 'ya:;;amıııı temsil etmenin yaıııııda, esas olarak si vi l h ir halkı değil, Abbas! ihtilalini.,. gerçekleştiren,. Horasan bölgesiile yerleşmiş orduların öncülük ettiği "devrinu:i birlikleri" ifade eder. Bunların içinde lranlı köylüler ve topı'umun all kısımlarını olu~llıran değişik millet ve bölgeden kimseler vardır. 51 s > s: ı 5< E/ıl-i Horasan terimi Emev! karşıtı politik bir guruba da işaret ettiğinlsaın Selıiı1'n1', ei-abbasiyyflnji Seneııtiii'I-Te'sll', Aınınaıı 1998, s Rist?leltl's-Sa/ı(}be, s. 29. Bkz. Faruk öıııcr Fcvil, Tlıe Ablu1sfd Calip/ıate, Bağdaı 1969,,q, 67-75, Hakkı Dursun Yıldız, "Ebu MUslim-i Horilsııııl", DİA. X, 19R. 1. Sııhııiııi. A/J/J[Isfvvmw 'I-El'l1il. s "Ebııf\" hakkında: geniş bilgi iı,:in bkz: Aınik:ıııı Elad. T/11! Abbt1sld Army, Jenısdaın 1986, s. 14. S. D. Goileiıı. Diras{ltji't-Tarilti'/-İs/Omlw'n-Ni/Zflllli'I-İs/amiyye. s. 63.

17 EM EViLERDEN ABBAS!WRE' GEÇİŞ SOREc:İNiN BİR TAN/Gl... ~ den, 5 Hkurulu~ yıllarında Abbasllerin gözdesi olarak öne çıkını~lar, devrimden sonra Abbas! devleti kurulurken de doğal olantk askeri ve itlfırl yapılanınada anahtıır bir konum kazaıınu~lcırdır. 59 Abbftsl halifeleri nezdinde de üst sınıf gibi saygı görmüşler ve pek çok askeri serere konmta etınişlerdir. 611 Ba~ından itibııren Abhftst halifeliğinin Horasaıılılıır ile bağlcırı öyle kuvvetlidir ki, Abhftsl idııresindeki siyfısl olayleırın en önemli helirleyicilcri olmu~lıırdır. 61 Bu tlöncındt: Ehl-i Horasan, Eınevllt:ri teınsi 1 eden Ehl-i Şam' ı n zıtldı olıırak Abbftsllerin devriınci güçlerini ifade için kullanıldığından, hu Risaledt: Emevi Abbftsl kıır~ıtlığı Ehl-i Horasan ve Elıl-i Şam olcırak sunulmuştur. Ayrıca İbııi.i'I-Mukat'fft Bıneviler devrinde daima ikinci sınıf ol<ırak görülen mevftllııiıı halifeye bağlanınası için Horasanlılcırdaıı sonra halifeye en yakın bu!geııin Basra ve KGfe ~ehirleri olduğunu söylemesi, bu iki bulgeniıı Emevllere kcırşı sürekli muhalif duru~lcırındaıı ve Horasaıı'a tehcir edilen kabilelerin bu ~ehirlerdcıı gönderildiğiııdeıı, ııralcırında akrabalıktan dolayı Horasanlılıırdan sonra en yakın yanda~ olduklıırıııdan söz edilmesi dikkat çekicidir. 62 İbnü'I-Mukaffft'nııı orduyla ilgili dü~ünceleri, devrim ortamından sivil ortama, yani sava~ ortaınıııdaıı normal istiknır dönemine geçerken, kabile vt: költ:lerden tt:~ekkül etmiş olan bu unsurlarıiı, dt:vi'im havasından hızlı bir ~ekilde çıkıırılcırak, düzt:ııli bir orduya dönii~türi.ilınesi bağlaınında gelişmi~tir. Bir devrim akabinde, ilk yapılması gereken şey, dt:vrimci güçlerin kontrol altına alınması ve bu giiçlert: kcır~ı devletin koruıımasıdır. Bu kritik öneminden dolayı düşünüri.iınüz ordu-devlet ilişkilerini "aslan fizerindeki adam "a Simnın Black Ba11ners Fmm t!ıe East, Kudii.~ 1983, s. 25, 67 dipnot no: 51; F. Ümer, 'l1ıe Abb{}sfd Ca/iplıaie. s Amikaııı Elad, "Aspl!cls of the Tnııısition fnıııı Uıııayyad lo the Abhfisids Caliphall!",.ISAİ, 19 (1995) İlk devir Alıbfisi ordusu ve kabileler iizeıine ıııüstakil bir çalışına henüz yapılmadı. Ancak komutaniann isıninden hareketle hile belli bir kanaale van labilir. Aynntılı bilgi için bkz. EhO Zekeıiya Yahya h. Zeyd el-ezdi, Tarilıu Maıısı/, tlık. Ali Hallıhe, Kahire 1967, ; A. Elad, The Abh!l.~id Anny, ; a.ııılt', "Aspects of the Transition from Uınayyad to the Abbll~ids Caliphale", s Iıılife MansOr bu noktaya şu siizleıi ile vurgu yapıır; " Ey Horasan/ılari Siz bizim yandaşmuz. destekçimiz ve vatandaşmuzsuıız. Allalı sizi bize tarajlar ı e yardımcı o/amk glinderdi. Şe rejimizi ve mıuıwnuzu siz Horasanlı/ar ile yace/lli. Batı/ salıiplerini yok etli, hakkımızı ortaya çıkardı. Peygamberimizden kalan mira.\ umzı gai dtlndarda... "Bkz. Muhammed h. Ceıir ct-taheıi, TOrilm'r-Rusul ve '1-Malnk, Tlık. M.Ehu'l-Fazl İbrahim, (1-Xl)Beynıt 1964, IV Rist11elli's-Salu1be. s. 35; l. Sl!hııiııi.. ~. 305.

18 .!.!:!.... :?:.. X.~!!.'!!.:P..~~f:.!?..!.:-.M.!!.~!.!!.8.!..!?..1J.t1.!.!3.f.!..... benzetmektedir 63 ; eğer asianı terbiye etmezsen, devleti parçalar. Bundan dolayı Risa!e'de ordu meselesi en geniş yeri tutmaktadır. Yazar çözüm önerilerine geçmeden önce mevcut askeri sistemin içinde aksayan yönlerine ilişkin tespitlerini sıralar. Bunlar; askerlerin cahilliği ve eğitimsizliği, ordu ile sivil idare arasındaki yetki ve haklarının belirsizliği, komutanların liyakatsizliği, askerin matiye işlerinde görcvlendirilmcleri ve askerlerin maaşlarının muvakkat vakitlerde ötlenmemesi gibi eksikliklerdir. Bu konular doğuracağı sonuçlar hakımından fıciliyet arz etmektedir. Bunun için lhnii'l-mukaffft ordu için bir dizi öneride bulunur ve kendi içinde uyumlu, eğitimli ve devlete bağlı bir ordunun gerekliliği üzerinde ısrarla durur.&' Kendi içinde uyumlu nizaıni bir ordu için ilk yapılacak şey, askerleri,, hem ahlaki, hem de dini-ilmi bakımdan eğiterek, hareketleri ve düşünceleri sistemin istediği şekilde bir ordunun olu~nırulmasıtlır. Bu eğitim 'için halile tarafından kısa, öz, anlaşılır bir kitap hazırlatılmalı ve hu kitap onlara ezberletilmditlir. Bu kitapta askerlerin ve koınuıaı1tarının uy~nası gereken kuralların açıkça belirlenmesi, askerlerin yapınası gerekenler ilc yapmaması gereken fiilierin açıklanması gerekir. Komutanların en salih kimselerden seçilerek hem ordunun düzeninin sağlanacağı, hem de halk nezdinde ilibarının artacağına dikkat çek.ilmektedir. Zira askeri sistem bu kurallara göre hareket eder, aksini yapanlar cezalandırılır. Bu eğitimin temelini Kur'an ve Hadisin kaynaklık ettiği dini esaslar olu~turnıalıdır. Aynı zamanda hu eğitim askerlerin din in öziinii aniayacak kadar bilgi vcrme.li ve "maruf' olarak adlandırdığı giivenirlik, iffet sahibi ve ifrattaıı sakın an, sağlam kcu akterli olmaları ııı sağlamalıdır. Orduının sapık fikirlere kapılması durumunda devletin onların c linde tehlikeli bir oyutıcağa Jöneceği uyarısında bulunarak, ordu ilc halife arasındaki en sağlam bağ olandinin "doğru yonımunun!", hazırlanan kitabı ezherletmek suretiyle askerlerin beyinleri yıkanmalı ve tam ilaalleri sağlanmalıdır.65 Öyle ki "halife dağlara yiiriinıesini emretse ilac/linden yiiriimeli, namaz ktlan.{ara kılıfevi değiştirmesini emretse dahi itaat etmelidif' 66 sözle- (d &1 65 (i(j Risc1/elfl's-Salıl)be, 29. Ordunun eğitim ve ıslahı ile ilgili görüşler için hkz. Risı71eUI's-Sa/ı/)be, A. K. S. Laııılıtoıı, Slale and Gnı enımenl in Medieııa/ lı lmu. Aıı iıılroduclirm lo 1/ıe SI/lt~\' r~f' /slamic Po/ilim/ Tllemy: lfıt, jurisls, Oxford 198 ı, s. 5 ı -52. Risı1/elfi's7Sa/ı/lbe. s. 29.

19 BMEVfLERDEN ABBlıSfLERB GEÇ'İŞ SORECiNiN BiR TAN/Gl... ~ ;..... riyle, bu itaatin dini emirleri aşacak düzeyde olmasını savunur. 67 lbni.i'l-mukaft1i Horasan askerlerinin önemine vurgu yaparken, aslında onların şahsında devrimci birliklerin taımımen devlete bağlı, eğitimli, maaşlı bir orduya dönüştürülmesini hede11emektedir. Bu teklif' daha derinlerde fetihlerden beri süre gelen ve Emevilerin devlet ve toplum yapısıııın. temelini teşkil eden kabilev! ordunun terk edilmesi anlamına gelmektedir. Bunun için lhnü'l-mukafl'a, üneelikle askerlerin ınaaşlı sisteme bağlanarak maliye işlerinden uzaklaştırılmasını, ardından da ordunun artık mali ve sosyal işlerden tamamen uzaklaştırılarak kışlasına çekilmesini, hiçbir kamu görevine, özellikle de haraç işlerine atanmamasıııı teklif etmektedir. Çünkü ordumın haraç işleri gibi halktan para toplama ve insanlarla yüz göz olma işlerine karışımtsı, onların şerellerine gölge düşürür. Ayrıca askerler her hangi bir haksızlık yaptıklarında, askeri nüfuzlarından dolayı onları engelleyecek, haksızlıklarına dur diyecek başka bir güç yoktur. Bu yüzden ordunun maaşlarıııın hazineden verilerek sadece savaşla ve askerlikle meşgul olmalan gerekir. Böylece İbnü'l-Mukaffii devlete bağlı profesyonel hir ordu tasarlamaktadır. Bu " model, modern anlamda siyasette sivilleşme ve hukuk i.isli.inli.iğüne dayalı bir sistemin ikamesi anlamına gelir Akıl-Din ve Devlet İlişkileri: lbııü'l-mukaffft, kendi döneminde devlete karşı i.iç farklı dini-siyasi a kımın olduğundan bizleri haberdar etme.ktedir. llki,"a/lalı 'a isyan kmııısurula kulaitaat yoktur" sözünü sloganlaştırarak devlete isyanı bahane edenlerdir. 6 H Bu kimseler muhtemelen Haricilerdir. 69 Hariciler "Allalı'uı hükmü" kavramını indirgemeci h ir şekilde anlamışi ar, "Hüküm ancak Allah 'a aillir" sloganını istedikleri olaya tatbik etmişler, bu da iktidar ile ilişkilerinde bir keyfilik doğurduğundan bazı siyasi tahrikçilcrin dini istismar etmelerini kolaylaştırmı~tır.70 Bundan dolayı Emevilere kıu şı otuzdan fazla isyan gerçekle:;:- 70 Askeri eğilimde dini eğitim, Saıııanilerde, Memluklülerde ve Osmmılılarda özel askeri birliklerin eğitiminde önt;!m(i bir yer tutmuştur. Bkz. Goitein. s. 66. Risı11eta 's-sa lu? be, s. 30. Haıicileıin siyasi göıilşleri ve iktidarlar karşısındaki tutunılan hakkında bkz: Mustafa Nevin. islam Dllşt1ncesinde Mulıalejet, Tre: Veeeli Ak')'ilz, Istanbul 1990, s ;.l. Welhausen, isltjmiyetiıı ilk Devrinde DM-Siyasi Mulıa/ej'el Partileri. tre: Fikret l~ılt<ın, Ankam 1996, s' 1-87; Adnaıı Deıııircan. /Jaril'ileriıı Siyasi Faaliyetleri, İstanbul Harici!t;!r için bkz. W. M. Watt, islam Dqşfltwesiııin Teşekkal Devri. Tre. E. Ruhi Fığlalı, Ankara 1981, s

20 .!.Hf...?:.... '!'.!.!!.:1.:P..i.ı::.P..!.:.!!1.!!. Y.!.:!.f.~!.J2P::l!:!.!.B..~ tirnıişlerdir. Daha önce gerek' Basra' da 71, gerekse diğer yerlerde h u durumuıı bir çok örneğine şahit olan thnii'l-mukaffa, "AIIalı'a isyan konusunda kula itaaı yoktur sözii, insanları devlet /Jaşktllıtna iwalfen ç1kartinak için bir vesi /edir" demektedir. 72 İkind grup ise dini duyarlılık taşımadan devletin her emrine uyulımısı gerektiğini savunurlar. Bunlar da muhtemelen Abbasllerin resmi doktrinine biitiinüyle bağlı olan Keysc?niler'dir. 73 Ancak İbnü'I Mukarm, dini, iıııama itaate indirgeycn hu görii~ü, Kur'anl ilkelerin açıkça ihlaline götüreceği, helalleri lıanıııı yapacağı, ilalıi değerlerden kopan böyle bir sistemin ınulıteris yöneticiler eliyle de ahlaki koku~maya yol açacağı, sonuçta devlet ile halk arasındaki nıe~ruiyel zeminini zedeleyeccği gerekçesiyle en az birinciler kadar tehlikeli hulur.yazarın kendini yakın bulduğu üçüncü yol ise, amirler Kur'an'ın emirlerine uydukları siirece itaat edilmesi gerektiğini savunan Efıl-i Sevc/b ve E/ıl-i Fazi{et dediw'' itidalli Müslümanların. tavrıdır. Bu siyasi tavır da nıulıtenıelen orta yolu bulmaya çalı~an SUnnilerin tavrı dır. Ancak lbnü' 1-MukaftTı din ile akıl ilişkileri noktasında vuzulıa kavuşturulması gereken yönlerinin bulunduğuna dikkat çekerek bu üçüncü tavrı da eksik bulur. Bundan sonra yukarıda tavsif ettiği dini-siyasi grupların devletle ilişkilerini sıhhatli bir tenıele oturtmak için, bu siyasi-dini tavırların ortaya çıkışında ve l'arklılaşımısıııda belirleyici olan ve vuzulıa kavuşturulması gerektiğine inandığı "din-akıl-siyaset" ilişkilerini, dini-siyasi bir açıdan ele a lan geni~ hir dii~ünce çerçevesinde, filozofç.a bir tutarlı lık, alimane bir dcrinlik içinde çözünılcmeye giri~ir. Burada dile getirdiği görüşleri, Islam düşün- '71 n 73 Mesela; lhfidiye Haıieiliği Basra llll'rkezliydi ve lmk~ızlığa kan;;ı lahanımill edilmemesi d(iş(lncesindeydi. Bkz. J. Welhausen. Arap lkıılı:ti ve St1ku11t, ırc. Fikri!! Jşıllıın, Ankara 1963, s Risaletfl's-SalltJbe, s. 30. Keysalli)iyı:; bazı ıivayellerde Hz. Hüseyin'in inlikanıını alınak için EıııeVılere karşı a yaklanan Mulıtar es-sekııhye dayandınlır. lımınıelin Hz. Ali soyu ile sınırlı ıuıulıııaımısı gef\!kliği, Ben-i 1-laşinı'in hakkı olduğunu sm unurlar. Böylece Ahhfisileıin de lııııınıeıine ıııeşnıiyeı kıızıındııılnıakıadır. Ahlıll.~i devıiıııinden sonra Elıu Müsliııı hu akıııun ıenı~ilciliğini yııpıııış, lııiııa hıızı isyııncıhın bu göıilşlerle ikna eımişıir. Keysilniye ve Alıb!lsiler ile ilişkisi konusunda daha geniş bilgi için hkz. Maelliti ~.eclıol, Alıbı1ru 'd Dev/eti'I-Abba.l'iyyı:.!lık: Ahdillflziz DOn-Ahdulcabbar Müıelebb7. Beyıuı 197l. s ; Abdlllaziz ed-dori, ei-asm '1-Abbaslyyi '1-EPı e/, BeyrOl 1997, 20-21; l. Salınlnl, ııge, s ; 1-lcmy Laousı, İslam'da Aynlıkçı Akımlar, ırc. E. Ruhi Fığfalı-Sabri Hiznıelli, lsıanhul 1999, s. 77; M. Chokr. s. 269, Dipnoı no: 44. Risı1/elfl 's-salltjbe, 30.