BERGAMA DAVASI KARAR ÖZETİ

Transkript

1 31 BERGAMA DAVASI KARAR ÖZETİ Dava, İzmir ili Bergama ilçesinin Ovacık ilçesinde altın madeni işletilmesine TÜBİTAK tan alınan rapora göre izin verilmesiyle ilgilidir. E.M. Eurogold Madencilik limitet şirketi 1992 yılında altın arama izni almıştır. Söz konusu izin 10 yıl süreyle geçerli olup, altınların ayrıştırılması için siyanür kullanma yetkisini de içermektedir. Bergama sakinleri, söz konusu şirket tarafından kullanılan siyanür yönteminin tehlikeleri, sağlık açısından taşıdığı riskler, yeraltı su kaynaklarının kirletilmesi açısından taşıdığı riskler ve yöredeki eko-sistemin yok edilmesi gerekçeleriyle iznin iptali için dava açmışlardır. Başvurucuların bu talebi ilk derece mahkemesi tarafından reddedilmiş fakat 13 Mayıs 1997 tarihli Danıştay kararıyla kabul edilmiştir. Danıştay, söz konusu çevre raporunun sonuçları ve konuyla ilgili diğer raporlar temelinde, altın madeninin coğrafi yeri ve bölgenin jeolojik durumu nedeniyle söz konusu işletme izninin insan sağlığı ve çevresel riskler açısından kamu menfaatine uygun olmayacağı görüşünü benimsemiştir. İzmir İdare Mahkemesi 15 Ekim 1997 tarihinde madene çalışma izni veren Çevre Bakanlığı izninin iptaline karar vermiştir. Söz konusu karar 1 Nisan 1998 Gülçin KELEŞ Stj. Avukat

2 32 tarihinde Danıştay tarafından onanmıştır. Çevre Bakanlığı tarafından verilen iznin iptaline ilişkin yargı kararı kesinleşmiştir, ancak madenin bu karar doğrultusunda kapatılması gerekirken dava konusu işlem tesis edilmeye devam edilmiştir. Başbakanlığın talebi üzerine madende risk faktörü olup olmadığı TUBİTAK ve Enerji Tabii Kaynaklar Bakanlığı ile Çevre Bakanlığı temsilcilerinin de bulunduğu bir komisyonca incelenmiştir. Bu incelemeler sonucunda: (1) İlgili Danıştay kararında insan ve çevre sağlığını tehdit ettiği öne sürülen risklerin tümüyle giderildiği ya da kabul edilebilir limitlerin çok altına çekildiği (2) Tesisin mevcut özellikleri ile gerek üretim teknolojisi gerekse sağlanmış olan çevresel koşullar açısından dünyada altın madenciliği için öngörülüp uygulanmakta olan en uygun teknoloji düzeyini ya da daha iyisini yansıttığı (3) Bu şekilde inceleme konusu olan tesisin ve aynı koşullarda benzerlerinin, çevre uyumlu ve duyarlı birer iktisadi faaliyet olarak, işletmeye geçirilmelerinin sürdürülebilir kalkınma kavramı çerçevesinde ülkemiz menfaatleri açısından uygun ve yararlı olacağı kanısına varıldığının belirtilmesi ve Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı ile Çevre Bakanlığının da raporda belirtilen görüşlere katılması üzerine dava konusu işlemin tesis edildiği anlaşılmaktadır. Davalı TC. Başbakanlık ve davaya katılan Eurogold Madencilik A.Ş. savunmasında, TÜBİTAK tarafından düzenlenen rapordaki hususların ve Çevre Bakanlığı görüşünün ilgili ve yetkili makamlara sunulmasına yönelik bir iç yazışma olduğu, davanın bu nedenle reddi gerektiği ayrıca Çevre Bakanlığı nın madene izin vermesine ilişkin işlemin iptalini hükmeden yargı kararının derhal ve tamamen uygulandığını öne sürmüştür. Diğer yandan altın madenlerinin ülkemiz ekonomisi ve kamu yararı açısından büyük önem arz ettiğini ileri sürmüştür. Davacılar yanında davaya katılan Türk Tabipler Birliği "siyanür liç" yönteminde kullanılan siyanürün çevre ve insan sağlığı için ileri derecede toksit olduğunun, cevherde bulunan diğer ağır metallerin insan sağlığını doğrudan tehdit edebileceğinin, TUBİTAK tarafından hazırlanan raporun herhangi bir uygulamaya dayanmadığı, birçok çelişki içerdiği ve üslup açısından da bilimsel bir çerçeveye oturmadığının belirtildiği, dava konusu işlemin hukuka aykırı olduğundan iptali gerektiği ileri sürülmektedir. Çevre Bakanlığı işleminin iptali istemiyle açılan davada Danıştay Altıncı Dairesi bozma kararı vermiştir. Başbakanlık risk faktörlerinin belirlenmesi için tekrar ilgili kuruluşlara talimat vermiştir. Siyanür liçi yöntemiyle yapılmasına izin verilen işlem kamu yararına aykırı olduğu gerekçesiyle iptal edilmiştir; ancak işletici risk faktörlerini azalttığını ek önlemler aldığını öne sürerek idareye başvurmuştur. Bunun üzerine TUBİTAK ın risklerin önlenebilir boyutta olduğuna ilişkin düzenlediği rapor düzenlemiştir. Kesinleşmiş yargı kararı uygulamada değiştirildiği sebebiyle hukuk devleti ilkesine aykırıdır. İzmir 1. İdare Mahkemesi dava konusunu oybirliği ile iptal etmiştir. İNCELEME : Çevre Bakanlığının siyanür liçi yöntemi ile maden işletilmesine ilişkin vermiş olduğu iznin niteliği nedir? Çevre Bakanlığı, TUBİTAK tarafından hazırlanmış bir rapora göre merkezi idare kolluk makamı sıfatıyla bu izni vermiştir. Kolluk makamı kolluk alanında bireysel ve düzenleyici işlemler yapma yetkisine sahip kişi veya kurullardır. (Kemal Gözler, İdare Hukuku, Ekin Yayınevi, Bursa, 2007, s. 569) bu faaliyetin izin usulüne bağlanmış olmasında haklı bir sebep vardır; çünkü kamu düzeninin sağlanması ve korunması için kamu için tehlike arz eden birtakım faaliyetlerin yapılabilmesi izin usulü gerektirmektedir. Dava konusunu teşkil eden faaliyet izin usulüyle

3 33 gerçekleştirilmiştir; ancak kamu yararına aykırı olduğu gerekçesiyle iptal edilmiştir. Siyanür liç altının topraktan ayrıştırılmasına yarayan bir yoldur. Siyanür insan hayatı için büyük bir tehlike arz etmektedir. Toprağa, suya ve havaya karıştığı zaman bütün canlıların yaşamını tehdit eder. Bu yüzden siyanür liçi yöntemiyle yapılmasına izin verilen işlem kamu yararına aykırı olduğu gerekçesiyle iptal edilmiştir. Buna ilişkin yargı kararı kesinleşmiştir ancak mahkeme kararını uygulamak yerine dava konusu üzerinde işlem tesis etmeye devam edilmiştir. Anayasa md. 138 e göre yasama ve yürütme organları ile idare mahkeme kararına uymak zorundadır. Bu madde ışığında idare mahkeme kararlarını hiçbir surette değiştiremez ve bunların yerine getirilmesini geciktiremez. Ayrıca IYUK md 28/1 e göre idare esasa ve yürütmenin durdurulmasına ilişkin kararların icaplarına göre gecikmeksizin işlem tesis etmeye veya eylemde bulunmaya mecburdur. Oysa dava konusunu oluşturan olayda mahkeme tarafından verilen karar göz ardı edilmiş, Başbakanlığın talebi üzerine TUBİTAK tarafından rapor hazırlanmış, risk faktörleri saptanmış ve sözde ülke çıkarı için siyanür ile altın çıkarılmasına tekrar tekrar izin verilmiştir. Bütün bunlar hukuk devletine ilişkin sorunlardır. Bu yüzden hukuk devleti kavramının muhtevasını anlamak son derece önemlidir. Hukuk devletinin demokratik düzenin egemen olduğu ülkelerde idarenin hukuka bağlılığı ilkesi benimsenmiştir. Hukuk devleti ilkesi bir ülkede yerleşmiş olan hukuk düzenine yalnız bireylerin değil idarenin de uymasını gerektiren bir ilkedir. Hukuk devleti ilkesinin bir anlam kazanabilmesi için ülkede egemen olan hukukun devlete karşı idare edilenlere hukuk güvenliği sağlaması gerekir. Anayasa Mahkemesi nin de bir kararında belirttiği gibi hukuk devleti insan haklarına saygı gösteren ve bu hakları koruyucu, adil bir hukuk düzeni kuran ve bunu devam ettirmeye kendini zorunlu sayan ve bütün faaliyetlerinde hukuka ve Anayasaya uyan bir devlet olmak gerekir. (Şeref Gözübüyük, Turgut Tan, İdare Hukuku Genel Esaslar, Ankara, 2007, s.38) Dava konusu oluşturan olayın hukuk devleti ilkesinin gereklerinden biri olan temel haklar ve güvenliği açısından ele alınması yerinde olacaktır. Hukuk devletinin en önemli gereklerinden biri temel hakların güvenlik altına alınmasıdır. Bireylerin, koruyucu haklar, isteme hakları ve katılma hakları şeklinde kategorize edilmiş üç tür hakkı vardır. Temel hak ve özgürlükler Anayasa da açıklık olan durumlarda ve Anayasa nın öngördüğü ölçüde sınırlanabilir. Anayasa md. 13 sınırlamanın da sınırını çizen bir maddedir. Anayasa her türlü sınırlamanın Anayasa nın sözüne ve ruhuna demokratik toplum düzeninin gereklerine uygun olarak ancak yasa ile yapılabileceğini öngörmektedir. (Gözübüyük, Tan, İdare Hukuku Genel Esaslar, s.41) Her ne kadar davalı idare altın madenlerinin ülkemiz ekonomisi ve kamu yararı açısından büyük önem arz ettiğini ileri sürmüş olsa da siyanür ile altın çıkarma işlemi çevre ve insan sağlığı için büyük bir tehlike taşımaktadır. Siyanürün toprağa, havaya karıştığı zaman her türlü canlı açısından zararlı

4 34 olduğu sebebiyle bu yöntemle altın madeni işletilmesine izin verilmesi yolundaki işlemde kamu yararına uygunluk bulunmadığı gerekçesiyle iznin iptaline karar verilmiştir. Kamu hizmeti doktrine göre devletin varlık sebebi, toplumun iyiliğine çalışmak, kamu için lüzumlu ve faydalı olan teşebbüslere girişmek ve bu teşebbüsleri gerçekleştirecek teşkilatı kurmak ve faaliyeti yetine getirmektir. Bu ihtiyaçlar özel teşebbüsler eliyle karşılanıyorsa faaliyetin konusu kamu hizmeti teşkil etmez; çünkü kamu hizmeti niteliği kazanabilmesi için bir kamu tüzel kişisi veya bir kamu tüzel kişisinin denetimi altında özel kişi tarafından kamu yararı için yapılan bir faaliyet olmalıdır. ( Hamza Eroğlu, Genel Esaslar, İdari Teşkilat ve İdarenin Denetlenmesi, Ankara, 1985, s.16) Dava konusunda yer alan işlemlerin unsurları bakımından değerlendirilmesi: TUBİTAK tarafından hazırlanan rapor ışığında Çevre Bakanlığı nın maden işletilmesi konusunda verdiği izin hukuki sonuç doğurmaya yönelik yapılan bir irade açıklamasıdır. Bu izin nezdinde ilgili şirket faaliyetlerine başlamıştır. Bu irade açıklamasının herhangi bir kişi tarafından değil idare adına irade açıklamaya yetkili olan kişi veya kişiler tarafından açıklanması gerekir. Yetkili kişiler ise Anayasa ve kanunlarla belirlenir. Çevre Bakanlığı merkezi idarenin başkent teşkilatında bulunur ayrıca düzenleyici ve bireysel işlem yapmaya yetkili olduğundan yetki unsuru bakımından aykırılık yoktur. Dava konusunu oluşturan izinlerde iradeyi açıklamak için kullanılan araçlarda yani şekil bakımından hukuka aykırılık yoktur. Sebep unsuru bakımından değerlendirecek olursak; idareyi bir işlem yapmaya sevk eden hukuki veya fiili etkenlere sebep denir. Çevre Bakanlığı nın bu izinleri verme sebebi işletilecek olan madenlerin ülkemiz ekonomisi açısından fayda sağlayacağı görüşüdür. İzin Tubitak raporunun da katkılarıyla bu amaçla verilmiştir. Ancak davacı Bergama halkı ve davaya katılan Türk Tabipler Birliği ve İzmir Tabip Odası söz konusu faaliyetlerin çevre ve insan sağlığına zararlı olduğunu ve hangi sistem getirilirse getirilsin siyanür ile çıkarılan altının çevreye verdiği zararı azaltamayacağını öne sürmektedirler. Görüldüğü üzere ülke ekonomisi yararı için kurulan faaliyet idarenin genel esaslarından olan kamu yararı ilkesine aykırı olduğu gibi kuruluş sebebi bakımından da hukuka aykırıdır. Dolayısıyla faaliyetin meydana getirdiği sonuçlar da hukuka aykırıdır. Dava bakımından önemle üzerinde durmamız gereken şey amaç unsuru yani kamu yararıdır. İdarenin işlem ve faaliyetleri kamu yararı çerçevesinde dış dünyada tezahür ederler. Kamu menfaati objektif ve bilimsel tanımı olmayan bir kavramdır. Waline e göre idarenin ve idari faaliyetlerin konusu ve amacı kamu menfaatini korumak, sağlamak ve devam ettirmektir. Kamu menfaatinin idare faaliyetlerine yön verdiği gerçektir; ancak yalnızca kamu menfaati idare hukukunu karakterize etmeye yetmez. (Eroğlu, Genel Esaslar, İdari Teşkilat ve İdarenin Denetlenmesi, s.18) Siyanür ile altın ayrıştırma işlemi çevre ve canlılar için büyük bir tehlike arz ettiği gibi Çevresel Etki Değerlendirme ve bilirkişi raporuna göre bölgenin 1. derece deprem kuşağında bulunması, yeraltı suyunun yağıştan ve yüzeysel akıştan süzülme ile oluşması, proje sahasında yağışların taşkınlara sebep olması, bölge topraklarının erozyon potansiyeli gibi yörenin coğrafi ve iklim koşullarının etkilenebilirliği ve siyanürün PH değerinin yağışlardan etkilenmesi, PH değerinin düşmesi durumunda siyanürün en tehlikeli olan HCN gazına dönüşeceği saptanmıştır. Görüldüğü üzere kamu yararı göz ardı edilmiştir, ülke ekonomisi yanında insan sağlığı dikkate alınmamıştır. Tüm sebeplerden dolayı verilen izinler kamu yararı bakımından hukuka aykırıdır. Ayrıca md.13, md. 19, md. 20 ve md. 23 bakımından açık bir ihlal olduğu görülmektedir.

5 35 Çevre Bakanlığı nca verilen izinlerin mahkeme kararıyla iptal edilmesi; ancak mahkeme kararına uyulmaması ve Başbakanlığın talebi üzerine risk faktörlerinin tekrar incelenmesi ve çeşitli şirketlere izin verilmesi sebebiyle başvurucuların iç hukukta tüketebilecekleri aktif bir yol olmadığı için Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ne gidilmiştir. AİHM başvurucuların kendilerini koruyan usuli güvencelerden yetkililerce yoksun bırakıldıkları görüşündedir. AİHM e göre Türkiye, başvurucuların özel ve aile yaşamına saygı göstermesi hakkını garanti etme yükümlülüğünü yerine getirmemiştir. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi nin 8. maddesini oluşturan aile ve özel yaşama saygı tüm yönleriyle ihlal edilmiştir. Mahkeme ihlal vardır şeklinde karar almıştır. Ayrıca doğrudan Başbakanlığın teşvikiyle hazırlanan Bakanlık izinleri temelinde, şirket 13 Nisan 2001 tarihinde deneme faaliyetlerine başlamıştır. Söz konusu yeniden faaliyete başlama işlemi yasal temelden yoksun olup söz konusu mahkeme kararına karşı bir hile mahiyetini taşımaktadır. Bu durum hukukun üstünlüğü ve adli ilişkilerde olması gereken güvenceyle bağdaşmazdır. Sözleşmenin 6. maddesi adil yargılanma hakkı tüm yararlı sonuçlarının ortadan kaldırıldığı kanaatindedir. Öte yandan 6. ve 8. maddeler başvuranların şikâyetlerini içerdiği için madde 2 yaşam hakkı ve madde 13 etkin bir iç hukuk yolu hakkı açısından ayrı bir incelemenin gerekli olmadığına değinilmiştir. Bilindiği üzere AİHM e başvurabilmek için Avrupa Konseyi'ne taraf ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi'nin yetkisini tanıyan bir devlet olmak gerekir. Ayrıca iç hukuk yollarının tüketilmesi gerekmektedir; ancak dava konusunu tümüyle değerlendiren AİHM iç hukukta etkin, ulaşılabilir bir yol olmadığı gerekçesiyle başvuruyu kabul etmiş, davayı hakkaniyete uygun tazminatla sonuçlandırmıştır. Buna göre mahkeme sözleşmenin 41. maddesi uyarınca manevi zararlar açısından her başvurucu için Euro tazminata hükmetmiştir. Av. Serkan Cengiz, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi nin verdiği kararı şu şekilde yorumlamıştır: Bergama köylülerine ilişkin karar eski hale getirme prensibidir. Hükümet madenin sökülmesi ve yörenin eski hale getirmesi için derhal harekete geçmek zorundadır. AİHM bu kararıyla madenleri kullanmada siyanür kullanımını engellemeye çalışmamaktadır, Bergama yöresi için tahribatın önlenmesi için uygun olan yol budur. Genel olarak altın ayrıştırmada kullanılan siyanürü yasaklayıcı nitelikte bir karar değildir. Av. Noyan Özkan ise Ecevit Hükümeti zamanında AY. md. 138 e ve hukuk devleti ilkesine aykırı olarak mahkeme kararı uygulanmamış, Bakanlar Kurulu Prensip kararıyla altın ve kimya tesisinin illegal olarak çalışması sağlandığı yönünde fikir beyan etmiştir. Türkiye Cumhuriyeti Hükümetinin, HUKUK DEVLETİ ilkesi uyarınca mahkeme kararlarının gereklerini tereddütsüz ve seri biçimde uygulanmasını ve artık Strasbourg kararı ile de tescil edilen yargı kararlarının arkasında dolanma geleneğinden vazgeçmesini temenni ettiğini dile getirmiştir. Aksi takdirde GUGUK DEV- LETİ olarak anılmaya mahkûm olacağımız görüşündedir. Mahkeme kararının göz ardı edilmesi hem idarenin genel hukuk ilkelerine aykırı, hem de TCK md. 257 açısından cezai sorumluluk taşıyan önemli bir meseledir. Peki T.C. Hükümeti AİHM in Bergama Davası hakkında vermiş olduğu kararı uygulamaz ise ne olacaktır? Hükümet Danıştay kararına dayanan Strasbourg kararını uygulamaz yani maden işletilmesine müsade ederse her şeyden önce Türkiye nin Uluslararası prestijine büyük bir darbe vurulacaktı. Ayrıca Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi tarafından izlemeye alınacak ve Konsey den çıkarmaya kadar varacak bir süreç başlayacaktır.