EURIMAGES DESTEKLĐ TÜRK SĐNEMASI VE AVRUPALI OLMAK. Yrd.Doç.Dr.Nigar PÖSTEKĐ

Transkript

1 1 EURIMAGES DESTEKLĐ TÜRK SĐNEMASI VE AVRUPALI OLMAK Yrd.Doç.Dr.Nigar PÖSTEKĐ Türkiye, coğrafi konumu ve tarih içindeki duruşu ile hem Asya ve Avrupa hem de Batı ile Doğu arasında köprü olma görevini üstlenmiştir. Türkiye nin Batı sı Avrupa dır ve Türkiye, Batılılaşma hareketinde hep Avrupa yı hedef almıştır. Birçok ülkenin yer aldığı bir kıtanın adı olan Avrupa, 20.yüzyılın sonunda tek bir çatı altında bir birlik oluşturma fikrine gelene kadar geçirdiği evrede Avrupalı olma yı nasıl gerçekleştirmiştir? Mehmet Ali Kılıçbay a göre Avrupa, ona ait ilk kurum olan feodalite ile oluşmaya başlamıştır. Hıristiyanlık, Rönesans ve Reform ile başlayan ve kapitalizme ulaşan gelişme Avrupalı yı oluşturmuştur. (Kılıçbay, 2001: 91-96) Bugün tek para, tek vergi sistemi, tek kimlik, kültür ve tek ekonomi sistemi çatısı altında bir Avrupalılık tartışılmaktadır. Atlas Okyanusu, Asya ve Afrika nın çevrelediği...coğrafyanın belirlediği, tarihin biçimlendirdiği şekliyle ve...yunanlılardan kalma adıyla anılarak, çok uzun zamanlardan beri varlığını (Benevolo, 1995: 11) sürdüren Avrupa ya dahil olma isteği Türkiye nin son yıllarda daha çok tartıştığı bir niyet olarak karşımıza çıkmaktadır. Avrupa Birliği, 80 lerde Avrupa Kimliği oluşturma sürecine girmiştir. Bu nedenle de AB vatandaşlığı, Avrupa günü, parası, AB bayrağı, pasaportu, sürücü belgesi ve AB marşı gibi bir ulus için önemli belirleyiciler yaratılmaya çalışılmıştır. Ancak bu bir Avrupa kültürel kimliği yaratılması için yeterli olmamıştır. (Ertuğrul, 2001: ). Bilindiği gibi insanlar içinde doğdukları toplumun kültürünü öğrenmektedirler. Sosyalizasyon denen bu süreç ile bir kültürel kimlik oluşturulmaktadır. Toplumda varolan belli kalıplara uyarak çalışkan işçi, iyi yurttaş, iyi baba gibi genelleştirilmiş kalıplara girilmektedir. Bu bağlamda sıradan insan ve egemen insan arasındaki başka bir üst kimliği paylaşma sadece bir yanılsamadır. Sıradan insanın gerçekliğini anlamasını zorlaştırır ve yaşadığı hayattaki çelişkilerin şiddetini azaltır. Kişi içinde yaşadığı kültürüyle ilgili yaşama deneyimi kazanır. Böylece aynı kültür içindeki diğer insanlarla ortak tutumları taşır ve ona göre davranır. Toplum içinde bir homojenleşme meydana gelir. Bu homojenleşme de çoğu zaman insanların uzun uzun konuşmadan anlaşmalarını sağlar. Davranışlarımızı etkileyen tutumları ailemizden, yakın çevremizden ve okuldan, kitle iletişim araçlarından, kısacası toplumdan öğreniriz. Bu anlamda Avrupalı olmak için de bir öğrenme sürecinden geçmemiz gerekmektedir. Oluşturulmak istenilen Avrupalı kimliği, Avrupalıları öteki lerden ayırmaktadır. Hukuk, demokratikleşme, insan hakları gibi alanlarda yapılan yeni düzenlemelerle Avrupa ya uyma çabasında olan Türkiye, AB ülkelerinin tek bir Avrupa oluşturma fikrinde karşılaştıkları güçlüklere benzer güçlüklerle karşı karşıya kalmaktadır. Hem Türk-Đslam kültürü hem de Doğu-Batı sentezi bir kültür olarak iki farklı açılıma sahip olan Türkiye, yüzü Batı ya dönük, tüm kurumları ile Batılılaşma çabasında olan bir ülke görünümündedir. Dolayısıyla Avrupa Birliği, Türkiye için önemli bir hedef haline gelmiştir. Öyle ki her konu Avrupa ile ilişkilendirilir haldedir. Batı nın oryantalist bakışı ile bir bilinmeyen ve öteki olan Doğu nun bir parçası olan Türkiye, Tanzimatla birlikte yüzü hep Batı ya dönük olmuş Yrd.Doç.Dr., KOÜ Đletişim Fakültesi RST Bölümü

2 2 bir ülkedir. Bir anlamda öteki olmak istememektedir artık. Oysa ki Batılı Avrupa için 80 lerin sonuna kadar sınırlar çok keskindir. Örneğin Berlin duvarı şu mesajı taşımaktadır: Bu sınırın arkasında başka bir Avrupa, başka bir sistem, başka bir dünya var! Bu durum birtakım eski Avrupalı önyargıları desteklemiştir. Zira gerçek Avrupa, diğer tarafı her zaman başka bir yer, öteki, ötede olarak tahayyül etmiştir. (Hall, 1998: 4) Türkiye nin Avrupalı olmak çabası aslında oryantalist bakışın etkisi ile öteki olarak görülmesi sonucunda sekteye uğramaktadır. Đnsanların içinde bulundukları yaşam koşulları kültürün farklı bölgelerde, farklı yer ve zamana göre, farklılaşarak yerellik kazanmasına neden olmuştur. Her toplum kendine ait özelliklerini ve geleneklerini zaman içerisinde kazanmıştır. Avrupa ülkeleri de küçük farklılıklara rağmen kültürel olarak birbirlerine yakın özellikler taşımaktadırlar. Bunda Grek kültürünün bugünkü uygarlıklarının temeli olarak alınmasının ve dini yakınlıklarının etkisi bulunmaktadır. (Özkök, 1985: ) Kolektif kimlik oluşumunda kritik rol oynayan objektif kriterlerden coğrafya, din, dil, ortak tarih ve ortak kültür Avrupa ya uyarlanarak incelendiğinde söz konusu kriterlerin ulusal kimliklerle rekabet edebilecek bir Avrupa kimliği yaratılmasında yetersiz kaldığı görülmektedir. (Özsoy, 2002: 74-75) Bir Avrupalılık üst kimliği oluşturulması zordur. Tarihi ve dini bağlar kimlik oluşturmada yetersiz kalmaktadır. Bu anlamda Türkiye nin Eurovision birinciliği, 2002 Dünya Futbol Şampiyonası ndaki üçüncülüğü, Süreyya Ayhan ın Avrupa Atletizm Şampiyonası ndaki birinciliği, Azra Akın ın Dünya güzelliği, Nuri Bilge Ceylan ın Cannes başarısı Türk Damgası olarak yorumlansa da Avrupalı ve Batılı olmak için yeterli görülmemektedir. Yine de Türkiye, tüm kurumları ve insanlarıyla Batı ile bağlarını koparmama çabası içerisindedir. Nitekim AB ye girildiği taktirde AB ülkelerine göçetmek ister misiniz? sorusuna evet yanıtlarının yaş düştükçe arasında %41 e yükseldiği görülmektedir. (Özsoy, 2002: 45) AB ve Türk Sineması Türkiye, 1999 da AB ye tam üyelik adaylığı teyid edildikten sonra 2000 de Katılım Ortaklığı belgesini imzalayarak tam üyelik yolundaki uzun sürece resmen başlamıştır. (Özsoy, 2002: 24) Liberal politikaların güdüldüğü 80 lerde Türkiye yeniden Avrupa konusunda niyetini ortaya koyduğu vakit, ilk işlerinden birisi de kültürel alanda ortaklığı sağlayacak olan alanlara dahil olmaktır. Bunun için de Avrupa kültürel kimliği yaratılması için yapılan çalışmalar içerisinde yer almaya çalışmıştır. Avrupa Birliği kuruluşunun temelini oluşturan küreselleşmenin somut sembolü Amerika ya karşı bir güç olma çabası çerçevesinde Hollywood a karşı duracak bir sinema yaratma yolunda birtakım çalışmalar yapmıştır....avrupa Birliği, televizyon yayıncılığı ve film sektörlerinde ulusal pazarların sınırlılıklarını aşarak ticari olarak ABD ve Japonya ile rekabet gücünü arttırmayı hedeflemektedir. (Gencel Bek, 2003: 16) Bu bağlamda Avrupa Sineması; Avrupa Birliği nin, Avrupalılığın ve Avrupa nın sınırlarının farklı zeminlerde tartışılmaya başlandığı yıllarda dile getirilen bir kategori olmuştur. (Toplum Bilim, 2005: 7) 1988 yılı Avrupa da Avrupa Sineması ve Televizyon Yılı olarak ilan edilmiştir. (Ertuğrul, 2001: 148) Bu çerçevede Eurimages, Avrupa Konseyi tarafından Avrupa film ve televizyon programı ve üretimini teşvik etmek için kurulmuştur. Ortak film yapım fonudur. Eurimages, desteği ile sinemacıların film çekmesine yardımcı olmaktadır. Temel olarak iki amaç üzerine kurulduğunu söylemek mümkündür: Kültürel amacı Avrupa toplumunun birçok yönünü taşıyan yapımları desteklemektir. Ekonomik amacı ise yardım sağlayarak gişe başarısı yakalamaktır.

3 3 Günümüz dünyasında sinemada ekonomik ve kültürel yayılmacılık anlamında iki farklı kutuplaşmadan bahsetmek mümkündür: ABD ve Avrupa Sineması. Bu ekonomik ve kültürel karşı koyuşta ve büyük Avrupa Sineması yaratma çabasında Eurimages önemli bir adımdır. Eurimages Avrupa kültürüne katkı sağlayan ve sanatsal estetiğe sahip olan projeleri destekleyerek bir kıta üzerindeki farklı farklı kültürel yapıyı ortak bir kültür etrafında toplamayı hedeflemektedir. Amerika nın büyük bütçeli, albenili, yıldız oyunculu, yapım özellikleri ve dağıtımı ile güçlü sinemasına karşılık Avrupa Sineması, Auteur yönetmenleri ile karşı durmaya çalışmaktadır. Đşte fon da hem büyük bütçeli ve yıldız oyunculu filmleri hem de sanat sinemasını destekleyerek iki taraflı bir karşı duruş yaratmaya çalışmaktadır. Sinemanın bir kültür yayıcısı ve kültürel üretim biçimi olduğu düşünülürse eğer özellikle ABD sineması tarafından kullanılıp, yeniden üretilen bir kültürün ve dünyanın da yaratıcısı olduğunu söylemek mümkündür. Đnsanları satın alma davranışına yani sinema filmi izlemek için bilet almaya iten kitlesel sinema ürünleri, insanların eğlence ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik üretimde bulunmaktadır. Eurimages da bu noktada devreye girmektedir. Avrupa kimliği ne hizmet eden ve ABD sinema hegemonyasından kurtulmuş bir AB sinemasına ulaşmak. Sinema kitleler tarafından kabul edilen genel inanışa göre bir eğlence aracıdır. Ancak düzenlenen festivaller, verilen ödüller, başka ülkelerde düzenlenen film haftaları ile aynı zamanda bir kültür taşıyıcısıdır. Ulus sınırlarını aşabilen bir sinema, ait olduğu ülkenin de bir temsilcisi olacaktır. Belki de kültürel kimliğin sinema yolu ile korunmasına hizmet edecektir. Bu anlamda Türk Sinemasına bakarsak eğer, yakın komşuları ile yaptığı az sayıdaki ortak çalışma dışında Türk Sineması nın Türkiye yi temsil edecek ve dünyada ses getirecek filmler üretemediğini görmekteyiz. Gerek Yeşilçam döneminde, gerekse 80 sonrasının bunalım filmleri döneminde kitleleri peşinden sürükleyip, ilgi çekecek filmler üretmeyi başarmıştır. Ancak bunlar tamamen iç piyasaya dönük filmlerdir. Türkiye, Avrupa ya dahil olma sürecinde birçok olumlu ya da olumsuz tartışmaya sahne olmaktadır. Bu süreçte Eurimages, Türk Sineması na bir katkı mı sağlamaktadır? Yoksa tam tersine düşünme yollarını tıkamakta mıdır?, Yapılan filmler, Eurimages in ilkesi olan Avrupa kimliğine hizmet etmekte midir?, Türk Sineması nın özellikle 80 lerde Türk toplumuna yabancılaştığını söyleyebilmemiz mümkündür. Kırılma noktası ise 1990 ların başıdır. ABD şirketlerinin hakimiyeti ve Eurimages fonu Türk Sineması na yeni bir yön vermiştir. Türk Sineması 1990 sonrasında sinemasal bir uyanış sağlasa da film sayısı ve seyirci açısından olan bu gelişme fikri olarak gerilerde kalmıştır. Oysa 1987 sonrasında Amerikan tarzı filmler yapılarak seyirciye hoş görünmek yolu seçilmiştir. Türk sinemacıların Türkiye ye ait sorunları, acıları, mekanları, insanları ve Türk tarihini kendilerine konu edinmeleri gerekmektedir. Oysa filmlerin özellikle ticari getirileri gözönünde bulundurularak çevrilmeleri nedeniyle toplumsal gerçeklerle ilgili kısmın unutulduğu görülmektedir. Ekonomik zorluklar sinemacıların ya popüler kültüre yönelmelerine neden olmuştur ya da Eurimages fonu gibi ek yardım kaynaklarına yönelmeleri sonucunu doğurmuştur. Türk Sinemasının en büyük problemi seyircisi ile yıldızının barışamamasıdır. Bunda yapmış olduğu içine kapanık filmlerin etkisi de bulunmaktadır. Bu tarz filmlerin daha çok Eurimages desteğini sağlayan filmler olmaları ilgi çekmektedir. Bu durum özellikle Eurimages yardımlarını sanat filmi kategorisinden alan yönetmenler için hareket kabiliyeti kısıtlanıyor mu? sorusunu akla getirmektedir. Bu anlamda sanat filmleri yönetmenler için bir

4 4 zorunluluk mudur yoksa tercih midir? diye düşünmek gerekmektedir. Çünkü filmlerdeki temalara bakıldığında birtakım benzerliklerin olduğunu görmekteyiz: iletişimsizlik, cinsellik, yabancılaşma, ölüm, çok kültürlülük gibi. (Gencel Bek, 2003: 83) Filmlerdeki imgesel anlatım, politik içerik (fikir ve ifade özgürlüğü, kürt sorunu), Avrupai anlatım diyebileceğimiz sinemasal dil, mekanlar, renkler, uzun planlar akla bunları getirmektedir. Filmler yerli seyirciden çok yabancı seyirciyi hedefleyen, festival filmi olarak adlandırılan (Pösteki, 2004: 31) 80 li yılların entel filmlerinin devamı gibidirler. Türk Sineması, Türkiye nin Avrupa Konseyi üyeliği sayesinde fondan destek alınmaktadır ve bu destek projelere belli bir prestij getirmektedir. Yine de sinemanın Eurimages dan destek alması kendisini Avrupalı hissetmesi için yeterli bir gerekçe sunmamaktadır. Avrupa nın kültürel çeşitliliğini yansıtmak, Avrupa kimliğini geliştirmek yönünde destek alan yönetmenlerin Batı ya ulaşmak yerine, içlerine daha çok kapanmaları, bizi Türk Filmleri Avrupalı Olmak ın karşılığını veremiyorlar sonucuna götürmektedir. Batı ya yönelmek ve ortak kültüre hizmet etmek söz konusu değildir. Aksine Türkiye nin Avrupa daki temsilcileri olarak sahiplendiği Fatih Akın ve giderek uzaklaşsa da- Ferzan Özpetek Doğu ya bir yolculuk derdindedir ve Batı nın bakışı ile Türkiye yi yorumlamaları söz konusudur. Bu durumu son yıllarda destek alan filmlerden bazılarını ele alarak görmeye çalışmakta fayda bulunmaktadır. Eurimages ve Türk Sineması 1990 sonrası sinemadaki iki farklı yönetmen tipi ve iki farklı yönelim Türk Sinemasının çizgisini belirlemiştir: popüler filmler çevirerek gişe başarısını ön planda tutan bir kuşak ve de kendi dilini, sinemasal özelliklerini yerleştirmeye çalışan kuşak. Popüler film çeviren yönetmenlerin Eurimages ile yolu fazla kesişmemektedir. Yeni sinemaya giren bazı genç yönetmenlerin ise mümkün olduğunca gişeden, yapımcılardan ve yardımlardan uzak kalarak film çevirdiklerini görmekteyiz. Eurimages ın desteklediği -ya da fona başvuran demek daha doğru olacaktır- sinemacılar arasında eski kuşak yönetmenlerin ve politik içerikli film yapan yönetmenlerin olmaları dikkati çekmektedir. Batı oryantalizmine sahip filmler çevirerek kariyerine başlayan Ferzan Özpetek yine Eurimages a sık başvuran bir yönetmendir. Atıf Yılmaz, Ömer Kavur, Ali Özgentürk, Reis Çelik, Handan Đpekçi, Yeşim Ustaoğlu gibi yönetmenlerin destek konusunda Eurimages la çalıştıkları görülmektedir. Çevrilen filmlerin Avrupa kültürüne katkı konusunda ne gibi bir önerme sunduklarını analiz etmek zordur. Avrupa dan destek alan, Avrupalı bir sanatı kullanan ve Avrupa kültürünü temel alan sinemacıların böyle bir önerme sunma dertleri yoktur çünkü. Sinemanın toplumu yönlendirme işlevini yerine getiremediğini söylememiz gerekmektedir. Seni Seviyorum Rosa (Işıl Özgentürk-1991), Çıplak (Ali Özgentürk-1992), Sen de Gitme (Tunç Başaran-1995), Akrebin Yolculuğu (Ömer Kavur-1996), Avcı (Erden Kıral-1997) gibi seyirci ile buluşamayan filmler yanında; Eşkıya (Yavuz Turgul-1996), Hamam (Ferzan Özpetek-1996), Ağır Roman (Mustafa Altıoklar-1997) gibi az sayıda ilgi çeken filmde bulunmaktadır. Dikkati çeken bir diğer noktada Türkiye nin uzun yıllardır tartıştığı birtakım politik sorunların da Eurimages destekli filmler ile ortaya konulmasıdır. Bir anlamda Türkiye de devletin sinemanın tartıştırıcı yönünü kullandıramamasının açığını kapatmıştır. Yine ülkenin iç gündemine tartışmacı olarak dolaylı bir katılım yaptığını da söylememiz mümkündür. Işıklar Sönmesin (Reis Çelik-1996), Güneşe Yolculuk (Yeşim Ustaoğlu-1997), Hoşçakal Yarın (Reis Çelik-1997), Büyük Adam Küçük Aşk (Handan Đpekçi-2001), Hiçbiryerde (Tayfun Pirselimoğlu-2001), Çamur (Derviş

5 5 Zaim-2002), Yazı Tura (Uğur Yücel-2002) gibi filmler bazı konuları tartıştırması ile gündeme gelmişlerdir. Asıl Türk Sinemasının Batı daki yüzü olan Ferzan Özpetek sinemasındaki Eurimages yüzünü ortaya çıkarmakta fayda bulunmaktadır. Filmlerinde oryantalizm ile Türkiye ye dair vurguları okuyabilmek mümkündür. Yine de Avrupalılığı Türk halkına anlattığını söyleyememekteyiz. Hamam da (1996) eski sokaklar, evler, vapur ve hamam ile bambaşka bir Đstanbul çizerken; Harem Suare de (1998) ise Batılıların kafasındakine uygun bir mekan yaratmıştır. Kameranın açıları, ışık, öykü anlatımı, imgeler ile anlam yaratma, renk ve mekan kullanımı gibi ögelerde Avrupalı olan ve yarattığı Türkiye ile de oryantalist Batı bakışını tekrar eden Ferzan Özpetek, Avrupalı filmler yapsa da; filmlerinde Avrupalı Türk modeli oluşturmamıştır. Bir diğer Türk yönetmen olan Fatih Akın sinemasında da Avrupalı olmaktan ziyade Doğulu olmak anlatılmaktadır. Bunda yönetmenin Almanya da büyüyüp, Türkiye yi keşfetme isteğinin de etkisi bulunmaktadır kuşkusuz. Filmlerinde Türk toplumuna dair sunumlar yapan Fatih Akın ın, oryantalizm, Doğu ya yolculuk, aşk, göç gibi temalardan yola çıktığı görülmektedir. Sonuç Avrupa Sineması, Hollywood dan farklı tarzda filmler çevirerek ve ülke sinemalarını biraraya getirip, güçlü bir Avrupa sineması yaratmaya çalışarak varlığını sürdürmek zorunda kalmıştır. Bu bağlamda Türk Sineması da Avrupa içerisinde yer alarak Eurimages fonundan destek almıştır. Ancak çevrilen filmler Avrupa kültürüne hizmet etmek ya da Avrupa sinemasına ivme kazandırmak konusunda başarılı olamamışlardır. Sinemanın kendi içindeki yapısal ve finansal problemleri bu durumu güçleştirmiştir. Avrupa kültürüne hizmetten ziyade parasal kaynak sağlamak sinemacılar için önemliyken; Eurimages ın desteklediği filmlerin ortaya koydukları sonuçlarla da çok ilgili olduğunu söylemek zordur. Sonuç olarak hem Avrupalı olan yani Eurimages fonundan destek alarak bir anlamda Avrupa kültürüne hizmet edeceğini taahhüt eden bir sinema söz konusudur hem de Avrupalı olmayan yani Avrupa ya ya da Avrupalı olmaya dair film yapmayan bir sinema bulunmaktadır. KAYNAKLAR Benevolo, Leonardo, Avrupa Tarihinde Kentler, çev: Nur Nirven, Afa, Đstanbul, Ertuğrul, Kürşat, AB ve Avrupalılık, Doğu-Batı Düşünce Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 14, Şubat, Mart, Nisan 2001.

6 6 Gencel Bek, Mine, Avrupa Birliği ve Türkiye de Đletişim Politikaları, Ümit Yayıncılık, Ankara, Hall, Stuart, Sinir Krizinin Eşiğindeki Avrupa Sineması, 25. Kare, Sayı: 25, Ekim-Aralık Kılıçbay, Mehmet Ali, Tarihsizliğin Marjından Marjinalleştiren Tarih Alanına: Avrupa nın Kendini ve Dünyayı Đnşa Etmesi, Doğu-Batı Düşünce Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 14, Şubat, Mart, Nisan Özkök, Ertuğrul, Đletişim Kuramları Açısından Kitlelerin Çözülüşü, Tan Yayınları, Ankara, Özsoy, Osman, AB Yolunda Türkiye, AB Yayınları, Đstanbul, Pösteki, Nigar, 1990 Sonrası Türk Sineması, Đstanbul, Toplum Bilim, Sayı: 18, Ocak 2005.