ÜNAK Bildiriler

Transkript

1

2 ÜNAK 2010 Bilgi Yönetimi 2.0: Sosyal Ağlarda Bilgi Hizmetleri 7-9 Ekim 2010 Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun Bildiriler Yayına Hazırlayanlar Aytaç Yıldızeli Arş. Gör. Tolga Çakmak Arş. Gör. Nevzat Özel Samsun, 2012

3 Çevrimiçi Kütüphane Kataloglarının Sosyal Ağlarla Yeniden Yapılandırılması: Yazılımlar ve Projeler Tolga ÇAKMAK * ve Nevzat ÖZEL ** Öz Kütüphane katalogları gelişen teknikler ve yenilikler doğrultusunda sürekli değişim gösteren bilgi erişim araçlarından biri olmuştur. Tarihsel süreç içerisinde kart kataloglardan web tabanlı otomasyon sistemlerine doğru bir değişim yaşayan kütüphane katalogları, Web 2.0 teknolojilerinin kullanmasıyla birlikte yeni bir boyut kazanmıştır. Özellikle sosyal kataloglama uygulamalarıyla birlikte kütüphanelerde kataloglara dönük yeniden yapılandırma çalışmaları gerçekleştirilmektedir. Bu çalışmada, sosyal ağ ve sosyal kataloglama uygulamalarının çevrimiçi kütüphane kataloglarına uyarlanmasına yönelik projeler ve bu projeler sonucunda ortaya çıkan yazılımlar hakkında bilgiler verilmektedir. Giriş Tarihsel süreçte kütüphaneler, bulundukları toplumlarda yaşanan hemen her gelişmeden etkilenen kurumlar olmuşlardır. Bu gelişmelerden en önemlilerinin bilgisayar ve Internet teknolojilerindeki gelişmeler olduğunu söylemek mümkündür. Kütüphanelerin de, hizmetlerini kullanıcı beklentileri doğrultusunda sürekli olarak geliştirdikleri ve çağın koşulları doğrultusunda yeni teknolojileri hizmetlerinde kullandıkları görülmektedir. Kullanıcıların bilgi kaynaklarına erişebilmelerinde önemli bir işleve sahip olan kütüphane katalogları, sürekli olarak yeni teknolojilerle donatılan ve hedef kullanıcı kitlesine sunulan araçlar olarak göze çarpmaktadır. Günümüzde çevrimiçi kütüphane kataloglarının değişen kullanıcı beklentilerine cevap verebilmesi ve bilgi kaynaklarına etkin erişimin sağlanabilmesi için semantik web, yapay zekâ ve Web 2.0 uygulamaları ile yeniden yapılandırılması gündeme gelmiştir. Sosyal ağ ve kataloglama uygulamalarının çevrimiçi kütüphane kataloglarına uyarlanması esasına dayanan bu yapılandırma, kullanıcıların çevrimiçi kütüphane kataloğunu kullanarak bilgi kaynaklarının yerini, varlığını ve ödünç alma bilgilerini öğrenmelerine imkân tanımaktadır. Bunun yanı sıra, kullanıcıların bu kaynaklara erişim sağlayacak yeni erişim noktalarını oluşturma, kaynak hakkında yorum ekleme/başkalarının yorumlarını görme, kaynağın önizlemelerinden faydalanma, kaynakla ilgili web sayfalarına ulaşma gibi olanaklara sahip olmalarını sağlamaktadır. Kütüphanelerin sahip olduğu kaynaklar hakkında bilgi sağlayan çevrimiçi kütüphane kataloglarının Web 2.0 özelliklerini taşıması, ayrıca ağ kuşağı ve dijital yerli olarak adlandırılan kullanıcıların kütüphaneleri daha etkin bir şekilde kullanmalarına, kütüphaneleri sanal ortamlardan ziyaret etmelerine ve kullandıkları diğer ortamlara göre farklı bir davranış göstermeksizin bilgi aramalarına yardımcı olmaktadır (Tonta, 2009; Kennedy ve diğerleri, 2007; Prensky, 2001). Bütün bu gelişmeler doğrultusunda, çevrimiçi kütüphane kataloglarının sosyal kataloglama uygulamalarıyla yeniden yapılandırılması için çeşitli kurumlar/kuruluşlar bazı projeler gerçekleştirmiş; bu projeler sonunda üretilen yazılımların mevcut kütüphane otomasyon programlarına aktarılmasıyla yeni nesil kütüphane kataloglarının oluşturulması söz konusu olmuştur. Özellikle son dönemde gerçekleştirilen projelerin, Web 2.0 özellikleri ve uygulamalarını çevrimiçi kütüphane kataloglarına kazandırmaya yönelik olduğu görülmektedir. Söz konusu projelerin Web 2.0 özelliklerini taşıyan kütüphane otomasyon sistemlerini oluşturma, açık kaynak kodlu yeni nesil kütüphane * Arş. Gör.; Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü, Ankara. (tcakmak@hacettepe.edu.tr) ** Arş. Gör.; Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü, Ankara. (nozel@ankara.edu.tr)

4 Çevrimiçi Kütüphane Kataloglarının Sosyal Ağlarla Yeniden Yapılandırılması: Yazılımlar ve Projeler kataloglarının yapılandırma ya da mevcut sistemlere Web 2.0 özelliklerini kullanmayı sağlayacak uygulamaların ekleme şeklinde gerçekleştirildiği bilinmektedir. Diğer yandan bazı sosyal kataloglama sitelerinin de (LibraryThing gibi) geliştirdikleri uygulamalar ile çevrimiçi kütüphane kataloglarının sosyal kataloglama özelliklerini taşımaları sağlanabilmektedir. Çalışma kapsamında sunulacak açık kaynak kodlu yazılım örnekleri, sosyal kataloglama siteleri ve bazı üniversite kütüphaneleri tarafından gerçekleştirilen uygulama örnekleri, kütüphanelerin mevcut kataloglarını yeniden yapılandırmasında ve yeni nesil kütüphane kataloglarının oluşturmasında yardımcı bir rol üstlenmektedir. Sosyal Kataloglamaya Yönelik Projeler Web 2.0 uygulamalarındaki gelişmeler ve paralelinde ortaya çıkan sosyal kataloglama uygulamaları, sosyal kataloglama hizmeti veren siteler ile kütüphanelerin bu konu üzerinde çalışmalarını sağlamıştır. Kütüphanelerin mevcut katalog sistemlerinin analiz edilmesi sonucunda yeni teknolojilerin uyarlanmasına yönelik girişimler ortaya çıkmıştır. Son dönemlerde giderek artış gösteren bu girişimler, kullanıcılarla karşılıklı bir etkileşimin gerçekleştirilmesine katkıda bulunmuştur. Çevrimiçi kütüphane katalogları ile ilgili geliştirilen projelerin, kullanıcı beklentilerini daha fazla karşılamayı hedeflediği göze çarpmaktadır. Bu doğrultuda çeşitli üniversite kütüphanelerinde, derneklerde ve kataloglama yazılımı üreten firmalarda kataloglara yönelik geliştirme çalışmaları yapılmıştır. Bu çalışmalar sonucunda üretilen yazılımlar, birçok halk ve üniversite kütüphanesinin çevrimiçi kütüphane kataloglarına uyarlanmış, kullanıcılarla karşılıklı etkileşim sağlanmış ve yeni nesil sosyal kataloglar ortaya çıkmıştır. LibraryThing For Libraries LibraryThing For Libraries, LibraryThing sosyal kataloglama sitesi tarafından geliştirilmiş bir girişimdir. LibraryThing for Libraries (LTFL) girişimi, kütüphane kataloglarını sosyal kataloglama uygulamalarından faydalanarak geliştirmeyi ve kullanıcılarla kütüphaneler arasındaki etkileşimi sağlamak üzere oluşturulmuştur. LTFL nin kütüphane kataloglarına sağladığı özellikler; kullanıcılara kaynaklarla ilişkili etiket ekleme olanağı sağlama, etiketlerin kullanım sıklıklarına göre etiket bulutları oluşturma, kaynaklarla ilgili değerlendirme yapma, yorum ekleme olanağı sağlama, ilgili materyallere yönelik bilgilendirme ve kitaplar hakkında oylama (reyting) yapma ve materyalin diğer basımları veya çevirilerini göstermedir. Uygulamanın hemen her OPAC ile uyumluluk taşıdığı LTFL sitesinde ifade edilen bir diğer önemli unsurdur (LibraryThing for Libraries, 2010). Kütüphanelere kolaylıkla uyarlanabilme işlevi taşıyan LTFL yi kullanan kütüphaneler arasında başta Amerika Birleşik Devletleri olmak üzere Kanada, Kolombiya, Avustralya, Fransa, İsviçre, İsveç, Singapur, Norveç, Hollanda, İrlanda, Hong Kong gibi ülkelerdeki üniversite ve halk kütüphaneleriyle birlikte devlet kurumlarına ait kütüphaneler de yer almaktadır. Türkiye den ise Özyeğin Üniversitesi bu uygulamadan yararlanmaktadır (LTFL, 2010). LTFL girişiminin bir diğer özelliği ise yapılandırıldığı kütüphanelerin katalogları ve kullanım istatistikleri bakımından çok sayıda araştırmaya konu olmasıdır. Bu araştırmalarda kullanım özelliklerinin yanı sıra LTFL nin bilgi erişime olan katkısı, kütüphane kataloglarını ne şekilde güçlendirdiği ve LCSH, MeSH gibi konu başlıklarına ne ölçüde yardımcı olduğu sıklıkla incelenmiştir (Mendes, Quinonez-Skinner ve Skaggs, 2009; Baca ve Shubitowski, 2009; Thomas, Caudle ve Schmitz, 2009; Gelernter, 2007). SOPAC, Locum ve Insurge Sosyal kataloglama konusunda hizmet veren uygulamaların yanı sıra, kütüphanelerin de kuruluş olarak kendi çevrimiçi kataloglarını açık kaynak kodlu yazılımlardan faydalanarak Web 2.0 uygulamalarıyla yapılandırdıkları görülmektedir. Açık kaynak kodlu yazılımlarda bir modül olarak yer alan SOPAC, John Blyberg tarafından geliştirilmiş ve Darien Library tarafından desteklenerek oluşturulmuştur. Drupal İçerik Yönetimi Sistemi ile birlikte kullanılarak kütüphane kataloglarında kullanılabilmektedir. Genel olarak bu

5 Tolga ÇAKMAK, Nevzat ÖZEL modülün kütüphane kataloglarına sağladığı işlevler etiket ekleyebilme, yorum yazabilme ve oylama yapabilmedir. Sosyal kataloglama yazılımlarında SOPAC a yardımcı rol üstlenen bir diğer program parçası ise Locum dur. Locum, php tabanlı bir yapı içermekte; yapılandırdığı çevrimiçi kütüphane kataloglarında açık kaynak kodlu tam metin indeksleme motoru ve kullanıcı işlemlerine yönelik arayüz sağlamaktadır. Yazılımın diğer parçası olan Insurge ise taşıdığı programatik mekanizma ve sosyal depolama yapısıyla sosyal kataloglama uygulamalarının uyarlanmasını sağlamasından dolayı sosyal çevrimiçi katalog a sosyal ifadesini ekleyen parça olarak nitelendirilmektedir. (The Social OPAC, 2010). SOPAC, Locum ve Insurge uygulamalarından faydalanarak sosyal çevrimiçi kütüphane kataloğu oluşturan kütüphanelere örnek olarak Ann Arbor District Library nin Sosyal Kütüphane Kataloğu (Social Library Catalog SOPAC) girişimi gösterilebilir. Yapı olarak LTFL ye benzer özellikler gösteren SOPAC, kullanıcılar için kütüphane materyallerine yönelik yorum ekleme, etiket oluşturma, oylama yapma gibi seçenekler sunmaktadır. Proje sayesinde kütüphanede en çok kullanılan etiketlerin neler olduğu ve hangi kaynak için en çok hangi etiketlerin kullanıldığına yönelik bilgiler elde edilebilmektedir. Böylelikle erişimde tutarlılığın sağlanmasına çalışılmaktadır. SOPAC uygulamasını kullanan kütüphanelerden bir tanesi de Darien Library dir. SOPAC çalışmalarına önemli ölçüde destek veren bir kütüphane olan Darien Kütüphanesi nin kataloğu sosyal kataloglama uygulamaları açısından zengin bir yapı göstermektedir. Katalog, etiket ekleme, yorum yapma gibi özelliklerin dışında Google Books uygulamasından da faydalanarak aranan eserin Google Books tarafından izin verilen kısımlarına erişebilmeyi sağlamaktadır (Darien Library, 2010). AquaBrowser Sosyal kataloglamaya yönelik geliştirilen yazılım projelerinden bir tanesi de AquaBrowser dır. Serials Solutions tarafından geliştirilen AquaBrowser, özellik olarak kütüphane kataloğunu sosyal etiketler açısından geliştirirken, etiketlere yönelik gövdeleme algoritmalarını, diğer dillerdeki kelime karşılıklarını ve heceleme varyasyonlarını etiket bulutu biçiminde vermektedir. Bu özelliklerin yanı sıra veri tabanı yapılarına benzer bir yapı sunarak yapılan taramaları yıla, kitabın basıldığı bölgelere, konuya ve dizi kaydına göre sınırlayabilmektedir (AquaBrowser, 2010). Dünya çapında birçok üniversite ve halk kütüphanesinin çevrimiçi kütüphane kataloglarını yeniden yapılandırmak için kullandığı AquaBrowser, Türkiye de de İzmir İleri teknoloji Enstitüsü tarafından kullanılmaktadır. PennTags Üniversite kütüphaneleri tarafından gerçekleştirilen önemli sosyal kataloglama projelerinden birisi Pennyslvania Üniversitesindeki kütüphaneciler tarafından geliştirilmiş olan PennTags projesidir. Kütüphane sosyal işaretleme aracı olarak nitelendirilen PennTags, kütüphane kaynaklarına yönelik etiket ekleme, RSS beslemeleri sağlamanın dışında kullanıcılarına çevrimiçi kaynakları paylaşma, düzenleme, belirli gruplara ayırma, projeler oluşturma/sunma gibi özellikleri de taşımaktadır (PennTags, 2010; Baca ve Shubitowski, 2009). MTagger Michigan Üniversitesi Kütüphanesi tarafından geliştirilen MTagger projesi, çevrimiçi kütüphane kataloğuna yeni bir boyut kazandırmıştır. Proje kapsamında kütüphane kaynaklarına ve web sayfalarına etiket ekleme olanağı sağlayan yapılar oluşturulmakta, kütüphanenin web sayfası üzerinden en sık kullanılan etiketlerin neler olduğu bilgisi sunulmaktadır. Projenin bir diğer getirileri ise, kullanıcılara sağladığı kişiselleştirme özellikleri ile kullanıcıların kendilerinin ekledikleri, diğer kişilerin ekledikleri ve otomatik olarak oluşturulmuş etiketlerin neler olduğunu göstermesidir. (MTagger, 2010).

6 Çevrimiçi Kütüphane Kataloglarının Sosyal Ağlarla Yeniden Yapılandırılması: Yazılımlar ve Projeler Encore Sosyal kataloglama projelerine örnek bir diğer proje ise Encore dur. Jefferson County Halk Kütüphanesi tarafından geliştirilen proje kapsamında sosyal katalog ile kaynaklara diğer projelerdeki etiket ekleme, yorum yazma, oylama yapma gibi özelliklerin yanı sıra arama yapılan kelimeye benzer kelimeleri listeleme ve arama sonuçlarını daraltma/geliştirme seçenekleri de sunmaktadır (Encore, 2010; Wilson, 2007). University of Huddersfield Kütüphane Kataloğu Üniversiteler bazında oluşturulan bir diğer sosyal kataloglama projesi uygulamasını Huddesfield Üniversitesi Kütüphanesi kataloğunda görmek mümkündür. Horizon Kütüphane Sistemi üzerine uyarlanan sistemde, kütüphane kataloğunda son iki gün içerisinde en sık kullanılan anahtar sözcükler etiket bulutu şeklinde verilmekte, kullanıcılara yorum ekleyebilme ve oylama yapabilme olanağı sağlanmaktadır. Sistem ayrıca yapılan aramaya özgü RSS beslemelerini de kullanıcılarına sunmaktadır (University of Huddersfield Library, 2010). Primo Sosyal kataloglama uygulamaları ile ilgili bir diğer çalışma ise Primo dur. Sistemin kullanıldığı kütüphaneler arasında üniversite kütüphanelerinin çoğunlukta olduğu görülmektedir. Sosyal etiketleme, yorum yapma gibi uygulamaların yanı sıra Google Books ile ortak çalışma özelliğine de sahiptir. Primo, ayrıca arama sonuçlarında dublikasyonların oluşmamasını sağlamakta ve arama sonuçlarını yazar, konu, tarih gibi gruplandırma sisteminde (fasat yapılar) sunmaktadır (Primo, 2010; Wilson, 2007). Scriblio (WPopac) Sosyal kataloglama konusunda gerçekleştirilen projeler arasında üniversite işbirliğiyle uygulama sağlayıcıların gerçekleştirdiği projeler de yer almaktadır. Bu projelere örnek olarak Scriblio Projesi gösterilebilir. WPopac olarak da anılan Scriblio projesi, Plymouth State University ve Andrew W. Mellon Foundation işbirliği ile gerçekleştirilmiştir. Bu proje ile açık kaynak kodlu bir içerik yönetim sistemi oluşturularak kütüphane kataloglarına Web 2.0 uygulamalarının uyarlanması sağlanmıştır. Çeşitli halk kütüphanelerinde ve üniversite kütüphanelerinde kullanılan Scriblio, çevrimiçi kütüphane kataloglarında oluşturduğu farklı etiket bulutlarıyla dikkati çekmektedir. Scriblio, yapılan aramaya yönelik kaynak türlerini, yayın yıllarını ve konuları etiket bulutlarıyla sunarak kullanıcılara arama sonuçlarında daraltma yapma olanağı da vermektedir (Scriblio, 2010). Sonuç Çalışmada ele alınan tüm proje ve yazılımlar, çevrimiçi kütüphane kataloglarının sosyal kataloglama uygulamalarıyla bütünleştirilmesine katkı sağlamaktadır. Bu sayede kütüphaneler, daha işlevsel kütüphane kataloglarına sahip olabilmektedirler. Literatüre bakıldığında, bu konuyla çalışmaların sayısının gün geçtikçe arttığı ve kütüphanelerin mevcut kataloglarını sosyal özelliklerle geliştirmek için çalıştıkları görülmektedir. Sosyal kataloglama uygulamalarının çevrimiçi kütüphane kataloglarına uyarlanması, kütüphaneler için kullanıcı beklentilerini karşılama, onlarla etkileşime ve işbirliğine olanak tanıyan bir yapıyı sağlama bakımından fırsatlar sunmaktadır. Ayrıca çevrimiçi kütüphane katalogları; etiket ekleme, görüş belirtme, oylama yapma, ödünç verme verilerini sunma gibi özelliklerini kazanmaktadır. Kütüphanelerin bu kapsamda mevcut çevrimiçi kütüphane kataloglarını analiz etmeleri, çeşitli yazılımları kullanarak ve kullanıcı beklentilerini de dikkate alarak yeniden yapılandırmaları; bu konuda politikalar geliştirmeleri önem taşımaktadır. Kaynakça AquaBrowser. (2010). 17 Mayıs 2010 tarihinde adresinden erişildi. Baca, M. ve Shubitowski, J. (2009). GRI presentations on social tagging and controlled vocabularies for enhanced access to online collections. 22 Haziran 2010 tarihinde adresinden erişildi. Darien Library. (2010). Darienlibrary web sitesinden 23 Mayıs 2010 tarihinde adresinden erişildi.

7 Tolga ÇAKMAK, Nevzat ÖZEL Encore. (2010). Encoreforlibraries web sitesinden 14 Mayıs 2010 tarihinde adresinden erişildi. Gelernter, J. (2007, Kasım, 12-15). A Quantitative analysis of collaborative tags: evaluation for information retrieval a preliminary study. The 3 rd International Conference on Collaborative Computing: Networking, Apppcations and Work Sharing konferansında sunulan bildiri. New York. Kennedy, G., Dalgarno, B., Gray, K., Judd, T., Waycott, J., Bennett, S. ve diğerleri. (2007). The Net generation are not big users of Web 2.0 technologies: preliminary findings, Proceedings Ascilite Singapore. 17 Kasım 2009 tarihinde adresinden erişildi. LibraryThing for Libraries. (2010). LibraryThing for Libraries web sitesinden 23 Mayıs 2010 tarihinde adresinden erişildi. LTFL. (2010). WikiThing : LibraryThing's Wiki web sayfasından 22 Mayıs 2010 tarihinde adresinden erişildi. Mendes, L. H., Quiñonez-Skinner, J., & Skaggs, D. (2009). Subjecting the catalog to tagging. Library Hi Tech, 27(1), Mtagger. (2010). University of Michigan Library web sitesinden 23 Mayıs 2010 tarihinde adresinden erişildi. Prensky, M. (2001). Digital natives, digital immigrants. On the Horizon, 9(5), 1-6. Primo, (2010). Exlibrisgroup web sitesinden 25 Mart 2010 tarihinde adresinden erişildi. Scriblio. (2010). Scriblio.net web sitesinden 18 Mayıs 2010 tarihinde adresinden erişildi. The Social OPAC. (2010). SOPAC2 The Social OPAC web sayfasından 24 Mayıs 2010 tarihinde adresinden erişildi. Thomas, M., Caudle, D. M., ve Schmitz, C. M. (2009). To tag or not to tag? Library Hi Tech, 27(3), Tonta, Y. (2009). Dijital yerliler, sosyal ağlar ve kütüphanelerin geleceği. Türk Kütüphaneciliği, 23(4), University of Huddersfield Library. (2010). University of Huddersfield web sayfasından 23 Mayıs 2010 tarihinde adresinden erişildi. Wilson, K. (2007). OPAC 2.0: Next generation online library catalogues ride the Web 2.0 wave!. Online Currents, 21(10),