27. KAZI SONUÇLARI TOPLANTISI 2. CİLT

Transkript

1 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü 27. KAZI SONUÇLARI TOPLANTISI 2. CİLT 30 MAYIS - 3 HAZİRAN 2005 ANTALYA

2 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI YAYINLARI Yayın No: Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayın No: YAYINA HAZIRLAYANLAR Koray OLŞEN Dr. Haydar DÖNMEZ Dr. Adil ÖZME DİZGİ: Özlem Gül İNAL ISBN: (Tk.No) (2. Cilt) ISSN: Not: Bildiriler, sahiplerinden geldiği şekliyle ve sunuş sırasına göre yayınlanmıştır. Kitapta yayımlanan yazıların tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI DÖSİMM BASIMEVİ ANKARA-2006

3 2004 YILI D YARBAKIR L, SALAT CAM YANI KAZISI Yutaka M YAKE* 2004 y l Diyarbak r li Salat Camii yan kaz s, Kültür ve Turizm Bakanl Kültür Varl klar ve Müzeler Genel Müdürlü ü nün izniyle, Orta Do u Teknik Üniversitesi TAÇ- DAM koordinatorlü ünde sürdürülen Il su ve Karkam fl Baraj Gölleri Alt nda Kalacak Arkeolojik Kültür Varl klar n Kurtarma Projesi kapsam nda, Diyarbak r Müze Müdürlü- ü nün denetiminde, Japonya Bilim Teflvik Kurumu nun maddî deste i ile (ba fl No ), Tokyo Kaseigakuin Üniversitesi nce oluflturulan ekibimiz taraf ndan 21 A ustos - 20 Eylül günlerinde gerçeklefltirilmifltir 1. Her fleyden önce, bu çal flmalar n yap lmas nda, baflta Diyarbak r Müze Müdürü Say n Necdet nal olmak üzere, yukar - da söz etti imiz bütün kurum, kurulufl ve ilgili mensuplara içtenlikle teflekkürlerimizi sunmak isteriz. 1. KONUMU VE ÖNCEK ÇALIfiMALAR Salat Camii yan, lçe merkezi Bismil in yaklafl k 20 km. do usunda, Dicle nin kolu Salat Çay n sol kenar nda yer almaktad r (Harita: 1). Bu yerleflme, ilk defa Prof. Algaze taraf ndan yap lan yüzey araflt rmalar s ras nda keflfedilmifl ve Çanak Çömlekli Neolitik Ça a ait oldu u tespit edilmifltir (Algaze et al. 1991). Dicle üzerinde yap lmas planlanan Il su Baraj n n inflas n n tamamlanmas yla 313 km 2 gibi oldukça genifl bir alan sular alt nda b rakaca beklenmektedir y - l nda yüzey araflt rmalar, 2004 y l nda ilk kaz çal flmalar gerçeklefltirdi imiz Salat Camii yan da, bu baraj göl alan içerisindedir li y llarda çizilmifl olan topografik haritaya göre, Salat Camii yan n n, Yukar Salat Köyü nün hemen güneybat s nda yer ald ve birkaç metre yükseklikte alçak bir höyük oldu u anlafl lmaktad r. Ancak bugünkü Salat Camii yan, orijinal flekli tahmin edilemeyecek flekilde tahribat görmüfl durumdad r. Yukar Salat Köyü nün giderek büyümesi sonucu, höyü ün bulundu u alan, tamamen köy s n rlar içerisine dahil edilmifltir. Uzun y llard r sürekli toprak alma ve yap laflma sonucu, höyü ün büyük bir k s m ortadan kald r l p yok edilmifltir y l nda Salat Camii yan n n bugünkü durumunu oldu u gibi belgelemek amac yla, ayr nt l yüzey araflt rmalar gerçeklefltirilmifltir (Miyake 2005). Yeniden çizilen topografik harita ve yüzey buluntular n n toplanmas sonucu, esas yerleflmenin s - * Doç. Dr. Yutaka MIYAKE, Tokyo Kaseigakuin Üniversitesi, Befleri Bilimler Fakültesi Aihara-machi, Machida-shi, Tokyo, /JAPONYA. E-posta: miyake@kasei-gakuin.ac.jp 1 Bilimsel baflkanl mda sürdürülen 2004 y l çal flmalar na, kaz heyeti olarak Dr. Hitomi Hongo (Kyoto Üniversitesi), Masatoshi Tao (Tokyo Kaseigakuin Üniversitesi), Osamu Maeda (Manchester Üniversitesi), Dr. Hiroomi Tsumura (Tokyo Güzel Sanatlar Üniversitesi), Banu Öksüz ( stanbul Üniversitesi) ve Volkan Güngördü (Hacettepe Üniversitesi) kat lm flt r. Ayr ca bu çal flmalara Bakanl k temsilci olarak Malatya Müzesi nden Say n Dilare Korkmaz kat lm flt r. Bize karfl her zaman hoflgörülü ve yap c olmas nedeniyle kendisine teflekkür borçluyuz. 117

4 n rlar tespit edilmifltir (Harita: 2). Ayr ca Salat Çay na bakan yamaçta oluflan kesitler incelendi inde, halen 3.5 m.ye yak n kültür dolgusunun korunmufl oldu u da ortaya ç km flt r. Bu yüzey araflt rmalar ndan elde edilen sonuçlar, Salat Camii yan n n Çanak Çömlekli Neolitik Ça a ait ender ve önemli bir yerleflme oldu unu bir kez daha ortaya koymufltur. Bir taraftan Il su Baraj n n yap lmas ve di er taraftan da h zla ilerleyen yap laflma nedeniyle büyük tehditler alt nda olan bu yerleflmede kurtarma kaz s niteli i tafl yan çal flmalar n yap lmas na karar verilmifltir YILI KAZI ÇALIfiMALARI 2004 y l çal flmalar m z n bafll ca amaçlar ise, 1) Ana topra a kadar ulafl p, Neolitik Ça kültür dolgular n n ne kal nl kta oldu unu do ru bir flekilde saptamak, 2) Çanak Çömlekli Neolitik Ça n bafllang c na ait tabakalanmay sa lam bir flekilde tespit etmek, olmufltur. Bu esas amaçlara uygun flekilde, Salat Çay na bakan güneybat yamac nda yamaç e imine uyumlu olarak ince ve uzun bir alanda çal fl lmas kararlaflt - r lm flt r. Burada 4 m. genifllikte ve 5 m. uzunlu unda 4 açma aç lm fl ve kuzeyden güneye do ru A, B, C ve D açmalar olarak adland r lm flt r (Harita: 2, Resim: 1). Neolitik Sonras Dönem Yüzey topra n n hemen alt nda do rudan Neolitik tabakalara rastlanm flt r. Ancak bu Neolitik tabakalar n içine sonradan kaz lm fl toplam 15 çukur tespit edilmifltir (Çizim: 1 sol). Bu çukurlardan çok say da çark yap m çanak çömlek, cam ve demir parçalar ele geçirilmifltir. Özellikle kandil, cam bilezik ve lüle parças, tarihleme konusunda ip uçlar vermektedir. Aralar nda zaman fark olmas na ra men, çukurlar n büyük ço unlu unun, slâmî dönemine ait oldu u söylenebilir. Yaln z bir çukur ise, di er çukurlardan farkl malzeme vermektedir. Ele geçirilen çanak çömlek, yine çark yap m olmas na ra men, hamur, yap m tekni i ve kap biçimleri aç s ndan belirgin biçimde farkl olup boyal parçalar da içermektedir. Bu çukur ise, büyük olas l kla Demir Ça a tarihlendirilebilecektir. Neolitik Dönem Neolitik sonras döneme ait çukurlar tamamen kaz ld ktan sonra, esas Neolitik Ça tabakalar na girilmifltir. Yüzey topra n n hemen alt ndan ana topra a kadar söz konusu döneme ait toplam 8 tabaka tespit edilmifltir. Ele geçirilen malzemeye dayanarak, bu Çanak Çömlekli Neolitik tabakalar n n iki evreye ay r labilece i anlafl lm flt r. Üst Evre (1. Tabaka 4. Tabaka) lk dört tabaka Üst Evre ye aittir. En üstteki 1. tabaka, sonradan kaz lm fl çukurlar taraf ndan tahribat görmesine ra men, topra a kaz larak yap lan tand rlar ve bir ocak tespit edilmifltir (Çizim: 1 orta). Tand r olarak nitelendirdi imiz kal nt lar, dikdörtgen ya da oval biçimlidir (Resim: 2). Bir kenar iyi yanm fl olup k rm z ya da sar renk alm flt r. çleri külle doludur, baz örneklerde yanm fl kil s va parçalar da mevcuttur. Ocak ise, bir çukur taraf ndan büyük ölçüde tahrip edilmifltir. Taban ince çak ltafl kar fl ml kille s vanm fl, alt na iri tafllar konmufltur. Üst üstte iki taban n n bulunmas, bu oca n en az bir kez yenilenmifl oldu unu göstermektedir. Bu tand rlarla oca n bulundu u alanda yo un biçimde küllü toprak görülmekte, büyük olas l kla buras n n ev d - fl, ifllik alan olarak kullan ld söylenebilir. Nitekim açman n köflesinde bir yap ya ait bir duvar k smen görülmektedir. 2. tabaka ise, daha iyi korunmufl durumdad r (Çizim: 2 sa ). A açmas n n kuzeybat köflesinde pisé tekni i ile yap lan bir yap kal nt s tespit edilmifltir (Resim: 3). Bü- 118

5 yük bir k sm açma d fl ndaki alanda kalm flt r, ancak dikdörtgen planl olup bölme duvarlar yla küçük odalara bölünmüfl oldu u anlafl lm flt r. Bu yap n n yan nda oldukça iyi korunmufl bir ocak tespit edilmifltir (Resim: 4). Oval biçimli bu ocak, do u taraf aç k olmakla birlikte k smen tafl temelli kil duvarlarla çevrilmifltir. Tabanlar ince çak ltafl kar fl ml kille s vanm fl ve iyi yanma sonucu oldukça sertleflmifltir. Bu taban kald r nca, alt ndan baflka bir taban ya da baflka bir oca n var oldu u anlafl lm flt r. Bu ikinci ocak, boyut ve yap m tekni i aç s ndan üstteki ocak ile oldukça yak nl k göstermektedir. Ancak ikinci ocak taban alt na iri çay tafllar konmufl oldu u da ortaya ç km flt r. 2. ocak taban alt ndaki tafllar kald r nca, yine alt nda 3. ocak meydana ç km flt r. Bu 3. ocak da, 2. ocak ile hemen hemen ayn özelli i tafl y p yine taban alt na iri tafllar konmufltur. Bunu son diye düflünmüfltük, ancak onun alt nda 4. ocak daha ortaya ç km flt r. Kaz lara devam edince, 5. ve 6. ocak da tespit edilmifltir. 6. oca n alt nda taban alt na tafllar konmak üzere kaz lm fl s bir çukurun ortaya ç kmas yla, bu uzun ocak serisi sona ermifltir. Böylece ayn özelli i tafl yan ve afla yukar ayn boyuttaki 6 oca n, ayn yere üst üstte kesintsiz olarak yap ld anlafl lm flt r (Çizim: 2). Açman n profili incelendi inde, bu 6 oca n tümünün, az önce gösterdi imiz pisé duvarl yap yla iliflkili oldu u anlafl lm flt r. Bu durum, bir yap y kullan rken, yan nda bulunan oca n 5 kez yenilenmifl oldu unu göstermektedir. Bir alttaki 3. tabakada da benzer flekilde pisé duvarl yap yla bir ocak tespit edilmifltir. Tam olarak aç a ç kar lmamas na ra men, 2. tabakaya ait dikdörtgen planl yap n n hemen alt nda ayn plan veren baflka bir yap kal nt s n n izleri tespit edilmifltir. Ocak da 2. tabakan n ocaklar n bulundu u yere yak n bir yerde tespit edilmifltir. 4. tabaka, yaln zca D açmas nda ortaya ç kar lm flt r. Açman n do usunda pisé tekni i ile yap lan dikdörtgen planl bir yap, bu tabakada tespit edilen tek kal nt s d r. Neolitik Ça üst evresinde tespit edilen yap kal nt lar n n durumunu, flu flekilde özetlemek mümkündür. 1. tabakada çok say daki tand rlarla birlikte, bozulmufl flekilde bir ocak tespit edilmifltir. Büyük olas l kla açman n köflesinde bir yap da mevcuttur. 2. tabakada dikdörtgen planl yap ve 6 tane üst üste yap lm fl ocak tespit edilmifltir. 3. tabakada, tam olarak kaz lmamas na ra men, 2. tabakayla hemen hemen ayn yerde dik dörtgen planl bir yap ve oca n bulundu u anlafl lm flt r. 4. tabakada tespit edilen dik dörtgen planl yap, yön bak m ndan di er yap larla birbirine uymaktad r. 1. tabakadan 3. tabakaya kadar mekân kullan m aç s ndan bir devaml l n var oldu u söylenebilir. Ve büyük olas l kla 4. tabaka da buna dahil edilebilir. Bu yorum ele geçirilen çanak çömleklerle de desteklenmektedir. Alt Evre (5. tabaka 8. tabaka) 5. tabaka ile 8. tabaka, Alt Evre ye aittir. 5. tabakadan itibaren D açmas yar yar ya küçültülerek, derin sondaj fleklinde afla inilmeye devam edilmifltir. Çak ltafllar ndan oluflan bir tafl döflemenin tespit edildi i 7. tabaka d fl nda herhangi bir yap kal nt s na rastlanmam flt r. Döfleme, güney kesimde daha s k, kuzeye do ru ise seyrekleflerek sona ermektedir (Çizim: 1 sa ). K smen 7. tabaka, k smen de 8. tabakan n alt nda ana tora a ulafl lm flt r. Böylece açman n en yüksek yüzeyi ile ana toprak aras nda yaklafl k 3 m.ye yak n kültür dolgusunun var oldu u da ortaya ç km flt r. Buluntular Çanak Çömlek Neolitik Ça üst evresine ait çanak çömlek, bol miktarda bitkisel katk l olup genel olarak aç k renkli olan yüzeyler s vazlama ile yetinilmifltir (Resim: 5). Kap kenarlar genellikle kal nd r ve belirgin biçimde siyah öz görülmektedir. A z kenar n n alt nda 119

6 yatay tutamaklar bulunduran parçalar az de ildir (Resim: 6). Kap biçimlerinin, genel olarak basit oldu u söylenebilir. Derin ve a za do ru daralan çömlekler, ço unlu u teflkil etmektedir (Çizim: 3, 4). Herhangi bezemeli bir parçaya rastlanmam flt r. Bu çanak çömle in, yap m tekni i bak m ndan Kuzey Mezopotamya da Çanak Çömlekli Neolitik Ça temsil eden Proto-Hassuna grubuna yak nl k gösterdi i söylenebilir. Ancak o gruba özgü boyal ve kabartma bezemelerin bulunmay fl, keskin omurgal kap biçimlerinin ender olmas, ayr ca husking traylerin olmamas, önemli farklar aras ndad r. Gerek kap biçimlerinin basit olmas, gerekse bezemeli parçalar n bulunmamas, Salat Camii yan üst evresinin Proto-Hassuna grubundan daha eski olabilece ini göstermektedir. Bu grup, Kuzey Irak ta bulunan ve yaln zca yal n çanak çömle- i veren Ginnig ile karfl laflt r labilecek niteliktedir (Campbell and Baird 1990). Alt evreye ait çanak çömlek, üst evredekilerden farkl özellikler tafl maktad r. Oldukça bol miktarda mineral katk l olup, yüzeyleri hafif açk l d r. Mineral katk n n iri taneli olup bol miktarda kullan lmas, en büyük özelli i teflkil etmektedir (Resim: 7). Ele geçirilen malzemelerin ço unun küçük parçalar hâlinde olmas nedeniyle, kap biçimleri konusunda sa lam veriler elde edilememifltir. Ancak diplerin düz ve genifl çapl oldu- u, a zlar n ise hafif içe dönük ve basit oldu u söylenebilir. A z kenar alt nda yatay tutamaklar bulunan parçalar da ele geçirilmifltir. Bezemeli parçalar yoktur. Salat Camii yan alt evresi çanak çömlek ile benzer özellikleri tafl yan malzeme, son y llarda tespit edilmeye bafllam flt r. Buna örnek olarak, kuzey Levant ta Tell el- Kerkh 2 (Tsuneki and Miyake 1996, Miyake 2003), F rat vadisinde Akarçay Tepe (Arimura et al. 2000), Mezraa Teleilat (Karul et al. 2002) ve Tell Halula (Faura and Le Mière 1999), kuzey Suriye de ise Seker al-aheimar gösterileblir (Nishiaki 2001). Büyük olas l kla Salat Camii yan alt evresi, bu yerleflmelerle birlikte Çanak Çömlekli Neolitik Ça n bafllang c na tarihlendirilebilecektir. Yontmatafl Yontmatafl endüstrisine bakt m zda, obsidyen, çakmaktafl ndan daha yayg n olup % 58 ini teflkil etmektedir. Alt evrede obsidyen oran n n daha düflük olmas d fl nda, iki evre aras nda belirgin fark görülmemektedir. Ancak obsidyen ve çakmaktafl endüstrileri, oldukça de iflik özellikler sergilemektedir. Obsidyenin büyük ço unlu u, kenarlar düzeltilmifl dilgilerden oluflmaktad r (Resim: 8). Toplam 4 tane tespit edilen çekirdek de, dilgi çekirdeklerdir. Buna karfl l k, çakmaktafl n n büyük ço unlu u yongalardan oluflmaktad r. Elde edilen çekirdeklerin tümü yonga çekirde idir. Büyük olas l kla höyük yan ndan akan Salat Çay n n yataklar nda bulunan çaytafl, hammadde olarak kullan lm flt r. Üzerinde korteks bulunan örnekler de az de ildir. Küçük Buluntular Küçük buluntular n zengin oldu u söylenemez ve iki evre aras nda büyük bir fark görülmemektedir. Piflmifl topraktan hayvan figürinleri, en büyük grubu teflkil etmektedir (Resim: 9). Bunun yan s ra tafltan a rflaklar, boncuklar ve bilezikler de ele geçirilmifltir. Kemik âletler olarak b z ve spatulalar bulunmaktad r. Genel olarak bu küçük buluntu toplulu u, di er Çanak Çömlekli Neolitik yerleflmelerinde bulunanlarla uyum içerisindedir. 3. SONUÇ VE DE ERLEND RME 2004 y l Salat Camii yan kaz lar nda elde edilen genel sonuçlar flu flekilde özetlemek mümkündür. 1) Ana topra n hemen üzerinde Çanak Çömlekli Neolitik Ça tabakalar tespit 120

7 edilmifltir. En az ndan 2004 y l nda çal fl lan alanda Çanak Çömleksiz Neolitik Ça tabakalar n n bulunmad ortaya ç km flt r. Büyük olas l kla Salat Camii yan n n Çanak Çömlekli Neolitik Ça dan itibaren iskân edilmeye bafllad söylenebilir. 2) Çanak Çömlekli Neolitik Ça için iki evrenin varoldu u, sa lam tabakalanma içinde tespit edilmifltir. Üst evrede bitkisel katk l çanak çömlek, alt evrede ise mineral katk l ve açk l parçalar büyük ço unlu u oluflturmaktad r. Üst evre çanak çömle inin, flimdiye kadar kuzey Mezopotamya da Proto-Hassuna olarak bilinen dönemden daha eski bir döneme ait oldu u düflünülebilir. Dolay s yla ondan daha eski olan alt evresi ise, Çanak Çömlekli Neolitik dönemin tam bafllang c na tarihlendirilebilir. Böylece Dicle havzas ndaki Çanak Çömlekli Neolitik Ça n geliflkin evrelerini iyi bir flekilde temsil eden Hakemi Use ile birlikte ele al nd zaman (Tekin 2004), Salat Camii yan, Çanak Çömlekli Neolitik Ça kültür silsilesini sa lam ve kesintisiz bir flekilde sunabilecektir. 3) fiimdiye kadar yaln zca Kuzey Suriye ve Kuzey Irak yerleflmelerine dayal olarak tart fl lan Çanak Çömlekli Neolitik Ça, bundan sonra Güneydo u Anadolu yu da içeren daha genifl co rafya çerçevesi içerisinde ele al nabilecektir. fiu an için, Dicle havzas n n Çanak Çömlekli Neolitik Ça kültürünün, bat daki F rat havzas ndan ziyade, güneydeki Habur havzas ve Kuzey Irak yla daha yak n iliflkisi oldu u düflünülmektedir. KAYNAKÇA ALGAZE, G., BREUNNINGER, R., LIGHTFOOT, C. and M. ROSENBERG, 1991, The Tigris- Euphrates Archaeological Reconnaissance Project: A Preliminary Report of the Seasaons. Anatolica XVII, ARIMURA, M., N. BALKAN-ATLI, F. BORELL, W. CRUELLS, G. DURU, A. ER M- ÖZDO AN, J. IBANEZ, O. MAEDA, Y. MIYAKE, M. MOLIST and M. ÖZBAfiARAN, 2000, A New Neolithic Settlement in the Urfa Region: Akarçay Tepe, 1999, Anatolia Antiqua VIII, CAMPBELL, S. and D. BAIRD, 1990, The Excavations at Ginnig, the Aceramic to Early Ceramic Neolithic Sequence in North Iraq. Paléorient 16/2, FAURA, J. -M. and M. LE MIÈRE, La céramique néolithique du haut Euphrate Syrien. In G. del Olmo Lete and J.-L. M. Fenollós (eds.), Archaeology of the Upper Syrian Euphrates, the Tishrin Dam Are,. Universutat de Barcelona, Barcelona, KARUL, N., AYHAN, A. and M. ÖZDO AN, 2002, Mezraa-Teleilat In Tuna, N. and J. Velibeyo lu (eds.), Il su ve Karkam fl Baraj Gölleri Alt nda Kalacak Arkeolojik ve Kültür Varl klar n Kurtarma Projesi: 2000 Y l Çal flmalar.. Orta Do u Tekn k Üniversitesi, Ankara, MIYAKE, Y., 2003, Pottery. In Iwasaki, T. and A. Tsuneki (eds.) Archaeology of the Rouj Basin: A Regional Study of the Transition from Village to City in Northwest Syria Vol. I. University of Tsukuba, Tsukuba, MIYAKE, Y., 2005, Diyarbak r li, Salat Camii Tepe ve Bismil Alt Bölgesi Yüzey Araflt rmas. 22. Araflt rma Sonuçlar Toplant s 2. Cilt, Ankara, NISHIAKI, Y., 2001, The PPN/PN Settlement of Tell Seker al-aheimar, the Upper Khabur, Syria: the 2001 Season. Neo-Lithics 2/01, TEK N, H., 2004, Hakemi Use 2001 Y l Kaz s lk Sonuçlar. In Tuna, N., Greenhalgh, J. and J. Velibeyo lu (eds.) Il su ve Karkam fl Baraj Gölleri Alt nda Kalacak Arkeolojik ve Kültür Varl klar n Kurtarma Projesi: 2001 Y l Çal flmalar. Orta Do u Teknik Üniversitesi, Ankara, TSUNEKI, A. and Y. MIYAKE, 1996, The Earliest Pottery Sequence of the Levant: New Data from Tell el-kerkh 2, Northern Syria. Paléorient 22/1,

8 Harita 1: Salat Camii yan n n yeri Harita 2: Salat Camii yan, topografik plan ve 2004 y l çal flma alan 122

9 Çizim 1: 2004 y l nda tespit edilen kal nt lar 123

10 Çizim 2: Neolitik Ça 2. tabaka ocak 124

11 Çizim 3: Neolitik Ça üst evresi çanak çömlek 125

12 Çizim 4: Neolitik Ça üst evresi çanak çömlek 126

13 Resim 1: Salat Camii yan, güneyden görünüm Resim 2: 1. tabaka tand rlar 127

14 Resim 3: 2. tabaka pisé duvarl yap Resim 4: 2. tabaka ocak 128

15 Resim 5: Neolitik Ça üst evresi çanak çömlek Resim 6: Neolitik Ça üst evresi çanak çömlek 129

16 Resim 7: Neolitik Ça alt evresi çanak çömlek Resim 8: Obsidyen âletleri Resim 9: Hayvan figürinleri 130