Dünya Bankası ve Dünya Bankası Kredilerinin Denetimi

Transkript

1 Aratırma/nceleme/Çeviri Dizisi Dünya Bankası ve Dünya Bankası Kredilerinin Denetimi Aratırma Safiye Kaya Uzman Denetçi Eylül 2003

2 Dünya Bankası ve Dünya Bankası Kredilerinin Denetimi Aratırma Safiye Kaya Uzman Denetçi Eylül 2003

3 Aratırma/nceleme/Çeviri Dizisi: 30 Dünya Bankası ve Dünya Bankası Kredilerinin Denetimi Mali Yapı ve Denetim Boyutlarıyla Afet Yönetimi Aratırma Safiye Kaya Sayıtay mensupları için bastırılmıtır. Dizgi ve Mizanpaj Safiye Kaya & Gürkan Alpsoy Baskı ve Cilt Sayıtay Yayın leri Müdürlüü Birinci Basım Eylül 2003 TC SAYITAY BAKANLII BALGAT ANKARA Tlf: Fx: sayistay.gov.tr (yazarın) : safiyekaya@sayistay.gov.tr

4 SUNU Dünya Bankası ve Dünya Bankası Kredilerinin Denetimi balıklı bu kitap camiamız ve kamuoyu tarafından çok yakından tanınmayan veya genel hatlarıyla bilinen bir alanı derinliine ele alıp ilemektedir. Sayıtayımızın kamu kaynakları üzerindeki denetimine getirdii kapsam sınırlamalarının kaldırılması yönündeki giriimlerimizin sonuçlanma aamasına çok yaklatıı ve metodoloji gelitirme çalımalarımızın hızlandıı bu günlerde bu kapsamlı çalımanın dizi içinde yayımlanıyor olması mutlu bir tesadüftür. Bu vesileyle, kitabın hakettii ilgiyi göreceine olan inancımı belirtir, aratırmayı yapan uzman denetçimizi kutlar ve yayında emei geçen dier mensuplarımıza teekkür ederim. Mehmet Damar Bakan

5 Önsöz Günümüzde Dünya Bankası, az gelimi ülkelerin kamu yönetiminde bu ülkelere saladıı kredilerin miktarı ile orantılı olmayan bir öneme sahip bulunmaktadır. Banka bu gücünü, hem dünya mali piyasalarında sahip olduu kredi deerliliinin piyasanın geri kalan kısmı üzerinde saladıı prestij dolayısıyla hem de kendisinin de önemli bir aktörü olduu küresel politikaların bu ülkelerde uygulanmasına aracılık etmesinden almaktadır. Bu bakımdan Banka nın kendisinin ve uygulamalarının az gelimi ülke yöneticileri tarafından iyi bilinmesi, ülke çıkarlarının korunması açısından büyük önem taımaktadır. Öte yandan Dünya Bankası kredilerinin kullanımının denetimi, hem Banka hem de borçlu ülke açısından yaamsal öneme sahiptir. Banka bu önemliliin gerei olarak, söz konusu denetimin etkili ekilde yerine getirilmesi için gerekli teorik ve hukuki alt yapıyı oluturmu bulunmaktadır. Bu alt yapıya dayalı olarak, kredi kullanımlarının Dünya Bankası adına denetimi, ülkemizde ciddi ve kapsamlı bir ekilde gerçekletirilmektedir. Bu denetimin arka planının ve uygulamalarının incelenmesi Dünya Bankası nın az gelimi ülkelere dolayısıyla ülkemize yönelik temel düüncelerinin de ip uçlarını vermektedir. Ancak Dünya Bankası ndan salanan kredilerin kullanımının, ülkemiz adına denetimi için aynı olumlu deerlendirmede bulunmak mümkün deildir. Kredi kullanımları üzerinde dı denetim yetkisi bulunan kurumlarımızdan biri olan Sayıtayın söz konusu denetimin gerçekletirilmesine yönelik henüz sistemli ve programlı bir tercihi bulunmamaktadır. Bu denetimi iç denetim örgütü sıfatıyla yapması gereken dier birim olan Hazine Kontrolörleri Kurulu ise denetimini, bu sıfatla deil, Dünya Bankası nca kabul edilen baımsız denetim kuruluu sıfatıyla Banka adına gerçekletirmektedir.

6 Bu aratırma yukarıda belirtilen tespitlere götüren soruların yanıtlarının bulunması amacıyla yapıldı ve kamu yönetimi uzmanlık tezi olarak Türkiye ve Orta Dou Amme daresi Enstitüsü ne sunuldu. Doal olarak Sayıtay ın Aratırma/nceleme/Çeviri dizisi yayınları arasında çıkan bu versiyonu için bazı deiikliklere gidildi. Bu çalıma nedeniyle, bana yukarıda sözü edilen soruları sormaya götüren düünsel ve entellektüel zemini salayan ve aratırma için tevik eden tez danımanım Prof. Dr. Birgül Ayman Güler e, içine daldıım bilgi okyanusunda yönümü bulmama yardım eden, her zaman yakın desteini gördüüm Sayıtay Uzman Denetçisi Sacit Yörüker e teekkürlerimi sunuyorum. Ayrıca kitabın dizgi ve mizanpajı için emeini hiç esirgemeyen Aratırma ve Tasnif Grubunda görevli Gürkan Alpsoy ile baskı ve yayın ilerini gerçekletiren Sayıtay Yayın leri Müdürlüü çalıanlarına teekkür ediyorum. Son olarak aileme ilgi ve destekleri için minnet borçlu olduumu belirtmeliyim. Dünya Bankası içinde bulunduumuz küreselleme döneminin anahtar kurumlarından birisidir. Banka yı tanımak ve izlemek dünyanın gidiini kestirmek bakımından önemli ip uçları vermektedir. Söz konusu ipuçlarını zamanında görebilmek az gelimi ülkelerin ülke çıkarları açısından uygun stratejiler gelitirmelerine imkân vermektedir. Eer bu çalıma belirtilen anlamda küçük bir katkı salarsa amacına ulamı sayılacaktır. Safiye Kaya Uzman Denetçi

7 çindekiler Sayfa Giri 1 Birinci Bölüm Dünya Bankası 5 I. Dünya Bankası Grubu A. Uluslararası Kalkınma Birlii IDA. 7 B. Uluslararası Finansman Kurumu IFC. 8 C. Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı MIGA 11 D. Uluslararası Yatırım Anlamazlıklarının Çözüm Merkezi ICSID 13 II. Dünya Bankası IBRD 14 A. Kuruluu. 14 B. Kurulu Amacı ve Ana Sözleme 15 C. Üyelik ve Üye Ülkelerle likiler 17 D. Sermaye Payı, Oy Gücü ve Temsil. 18 E. Örgüt Yapısı ve Yönetimi Guvernörler Kurulu cra Direktörleri Kurulu Dünya Bankası Bakanı Departmanlar Kalkınma Komitesi.. 26 i

8 F. Finansman Kaynakları Sermaye Borçlanma Dier gelirler 29 III. Dünya Bankası Kredi Anlamaları. 30 kinci Bölüm A. Kredi Anlamalarının Türleri Proje Kredisi Anlamaları 31 a. Bir Projenin Aamaları aa. Projenin Belirlenmesi.. 33 ab. Projenin Hazırlanması. 34 ac. Projenin Deerlendirilmesi. 36 ad. Görümeler ve cra Direktörleri Kuruluna Sunma.. 37 ae. Uygulama ve Denetim. 38 af. Proje Sonuçlarının Deerlendirilmesi Uyarlanma Kredisi Anlamaları Karma Kredi Anlamaları 41 B. Kredilerin Kullanım Koulları. 42 C. Kredilerin Geri Ödenme Koulları.. 44 Kredilerin Denetiminde Dünya Bankası Modeli 49 I. Dünya Bankasının Denetim Tanımı ve Denetimin Özellikleri II. Denetçinin Seçimi ve Atanması 52 A. Banka nın Kamu ve Özel Sektör Denetçilerine Yaklaımı Kamu Denetçileri. 53 ii

9 2. Özel Sektör Denetçileri 55 B. Denetçinin Kabul Edilebilirliinin Deerlendirilmesi 56 III. Denetim Türleri 57 A. Mali Tabloların Denetimi Uygulayıcı Kurumun Mali Tablolarının Denetimi Projenin Mali Tablolarının Denetimi a. Harcama Bildirimlerinin Denetimi. 61 b. Özel Hesapların Denetimi.. 62 B. Uygunluk Denetimi. 62 C. Faaliyet Denetimi 63 VI. Proje ve Uyarlanma Kredilerinin Denetimi Üçüncü Bölüm Türkiye de Dünya Bankası Kredilerinin Denetimi 67 I. Devletin Borçlanma Nedenleri II. Türkiye de Dı Borçlanma 69 III. Genel Olarak Dı Borçların Denetimi ve Denetimden Sorumlu Kurumlar. 73 A. ç Denetim: Hazine Kontrolörleri Kurulu nun Denetimi 74 B. Dı Denetim Sayıtay Denetimi 76 a. Sayıtayın Dı Borç Denetiminin Hukuki Dayanakları.. 77 b. Sayıtayın Hazine Müstearlıının Hesap ve lemleri Üzerinde Yürüttüü Denetimin Özellikleri... c. Sayıtayca Yürütülen Dı Borç Denetimlerine likin Son Gelimeler Maliye Bakanlıınca Yapılan Denetim.. 84 iii

10 IV. Dünya Bankası Kredilerinin Denetimi A. Kredi Anlamalarının Öngördüü Denetim ve Özellikleri Proje Kredisi Anlamalarında Yer Alan Denetim Hükümleri Uyarlanma Kredisi Anlamalarında Yer Alan Denetim Hükümleri 87 B. Hazine Kontrolörleri Kurulunun Denetimi Kurul un ç Denetim Birimi Olarak Gerçekletirdii Denetim Kurul un Baımsız Denetim Kuruluu Olarak Dünya Bankası Adına Gerçekletirdii Denetim 91 a. Denetim Süreci aa. Uyarlanma Kredisi Anlamalarının Denetimi. 93 ab. Proje Kredisi Anlamalarının Denetimi.. 93 b. Denetimin Amacı 94 c. Mali Tabloların Denetimi d. Uygunluk Denetimi 96 e. Denetim Raporu.. 98 C. Sayıtay Denetimi 102 Sonuç 105 Ekler 109 Kaynakça 119 iv

11 Giri Belirli tarihsel koullar altında yine belirli ihtiyaçların ürünü olarak kurulan Dünya Bankası nın, günümüzde neredeyse, tüm siyasal, ekonomik ve kamu yönetimine ilikin tartımaların odaında yer aldıı gözlenmektedir. Banka, bazı çevreler tarafından, bir uluslar arası yardım kurumu gibi algılanmakta, hatta az gelimi ülkelerin, kalkınma için ihtiyaç duyduu finansmanın tek kaynaı biçiminde de sunulmaktadır. Buna karılık, dier bir anlayı, Banka yı, faaliyetleriyle tüm dünyanın neoliberal ideolojinin isterlerine göre yeniden ekillenmesine katkıda bulunan bir kurum olarak tarif etmektedir. Ancak kesin olan bir ey var ki; o da, Banka nın az gelimi ülkeler dünyası için çok önemli olduudur. Bu önem, yalnızca bu ülkelerin yatırım projelerine kendisinin saladıı kredilerden kaynaklanmamaktadır. Belki de daha önemlisi Banka nın uluslar arası piyasalar için risklerden koruyan emsiye örgüt rolü oynamasıdır. Bu rol nedeni ile, ulusal dı borcun dier büyük bölümü, bu kurumun bir tür vize si ile harekete geçmektedir. 1 Banka nın bu niteliinin, kalkınmasını salayabilmek için dı kaynaa ihtiyaç duyan az gelimi ülkeler bakımından ne denli önemli olduu açıktır. Öte yandan Banka, özellikle az gelimi ülke hükümetleriyle imzaladıı Yapısal veya Sektörel Uyarlanma Kredi Anlamaları aracılıı ile bu ülkelerin toplumsal yapısını dönütüren, üretim ve daıtım ilikilerini yeniden düzenleyen yaptırımları uygulamaya koymaktadır. Bütün bunlar Banka nın ve faaliyetlerinin iyi anlaılmasını gerektirmektedir. Banka uygulamalarını desteklemek ve kendi yararına kullanmak veya bunlara muhalefet etmek amacına yönelik bütün tavırların, ancak, doru bilgiye dayandırıldıı sürece etkili olabilecei çok açıktır. Hiç kukusuz Dünya Bankası ülkemiz açısından da çok önemlidir. Cumhuriyet tarihimizin belki de en derin ekonomik krizini yaadıımız 1 Birgül Ayman Güler, Yeni Sa ve Devletin Deiimi, TODAE,Yayın No:266, Ankara 1996, s.79. 1

12 bu günlerde, Dünya Bankası, gerek yatırım projelerimizin ya dorudan kreditörü ya da dier dı finansman kaynaklarını harekete geçiren kurum olarak, gerekse tüm toplumsal sistemimizin yeniden yapılanmasında barol oynayarak, IMF ile birlikte, ülke gündemimizin odaında yer almaktadır. Öte yandan, Dünya Bankası ndan gerek proje kredisi gerekse uyarlanma kredisi olarak alınan kredilerin nasıl kullanıldıının denetlenmesi, bu kredilerin ülke kalkınmasına en yüksek katkıyı salayacak ekilde harcanmasını temin etmek bakımından yaamsal önemdedir. Kukusuz, söz konusu kredilerin harcanmasının denetimi, Dünya Bankası açısından da büyük önem taımaktadır. Dolayısıyla Banka, kendi teorik ve kurumsal örgütlenmesi içerisinde bir denetim sistemi öngörmü ve uygulamaya koymutur. Bu sistemin incelenmesi, hem Dünya Bankası nı tanımak bakımından, hem de aynı kredi anlamalarının uygulanmasına yönelik, fakat ülke yararı perspektifi ile yapılacak baka bir denetimin ekillendirilmesi açısından önemli ipuçları salayacaktır. Ayrıca ülkemizde Dünya Bankasından salanan kredilerin denetimi açısından nasıl bir sistem öngörüldüünün ve bu sistemin nasıl ilediinin aratırılması, sistemin zaaflarının görülmesi ve iyiletirilmesi açısından büyük önem taımaktadır. Sonuç itibariyle, bu aratırma, bir yandan Dünya Bankası nın dünyada ve ülkemizde oynadıı rolün hassasiyeti nedeniyle Kurum hakkındaki bilgi birikimine katkıda bulunmak amacıyla, bir yandan da, ekonomik kaynakları kıt olan ülkemizin dı borç kalemlerinden birini oluturan Dünya Bankası kredilerinin kullanımının, etkili ekilde denetlenmesinin ülke kalkınması açısından taıdıı önem dolayısıyla hazırlanmıtır. Aratırma temel olarak konuya ilikin kaynakların (literatürün) taranması yoluyla yürütülmütür. Bununla birlikte ilgili kurum (Sayıtay Bakanlıı, Hazine Müstearlıı, Dünya Bankası Türkiye Temsilcilii) yetkilileriyle görümeler gerçekletirilmitir. Ayrıca Dünya Bankası internet sitesinden önemli bilgiler salanmıtır. 2

13 Aratırmada, öncelikle, Dünya Bankası Grubu nun temel birimi olan Uluslararası Yeniden Yapılandırma ve Kalkınma Bankası nın tanıtılması hedeflenmitir. Bu hedef, denetim açısından ele alınan kredi anlamaları için de geçerlidir. Bununla birlikte Grubun dier birimleri hakkında da özellikle Uluslararası Yeniden Yapılandırma ve Kalkınma Bankası ndan farklılaan yönleri öne çıkarılmak suretiyle bilgi verilmeye çalıılmıtır. Bu tanıtımlar sırasında yeri geldiinde ülkemizle ilgili hususlar özellikle belirtilmek suretiyle, ülkemizin Dünya Bankası açısından ne ifade ettiinin veya tersinden söylersek, Banka nın ülkemizde ne anlama geldiinin anlaılmasına yardımcı olunmak istenilmitir. Ayrıca, Dünya Bankası nın az gelimi ülkelere kullandırdıı kredilerin, verili amaçları dorultusunda harcanıp harcanmadıının incelenmesine ilikin olarak nasıl bir denetim modeli öngördüünün ve bu denetimin nasıl uygulandıının aratırılması hedeflenmitir. Bunun yanı sıra ülkemizde mevcut dı kredi kullanımlarının denetim sistemi içerisinde, Dünya Bankası ndan salanan kredilerinin kullanımının denetimi ele alınmıtır. Bu balamda denetimle ilgili kurumların, görev ve yetki sınırları çerçevesinde Dünya Bankası kredilerinin denetimine ilikin olarak yaptıkları çalımalar incelenmitir. 3

14 4

15 Birinci Bölüm Dünya Bankası Dünya Bankası, kuruluundan bu yana az gelimi ülkelerin kalkınma projelerine finansman salayan bir kurum olarak bu ülkeler için önemli olmutur. Ancak 1980 li yıllarda hız kazanan bir süreç içinde Banka, uygulamaya koyduu yeni araçlarla, bu sade misyonunu amı ve bütün bir az gelimi ülkeler dünyasının geleceini ekillendiren önemli aktörlerden biri haline gelmitir. Banka nın bu yeni misyonu, Banka nın birimlerinin, örgüt yapısının, yönetiminin, faaliyetlerinin, çalıma tarzının iyi bilinmesini gerektirmektedir. Bu bilgi, özellikle kamu yöneticilerinin ellerindeki imkanların farkına varmasına ve iyi deerlendirmesine katkı salayacaktır. Bu nedenle, birinci bölüm tümüyle Dünya Bankası nın ve kredi anlamalarının tanıtımına ayrılmıtır. lk balıkta, Dünya Bankası Grubunu oluturan ve Uluslararası Yeniden Yapılandırma ve Kalkınma Bankası dıında kalan birimler ana hatlarıyla ve adı geçen birimden farklılaan yönlerine vurgu yapılmak suretiyle ele alınmıtır. kinci balıkta, yaygın olarak Dünya Bankası olarak bilinen Uluslararası Yeniden Yapılandırma ve Kalkınma Bankası daha ayrıntılı olarak tanıtılmaya çalıılmıtır. Son balık ise Dünya Bankası nın az gelimi ülkelerle iliki kurmasını salayan temel araçlardan birisi olan Kredi Anlamaları na ayrılmıtır. 5

16 I. Dünya Bankası Grubu Dünya Bankası denilince ilk akla gelen Uluslararası Yeniden Yapılandırma ve Kalkınma Bankası (The International Bank for Reconstruction and Development IBRD) olmakla birlikte, gerçekte bu deyim, Uluslararası Kalkınma Birlii (The International Development Association IDA), Uluslararası Finansman Kurumu (The International Finance Corporation IFC), Çoktaraflı Yatırım Garanti Ajansı (The Multilateral Investment Guarantee Agency MIGA) ve Uluslararası Yatırım Anlamazlıklarının Çözüm Merkezi (The International Centre for Settlement of Investment Disputes ICSID) nden oluan 5 ayrı kurumu ifade eder. Bu kurumların bir grupta toplanması, Tümünün bakanlıını Dünya Bankası (IBRD) Bakanının üstlenmi olmasının, Yönetim, amaç ve fonksiyonları bakımından Dünya Bankası ile dorudan ilikili bulunmasının ve Dier kurumlara üye olabilmek için öncelikle Dünya Bankası na üye olma zorunluluunun getirdii pratik bir sonuçtur. Bir baka deyile, bütün bu kurulular kaynak ve hesapları bakımından birbirinden baımsız olmakla birlikte, üyelik, amaçlar ve yönetim ilikileri açısından Dünya Bankası emsiyesi altında toplanmılardır. Bu nedenle, Dünya Bankası ile ilgili olarak yapılan ayrıntılı yorum ve deerlendirmelerin genel anlamda dier kurumlar için de geçerli olduunu kabul etmek gerekir. 6

17 A. Uluslararası Kalkınma Birlii-IDA 1960 yılında kurulan Uluslararası Kalkınma Birlii (International Development Assocation IDA) esas itibariyle, üye ülkelerin en yoksul kesiminin kalkınma çabalarında ihtiyaç duyduu finansmanı salamak üzere oluturulmu bir kurumdur. Kurulu amacı, Anasözlemenin birinci maddesinde, özetle; üye ülkelerden en az gelimi düzeyde bulunanlara, verimlilii ve yaam standartlarını yükseltmek suretiyle kalkınma amaçlarına katkıda bulunacak kredileri, bu ülkelerin ödemeler dengesinde önemli bir yük oluturmayacak koullarla salamak 2 biçiminde ifade edilmektedir. Belirtilen kurulu amacı nedeniyle, Uluslararası Kalkınma Birlii nin saladıı kredilerin, Dünya Bankası kredilerinden iki farklı özellii vardır: IDA kredileri, her üye ülkeye deil, kii baına milli geliri fakirlik çizgisi altında kalan ülkelere verilmektedir yılı için, kii baına milli geliri 885$ ın altında bulunan ülkeler bu kategori içinde deerlendirilmektedir. 3 IDA, dünyanın bu en yoksul ülkelerine yılda ortalama 6 milyar Dolar kredi vermektedir. Söz konusu krediler, 0 faizli ve 10 yılı geri ödemesiz olmak üzere sene vadeye yayılan imtiyazlı kalkınma kredileridir. Bununla birlikte hibe niteliinde deildir, dolayısıyla geri ödenmesi gerekir. Kredi uygulamasındaki bu iki farkın dıında DA, yönetim, amaç ve fonksiyonlar bakımından Dünya Bankası ile birlikte hareket eder. Yani IBRD ve IDA aynı yönde ilerler 4 2 A. Mahfi Eilmez, IMF, Dünya Bankası ve Türkiye, Creative Yayıncılık, stanbul 1997,.s What is IDA What is IDA

18 Özetle, IDA, yönetimi ve denetimi bakımından Dünya Bankası ile tamamen aynı yapıya sahip olan, ancak, Dünya Bankasından ayrı sermayesi, kaynakları ve dolayısıyla tüzel kiilii bulunan bir kurumdur. Bu nedenle hesapları Banka dan ayrı tutulur, saklanır ve birbirlerinin karar ve yükümlülüklerinden sorumlu deillerdir. IDA nın Bakanı Dünya Bankası Bakanıdır. IDA ya üye olmak için öncelikle Dünya Bankasına üye olmak gerekir yılı itibariyle, 161 ülke IDA nın üyesidir. Bunlardan 78 ülke, IDA kredilerinden yararlanmaktadır yılından bu yana IDA, 106 üye ülkeye 120 milyar$ kredi salamıtır. 5 Türkiye IDA ya 1960 yılında üye olmutur. Türkiye balangıçta kendi yatırımlarının finansmanında IDA kredilerinden yararlanırken, zamanla IDA ya katkıda bulunan ülkeler durumuna gelmitir ve halen bu konumdadır. Ancak bu kredilerin çok uzun zamana yayılan geri ödeme planı nedeniyle, ülkemizin bu Kurum ile borç ilikisi devam etmektedir ve 1999 Yılı sonu itibariyle 103 milyon Dolar borcu bulunmaktadır. 6 B. Uluslararası Finansman Kurumu IFC Dünya Bankası (IBRD), genel kural olarak kredilerini, kamu kesimi eliyle kullandırmaktadır. Krediler ya ülke hükümetine (hükümetin temsilcisi olarak mali ajana) ya da mali ajanın garantisi altında bir kamu kurum ve kuruluuna verilmektedir yılında kurulan Uluslararası Finansman Kurumu (International Finance Corporation IFC) Dünya Bankasından farklı olarak, kamu kurum ve kuruluları yerine, gelimekte olan ülkelerin özel kesim kurulularına kredi vermektedir. IFC, özel sektör yatırımcılarına verdii bu krediler için devlet garantisi talep 5 What is IDA, Tülay Evgin, Dünden Bugüne Dı Borçlarımız, T.C.Babakanlık Hazine Müstearlıı, Aratırma ve nceleme Dizisi, No 26, Ankara, Haziran 2000, s.97. 8

19 etmemektedir. Ancak, IFC ile üye ülke ilikileri, yine hükümet adına kamu yetkilileri tarafından yürütülmektedir. IFC, temel kurulu amacını, Anasözlemesinin birinci maddesinde özetle; IFC nin temel amacı, Dünya Bankası nın üye ülkelere yönelik faaliyetlerini desteklemek için, üye ülkelerde, özellikle daha az gelimi bölgelerdekiler öncelikli olmak üzere, verimli özel kesim kuruluların büyümesini özendirmek yoluyla ekonomik kalkınmaya daha fazla katkıda bulunmaktır. 7 eklinde ifade etmektedir. Görüldüü gibi IFC, kendi sermayesi ve personeli bulunmasına, ayrı hesaplara ve departmanlara sahip olmasına ramen, faaliyetlerine yön veren ilkeler çerçevesinde, Dünya Bankası ile ortak hareket etmektedir. IFC, Dünya Bankası grubu içinde yer alan kurumların, gelimekte olan üye ülkelerinde yaayan insanların hayat kalitesini yükseltmeye yönelik temel hedefini paylamaktadır. 8 IFC nin Dünya Bankası grubu içindeki aırlıı, içinde bulunduumuz neoliberal dalganın bir yansıması olarak giderek artmaktadır. Dünya Bankası Grubu açık bir ekilde, gelimekte olan ülkeler için özel sektörün öncülüünde bir kalkınma modeli önermektedir: Banka nın en önemli önceliklerinden birisi, özel sektörün güçlenmesine yardım etmektir. Çünkü özel sektör, ekonomik büyümenin, gelir ve istihdam artıının ana kaynaıdır. Banka, özel sektörü, istikrarlı ekonomik politikaları, salam kamu maliyesini, effaf, dürüst, hesapverebilir,ve tutarlı yönetiimi savunarak ve garantiler salayarak, cesaretlendirir. ve özel sektörün geliebilecei, hızlı yurt içi yollar, enerji, telekomünikasyon, biliim teknolojisi, petrol ve gaz endüstrisi gibi bir çok sektöre destek verir. (...) Ayrıca Banka, kamu yatırımlarının özelletirilmesinde, ortak irketlerde özel sermaye 7 A. Mahfi Eilmez, a.g.k., s A. Mahfi Eilmez, a.g.k., s

20 payının yükseltilmesinde, hükümetlere yardım eder, hukuk ve düzenlemeler için tavsiyelerde bulunur. 9 Bu konudaki en açık destek, üyelerinin çounluunu çeitli gelimi ülkelerin özel kesim temsilcilerinden oluturduu Bretton Woods Komitesi nden gelmektedir. Komiteye göre; Dünya Bankası nın IFC ile birlikte daha çok özel kesime yönelik projeleri destekleyerek kamu kesiminin küçültülmesine yardımcı olması gerekli bulunmaktadır. Bugün için gelimekte olan üye ülkelerin özel sektörünün, en büyük çok taraflı finansman kaynaı olan IFC, bu desteini ana hatlarıyla; Gelimekte olan üye ülkelerin özel sektör projelerini finanse ederek, Gelimekte olan üye ülkelerin özel irketlerinin uluslararası finans piyasalarında finansman salamasına yardım ederek, Özel sektör dünyasına ve hükümetlere öneri ve teknik yardımda bulunarak salamaktadır. 10 Bakanı, Dünya Bankası Bakanıdır. IFC ye üye olabilmek, Dünya Bankası üye olma kouluna balıdır yılı itibariyle üye ülke sayısı 174 e ulamı bulunmaktadır. Türkiye ise IFC ye 1956 yılında üye olmutur. 9 IBRD, Basic Facts About IFC,

21 C. Çoktaraflı Yatırım Garanti Ajansı MIGA 1985 yılında Kurulu Anlamasını imzalayan ve 1988 yılında çalımalarına balayan Çoktaraflı Yatırım Garanti Ajansı (Multilateral Investment Guarantee Agency MIGA) gelimekte olan ülkelere yönelik yabancı sermaye yatırımlarını, ticari olmayan risklere karı, garanti altına alarak korumak üzere kurulmutur. Kurulu Anlamasının 2. maddesine göre; MIGA nın temel amacı, üye ülkeler arasında, yatırım fonlarının verimlilik amacı dorultusunda özellikle gelime yolundaki ülkelere doru akımını özendirmek ve bu çerçevede Dünya Bankası ve IFC nin çabalarına tamamlayıcı yönde katkıda bulunmaktır. Bu özendirme faaliyetini gerçekletirebilmek için MIGA, üye ülkelerin, gelime yolundaki dier üye ülkelere yatırım yapacak yatırımcılarına ticari olmayan risklere karı garanti vermek ve çeitli danımanlık hizmetleri sunmak eklindeki ilevleri yerine getirmektedir. 11 MIGA nın bir yatırıma garanti verebilmesi için; Yatırımın yapılacaı ülkenin gelime yolundaki ülkeler sınıfından olması, Yatırımcının ve yatırım eklinin MIGA Anlamasının tanımladıı çerçeveye uygun bulunması gerekmektedir. MIGA nın tanımladıı çerçeveye göre; Yatırımcı, yatırıma ev sahiplii yapan ülke dıından olmalıdır. Yatırım, para veya mal eklinde sermayeye katılım, sermaye sahibi tarafından garanti edilmi bir kredi ya da 11 A. Mahfi Eilmez, a.g.k., s

22 sermayeye katılım dıında belirli bir dorudan yabancı sermaye yatırımı ekillerinden biri halinde yapılmalıdır. MIGA nın garanti kapsamına aldıı riskler, MIGA Anlamasının 11. maddesinde sayılmıtır. Buna göre; Ev sahibi ülkenin gerek döviz yetersizliinin, gerekse döviz transferiyle ilgili mevzuat deiikliklerinin yarattıı döviz transfer sorunlarının doması, Kamulatırma veya dier bir yolla garanti edilmi yatırım konusu mülkün yatırım sahibi kuruluun elinden çıkması, Yatırıma ilikin proje sözlemesinin ev sahibi ülke tarafından bozulması yada iptal edilmesi, Sava halinin veya olaanüstü hallerin ortaya çıkması sonucunda garanti konusu yatırıma devam edilememesi durumlarında, 15 yıla kadar olan süre boyunca (bazen 20 yıla kadar) her proje için 50 milyon Doları amamak kouluyla projenin %90 ına kadar ulaan kısmını, garanti kapsamına alır. Yukarıda sözü edildii gibi MIGA, kurulu amacını, ana hatlarıyla, gelimekte olan ülkelere yönelik yatırımları özendirmek olarak ortaya koymaktadır. Ancak bunun kadar, belki de daha önemli amacı, kendine pazar arayan uluslararası sermayeyi, sigorta salamak suretiyle olası risklerden korumaktır. MIGA sayesinde yabancı sermaye, ticari olmayan bir risk almadan, o ülkenin sermaye payı ve ödedii primlerle karılanan garanti olanaına kavumaktadır. MIGA nın Bakanlıı Dünya Bankası Bakanı tarafından yürütülmesine ramen, grubun dier üyelerinden farklı olarak kendi Guvernörler Konseyi ve Direktörler Kurulu vardır. Dünya Bankasına üye olan her ülke MIGA ya üye olabilir yılı itibariyle üye ülke sayısı 154 dür. Türkiye MIGA ya 1988 yılında üye olmutur. 12

23 D. Uluslararası Yatırım Anlamazlıklarının Çözüm Merkezi ICSID Uluslararası Yatırım Anlamazlıklarının Çözüm Merkezi (International Centre for Settlement of Investment Disputes ICSID), 1965 yılında kendisine üye bir ülke ile bir baka üye ülkenin kii ve kurumu arasında ortaya çıkabilecek yatırım antlamazlıklarının çözüm yeri olarak tasarlanarak kurulmutur. ICSID in 75 maddeden oluan Convention on the Settlement of Investment Disputes Between States and Nationals of States isimli Anasözlemesinin 1. maddesine göre, amacı; ICSID e üye olan ülkeler ile dier üye ülkelerin kuruluları arasında ortaya çıkacak yatırım antlamazlıklarının ve uzlamazlıklarının çözümü için gerekli uzlama ortamını yaratmaktır. 12 Bu ekilde uluslararası yatırım imkanlarının artırılacaı hesaplanmaktadır. Genellikle ev sahibi ülke ile yabancı yatırımcılar arasında ortaya çıkan herhangi bir uyumazlıkta, mahkemeye bavurarak yargı kararı almak, yerel hukukun ulusal çıkarları gözetmesi nedeniyle yabancı yatırımcılar tarafından tercih edilmemektedir. Bu nedenle bir hakeme bavurarak ortak bir kesin hakem kararı alıp ona uymak veya bir uzlatırmacı mercii önünde uzlama yolunu denemek, yabancı yatırımcılara daha uygun gelmektedir. ICSID, yabancı yatırımcıların bu isteine yanıt vermektedir. ICSID bünyesinde, üstlendii bu görevi yerine getirmek üzere Uzlamazlık Paneli ile Tahkim Paneli adı altında kurulmu iki ayrı birim vardır. ICSID ın sermayesi veya borçlanma benzeri gelir kaynaı yoktur. Tüm geliri kendisine ulaan uzlama ve tahkim istekleri karılıında ilgili taraflardan aldıı ücretlerden olumaktadır. Gerektiinde Dünya Bankasından veya dier üye ülkelerden Yönetim Konseyince belirlenen miktarda gelir tahsil eder. 12 A. Mahfi Eilmez, a.g.k., s

24 ICSID ın Bakanı Dünya Bankası Bakanıdır. ICSID üyelii Dünya Bankasına üye olma artı aranmadan tüm ülkelere açıktır itibarıyla üye ülke sayısı 133 dür. Türkiye bu Kuruma 1989 yılında üye olmutur. II. Uluslararası Yeniden Yapılandırma ve Kalkınma Bankası (Dünya Bankası) IBRD A. Kuruluu Dünya Bankası nın kuruluuna ilikin düünceler ilk olarak 1 22 Temmuz 1944 tarihleri arasında ABD New Hampshire Eyaletine balı Bretton Woods kasabasında toplanan Birlemi Milletler Para ve Maliye Konferansında dile getirildi. Literatürde daha çok Bretton Woods Konferansı olarak bilinen söz konusu toplantı, aralarında SSCB nin de bulunduu 44 devleti ya da hükümeti gayri resmi olarak temsil eden uzmanların katılmasıyla gerçekleti. 13 Konferansta, 2. Dünya Savaının çeitli ülkelerde, özellikle Avrupa da yarattıı aır tahribatın giderilmesi için ihtiyaç duyulan uzun vadeli finansmanı salayacak bir Uluslararası Yeniden Yapılanma ve Kalkınma Bankası (IBRD) ile uluslararası ödemelerdeki kısa süreli darboazları finanse edecek ve kambiyo kurlarının istikrarını salayacak bir Uluslararası Para Fonu (IMF) nun kurulmasını öngören bir proje hazırlandı. Projenin hükümetlerin onayından geçmesi üzerine 1945 yılı sonunda Dünya Bankası, 1946 yılında ise Uluslararası Para Fonu kuruldu. Söz konusu kuruluların ilerlik kazanması ise sırasıyla 1946 ve 1947 yıllarını buldu. 13 Ana Britannıca Genel Kültür Ansiklopedisi 14

25 Bu gün Dünya Bankası nın yönetim merkezi, Washington un Pennsylvania Caddesinde ve Beyaz Saray dan sadece üç blok ötededir. Ancak, içinde 4800 kiinin çalıtıı bu bina, Dünya Bankasının Washington da sahip olduu veya kiraladıı 18 binasından sadece biridir. Mevcut haliyle Dünya Bankası, Washington un üçüncü büyük, dünyanın da en fazla ekonomist çalıtıran iverenidir. 14 Banka nın merkez dıında 100 ülkede temsilcilii bulunmaktadır yılı itibariyle 8168 i Washington da 2545 i dıarda olmak üzere toplam kii Banka adına çalımaktadır. 15 B. Kurulu Amacı ve Ana Sözleme Dünya Bankası nın kurucu üyeleri balangıçta, Banka nın kurulu ve ileyiini düzenleyen Articles of Agreement balıklı Anasözlemesini kabul etti. Ancak, 11 madde ve 2 ek ten oluan söz konusu Anasözleme, Banka nın zaman içinde deien rolüne ve fonksiyonlarına balı olarak günümüze kadar çeitli deiiklere uramı bulunmaktadır. Anasözlemenin 1. maddesi Banka nın kurulu amaçlarına ayrılmıtır. Maddede yer alan hükümlere göre Banka nın amaçları özetle; Üye ülkelerin savaın oluturduu yıkıntıların düzeltilmesi de dahil olmak üzere, kalkınma ve yeniden yapılanma çabalarına, verimli sermaye yatırımları kanalıyla yardımcı olmak, gelime yolundaki ülkelerin kaynaklarının ve verimli imkanlarının gelitirilmesini özendirmek, Özel yabancı yatırımları garanti vermek ya da krediye katılımda bulunmak yoluyla desteklemek; özel sermayenin yetersiz olduu yerlerde kendi kaynaklarını kullanmak suretiyle destek salamak, 14 Alec Dubro, The World Bank, Publıc Services International, France 1998, s About the World Bank Group,

26 Uluslararası ticareti gelitirmek ve ödemeler dengesi istikrarını sürdürebilmek için kalkınma amaçlı uluslararası yatırımları özendirmek, Baka kanallardan salanan kredileri yeniden düzenlemek ya da garanti etmek suretiyle daha yararlı ve acil projelerde öncellikle kullanılmasını salamak, Sava döneminden barı dönemine geçite mümkün olan en uygun koulların salanmasına yönelik uluslararası yatırımları yönetmek biçiminde ifade edilmektedir Görüldüü gibi Anasözleme de sayılan kurulu amaçları, 2. Dünya Savaı sonrası Avrupa nın onarılması isteini net bir ekilde ortaya koymaktadır. Ancak bugün durum çok farklıdır. Bu farklılamayı Banka kendi dokümanlarında da dile getirmektedir: Bugün Banka, sava sonrası Avrupa ya yardım eden kurumdan çok farklıdır. Bütün çalımalarını yoksulluun azaltılmasına odaklanacak ekilde biçimlendirmektedir. Eskiden mühendislerden ve mali analistlerden oluan homojen yapıda personele sahip iken bugün, % 40 ı ülke temsilciliklerinde bulunan ve ekonomistler, kamu politika uzmanları, sektör uzmanları ve sosyal bilimcilerden oluan, farklı disiplinlerden gelen ve farklı nitelikleri bulunan çalıanları vardır li yıllar boyunca Banka çeitli yönlere çekildi. Bu yılların balangıcında, Banka, makroekonomik konular ve borç erteleme sorunlarıyla yüz yüze iken, 1980 yılların sonunda sosyal sorunlar ve çevre problemleri temel sorunlar sayıldı ve sivil toplum sözcüleri giderek artan bir ekilde Banka yı belli balı projelerinde kendi politikalarını göz ardı etmekle 16 A.Mahfi Eilmez, Dünya Bankası IMF ve Türkiye,.Creative Yayıncılık, stanbul 1997, s