İZMİR KÖRFEZİ NDE YETİŞKİN HAMSİ ( E.

Transkript

1 İZMİR KÖRFEZİ NDE YETİŞKİN HAMSİ (E. encrasicholus, LINNAEUS, 1758), SARDALYA (S. pilchardus, WALBAUM, 1792) VE İSTAVRİT (T. trachurus, LINNAEUS, 1758) BALIKLARININ DİYET KOMPOSİZYONLARI ÜZERİNE BİR ÇALIŞMA Aydın ÜNLÜOĞLU ve Hüseyin Avni BENLI Dokuz Eylül Üniversitesi, Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Enstitüsü, İnciraltı-İzmir. ÖZET Bu çalışmada, Ekim 1993-Nisan 1994 tarihleri arasında İzmir Körfezi nin dış kesimlerinde ışıkla avcılık yapan ticari bir gırgır teknesinin güvertesinden toplanan yetişkin hamsi, sardalya ve istavrit balıklarının mide içerikleri incelenmiştir. Sırasıyla cm., cm., cm. boy aralıklarındaki 210 hamsi (E. encrasicholus), 159 sardalya (S.pilchardus ) ve 174 istavrit (T. trachurus) olmak üzere toplam 543 adet balığın midesi analiz edilmiştir. Hamsi ve sardalya balıklarının diyet kompozisyonlarında temel besini kopepodlar oluştururken, istavrit balıklarının diyetinde öfasidler en önemli besin kategorisi olarak bulunmuştur. Balıkların besin komposizyonlarında mevsimsel olarak istatistiksel farklılıklar bulunmuştur. ANAHTAR SÖZCÜKLER: Hamsi, sardalya, istavrit, diyet komposizyonu A STUDY ON THE DIET COMPOSITIONS OF THE ADULTS OF ANCHOVY (E. encrasicholus, LINNAEUS, 1758), EUROPEAN PILCHARD (S. pilchardus, WALBAUM, 1792) AND HORSE MACKEREL (T. trachurus, LINNAEUS, 1758) IN THE İZMİR BAY ABSTRACT In this study, the stomach contents of the adults of anchovy, European pilchard and horse mackerel, which were collected on board of a purse-seine vessel during commercial fishing operations with light from the outer part of the İzmir Bay between October 1993 and April 1994, were investigated. A total of 543 stomachs were examined consist of 210 anchovy, 159 European pilchard and 174 horse mackerel in the length range of cm, cm and cm, respectively. While the main food category were found as copepods in the diet compositions of anchovy and European pilchard, the euphausiids were found as the most important prey category in the diet of horse mackerel. Seasonal diet compositions of fishes were found as statistically different. KEYWORDS: Anchovy, European pilchard, horse mackerel, diet composition GİRİŞ Hamsi (Engraulis encrasicholus Linnaeus, 1758), sardalya (Sardina pilchardus Walbaum, 1792) ve istavrit (Trachurus trachurus Linnaeus, 1758) balıkları; özellikle gırgır balıkçılığının hedef avını oluşturan küçük boylu pelajik türlerdir. DİE, yılları verilerine göre yıllık ortalama av miktarları hamsi için ton, sardalya için ton ve istavrit için 9000 ton dolayındadır. Bu balıklar ticari önemlerinin yanı sıra kıyısal pelajik ekosistemlerde hem av (tüketilen) hem de avcı (tüketen) olarak önemli bir rol oynamaktadırlar (Caddy ve Sharp, 1986). 202

2 Dolayısıyla söz konusu balıkların mide içeriklerinin analiz edilmesi türlerin beslenme özelliklerinin belirlenmesine ek olarak, pelajik ekosistemlerdeki tür-içi ve türler-arası ilişkilerin daha iyi anlaşılmasına olanak sağlayacaktır. Türkiye kıyılarında; hamsi, sardalya ve istavrit balıklarının beslenme özelliklerine ilişkin araştırmalar oldukça sınırlıdır. Demirhindi, 1961; Marmara Denizi nde sardalya balıklarının, Seyhan vd., 1997; Doğu Karadeniz ekosistemindeki hamsilerin, Bayhan ve Mater, 2000; İzmir Körfezi nde istavrit balıklarının beslenme özelliklerini incelemişlerdir. Bu çalışmanın amacı, İzmir Körfezi nde birarada yoğun olarak av veren yetişkin hamsi, sardalya ve istavrit balıklarının besin komposizyonlarını belirlemek, mide içeriklerinde mevsimlere göre farklılık olup olmadığını analiz etmek, son olarak ta üç türün besin komposizyonlarını karşılaştırmaktır. MATERYAL VE YÖNTEM Araştırma konusunu oluşturan balıklar, İzmir Körfezi nde Güzelbahçe açıkları, Hekim Adası ve Uzunada civarında ışıkla avcılık yapan ticari amaçlı bir gırgır (Çavuşoğulları) teknesi ile toplanmıştır (Şekil 1). Örneklemeler; Ekim 1993 ile Nisan 1994 tarihleri arasında aylık aralıklarla ve sabaha karşı 03:30-06:30 saatleri arasında gerçekleştirilmiştir. Gırgır avcılığına getirilen mevsimsel yasaklardan (15 Mayıs-01 Eylül) dolayı yaz döneminde örnekleme yapılamamıştır (KKGM, 1994). Şekil 1. Örnekleme Alanı. Her örnekleme döneminde, av operasyonunun hemen sonrasında gırgır teknesinin güvertesinden rastgele örnekleme yöntemiyle toplanan balıklar, ileriki zamanlarda incelenmek üzere içinde % 4'lük formaldehit çözeltisi bulunan 10 litre hacmindeki bidonlara konulmuştur. Laboratuvara getirilen örnekler, türlerine göre ayrılarak her bir balığın boyu milimetrik olarak ölçülmüş, karın bölgesinden kesilerek cinsiyeti saptanmıştır. Balıkların mideleri özafagusun başlangıç kısmı ile midenin pilorik çekumlarının bağırsakla birleştiği hizadan kesilerek çıkarılmıştır. Her balığın 203

3 midesi ayrı olacak şekilde etiketlenerek, % 4 lük formaldehit çözeltisi konulan 25 ml lik örnek kaplarında saklanmıştır. Daha sonra mideler tek tek açılıp içindekiler 200 mikron göz açıklığında plankton ağında yıkanarak süzülmüştür. Elde edilen mide içeriği petri kaplarına konularak steoroskopik mikroskop altında incelenmiştir. Mikroskop altında tanımlanabilen besin organizmaları mümkün olan en alt taksonomik düzeyde (tür, genus, klasis veya ordo seviyesinde) gruplanarak miktarları adet olarak sayılmıştır. Midelerdeki organizmaların bir kısmı parçalandığı için sayma işleminde ayrı ayrı olan vücut parçaları, örneğin; krustase türlerinde olduğu gibi, bir baş veya iki saplı göz veya telson gibi sindirilemeyen vücut parçaları tek bir birey olarak düşünülmüştür (Katağan vd, 1990). Besin kategorilerinin balıkların diyetlerindeki önemlerinin değerlendirilmesinde Costello, 1990 tarafından önerilen noktasal grafik yöntemi kullanılmıştır. Bu yöntemde X eksenine besin kategorilerinin rastlanma sıklıkları, Y eksenine sayısal varlık oranları yerleştirilmektedir. Rastlanma Sıklığı Oranı (%F) bir balık populasyonunun ne kadarının özel bir besin kategorisiyle beslendiği hakkında bilgi verirken, Sayısal Varlık Oranı(%N) besin kompozisyonunda yer alan özel bir besin kategorisinin kantitatif olarak öneminin belirlenmesini sağlamaktadır (Hyslop, 1980; Bowen, 1996; Cortés, 1997). % Fˆ i nij N ij s ij j 1 j ve % Nˆ i 100 n n i j n N j Yukarıdaki eşitliklerde; n j içinde herhangi bir besin bulunan mide sayısını (dolu mide sayısı), F ij i. besin kategorisinin bulunduğu mide sayısını ifade etmektedir. N ij j. balığın midesinde bulunan i.besin kategorisinin sayısını, n i besin kategorilerinin toplam sayısını, n j içinde herhangi bir besin bulunan mide sayısını temsil etmektedir. Mide içeriklerinin dağılımında mevsimsel olarak bir farklılık olup olmadığı Olasılık Tablo Analizi ile test edilmiştir. Ayrıca balıkların besin komposizyonlarının karşılaştırılmasında da bu istatistiksel test kullanılmıştır. Olasılık tablo analizinde her besin kategorisinin birey sayısı kullanılarak X 2 ve G değerleri hesaplanmıştır (Crow, 1979). X 2 n j 2 x i x j x ij N i x x i j N ve G i 1 2 n n j j j 1 ij x ij x i x j x ij ln i N Yukarıdaki eşitliklerde balıkların besin komposizyonları arasında farklılık olup olmadığını test ettiğimizi varsayarsak; x ij : j. balık türünün tükettiği i. besin kategorisi, x i : tüm balıklar tarafından tüketilen i. besin kategorisinin toplam sayısı, x j : j. balık türünün tükettiği toplam besin sayısı, N : tüm balıkların tükettiği toplam besin sayısıdır. Burada, i. besin kategorisi; j. balığın besin komposizyonunda bulunmasa da, o balık türü için sayısı 1 olarak kabul edilmiştir. Eğer G değeri, X 2 değerinden büyük çıkarsa balıkların besin komposizyonlarındaki oranlarında istatistiksel olarak önemli bir farklılık olduğu sonucuna varılmaktadır. Balık boyuna, cinsiyetine ve örnekleme mevsimine göre boş midelerin dağılımında bir farklılık olup olmadığı varyans analizi (ANOVA) ile test edilmiştir. İstatistiksel tahminleme (sonuç çıkarma) 0.05 önemlilik seviyesi baz alınarak yapılmıştır. 204

4 BULGULAR Bu çalışmada 210 adet hamsi, 159 adet sardalya ve 174 adet istavrit olmak üzere toplam 543 adet balığın midesi incelenmiştir. Çalışma döneminde örneklenen balıkların çatal boyları hamsi için cm, sardalya için cm ve istavrit için cm aralıklarında değişmektedir. İncelenen 210 hamsi midesinin 110 adeti (% 52.4 ü), 159 sardalya midesinin 82 adeti (% 51,6 sı) ve 174 istavrit midesinden 97 adeti (% 55.7 si) boş çıkmıştır. Boş midelerin balık boyuna, cinsiyetine ve örnekleme mevsimine göre dağılımında istatistiksel olarak önemli bir farklılık bulunmamıştır (ANOVA, p>0.05). 1. Hamsi Balığının Besin Komposizyonu Hamsi balığının besin komposizyonunda 6 besin kategorisi bulunmuştur. Bunlar sırasıyla kopepodlar, ostrakodlar, balık yumurtaları, dekapodlar, kladoserler ve gastropodlardır (Şekil 2). Kopepodlar % 83 lük rastlanma sıklığı ve % 45 lik sayısal oran ile besin komposizyonunda ilk sırada yer almıştır. Kopepodları, hamsi midelerinin % 39 ve % 32 sinde bulunan ostrakodlar ve balık yumurtaları izlemiştir. Dekapodlar, kladoserler ve gastropodlar ise az sayıda balığın midesinde düşük miktarlarda bulunmuştur. 2. Sardalya Balığının Besin Komposizyonu Sardalya balığının mide içeriklerinin incelenmesi sonucu 6 besin kategorisi tespit edilmiştir. Bunlar göreceli olarak önemlerine göre sırasıyla kopepodlar, ostrakodlar, poliketler, kladoserler, dekapodlar ve gastropodlardır (Şekil 2). Kopepodlar % 88 lik rastlanma sıklığı ve %48 lik sayısal varlık değerleri ile sardalyanın en önemli besinini oluşturmuştur. Ostrakodlar; kladoser, poliket ve dekapod gibi diğer besin kategorilerinden az da olsa önemli sayılabilir. Gastropodlar ise nadiren tercih edilen besin kategorisi olarak bulunmuştur. 3. İstavrit Balığının Besin Komposizyonu İstavrit balığının besin komposizyonu; öfasidler, kopepodlar, misidler, dekapodlar, amfipodlar, balık larvaları, balık yumurtaları ve kladoserler olmak üzere 8 besin kategorisinden oluşmuştur (Şekil 2). Öfasidler % 61 lik rastlanma sıklığı ve %41 lik sayısal varlık değerleri ile temel besin olarak ilk sırada yer almıştır. Bunu midelerin yaklaşık % 30 unda bulunan misidler, balık larvaları, amfipodlar ve kopepodlar izlemiştir. Balık yumurtaları ve kladoserler az sayıda midede az miktarda bulunmuştur. 4. Besin Komposizyonlarındaki Mevsimsel Değişimler Hamsi, sardalya ve istavrit balıklarının mide içeriklerinde yer alan organizmaların mevsimlere göre rastlanma sıklıkları ve sayısal varlıkları Tablo 1 de, olasılık tablo analizi sonuçları Tablo 2 de sunulmuştur. 205

5 Hamsi Sardalya Kopepod Kopepod Sayısal Varlık Oranı (%) 30 Ostrakod Dekapod Gastropod Kladoser Sayısal Varlık Oranı (%) 30 Ostrakod 20 Dekapod 10 Poliket Kladoser Gastropod Rastlanma Sıklığı Oranı (%) Rastlanma Sıklığı Oranı (%) İstavrit 50 Öfasid Sayısal Varlık Oranı (%) Kopepod 10 Dekapod Mis id Balık Larvası Am fipod Balık Yumurtası Kladoser Rastlanma Sıklığı Oranı (%) Şekil 2. İzmir Körfezi nde hamsi, sardalya ve istavrit balıklarının mide içeriklerinde bulunan besin kategorilerinin önemleri. Tablo 1. Besin kategorilerinin mevsimlere göre dağılımı. Besin Kategorileri Hamsi Sardalya İstavrit Güz Kış Bahar Güz Kış Bahar Güz Kış Bahar %F %N %F %N %F %N %F %N %F %N %F %N %F %N %F %N %F %N Amfipod Dekapod Öfasid Mysid Kopepod Kladoser Ostrakod Gastropod Poliket Balık Larva Balık Yumurtası

6 Her üç balık türü için de hesaplanan X 2 ve G değerleri, 10 ve 14 serbestlik derecesine ilişkin kritik değerlerin üstünde bulunmuştur. Bu nedenle söz konusu balıkların besin komposizyonunda mevsimsel farklılıklar olduğu söylenebilir. Hamsi balığı için mevsimsel farklılıkların nedeni ostrakod ve balık yumurtalarının sayılarındaki değişimlerdir (G>X 2, Tablo 2). Kış mevsiminde hesaplanan X 2 ve G değerleri kritik değerlerin altında yer alırken en önemli farklılık güz mevsiminde ortaya çıkmaktadır. Bunun nedeni bu mevsimde midelerde bulunan besin kategorilerinin ve sayılarının azlığı olarak gösterilebilir. Tablo 2. Mevsimlere göre olasılık tablo analizi sonuçları. Tür Besin Kategorisi Güz Kış Bahar N i X 2 i G i Dekapod Kopepod Kladoser Ostrakod Gastropod Balık Yumurta N i X 2 i G i Serbestlik derecesi(3 mevsim-1) x (6 besin-1)2 x 510 α0.05 ve α0.005 için X 2 dağılışına ilişkin kritik değerler sırasıyla ve Dekapod Kopepod Kladoser Ostrakod Gastropod Poliket N i X 2 i G i Serbestlik derecesi(3 mevsim-1) x (6 besin-1)2 x 510 α0.05 ve α0.005 için X 2 dağılışına ilişkin kritik değerler sırasıyla ve Amfipod Dekapod Öfasid Misid Kopepod Kladoser Balık Larva Balık Yumurta N i X 2 i G i Serbestlik derecesi(3 mevsim-1) x (8 besin-1)2 x 714 α0.05 ve α0.005 için X 2 dağılışına ilişkin kritik değerler sırasıyla ve Hamsi Sardalya İstavrit 207

7 Sardalya balıklarında özellikle dekapod türlerinin sadece Güz döneminde besin komposizyonunda yer alması bu besin kategorisi bakımından farklılık göstermesine neden olmaktadır (G95.30>X ). İstavrit balığının besin komposizyonundaki farklılıkların da öfasidlerin, kopepodların, dekapod ve balık larvalarının dağılımındaki düzensizlikten dolayı oluştuğu ifade edilebilir(tablo 2). 5. Balıkların Besin Komposizyonlarının Karşılaştırılması Hamsi, sardalya ve istavrit balıkları besin komposizyonları arasında X 2 ve G değerlerinin 20 serbestlik derecesine ilişkin kritik değerlerden büyük olması nedeniyle istatiksel bakımdan önemli farklılıklar bulunmaktadır. Ancak hamsi ve sardalyanın hesaplanan X 2 ve G değerleri birbirine yakın iken istavrit için hesaplanan X 2 ve G değeri oldukça büyük bulunmuştur. Bu durum öfasid ve misidlerin sadece istavrit balığının besin komposizyonunda yer alması, ostrakod ve gastropod gibi besin kategorilerinin de sardalya ve hamsi balıklarının mide içeriklerinde bulunması, dolasıyla hesaplanan G değerlerinin X2 değerlerinden yüksek çıkmasından kaynaklanmaktadır (Tablo 3). Tablo 3. Hamsi, sardalya ve istavrit balıklarının besin komposizyonlarının olasılık tablo analizi ile karşılaştırılması. Hamsi Sardalya İstavrit N i X 2 i G i Amfipod ,77 44,42 Dekapod ,33 8,62 Öfasid ,68 589,27 Misid ,55 74,22 Kopepod ,04 17,38 Kladoser ,50 76,46 Ostrakod ,07 220,78 Gastropod ,36 28,07 Polychaeta ,76 137,81 Balık Larva ,34 53,10 Balık Yumurta ,77 271,60 N i X 2 i 387,86 326,01 608, ,18 G i 465,64 397,75 658, ,73 Serbestlik derecesi(3 balık-1) x (11 besin-1)2 x 1020 α0.05 ve α0.005 için X 2 dağılışına ilişkin kritik değerler sırasıyla ve 40 Hamsi ve sardalya diyetindeki en önemli farklılık ta hamsinin diyetinde çok sayıda balık yumurtası bulunurken sardalyanın besin komposizyonunda bulunmaması olarak gösterilebilir (G271.6>X ). SONUÇLAR VE TARTIŞMA Bu çalışma ile İzmir Körfezi nde hamsi, sardalya ve istavrit balıklarının mide içerikleri incelenmiştir. Hamsi balığının midelerinde bulunan besin kategorileri kopepodlar, ostrakodlar, balık yumurtaları, dekapodlar, kladoserler ve gastropodlardır. Sardalya balığının besininin, kopepodlar, ostrakodlar, poliketler, kladoserler, dekapodlar ve gastropodlardan oluştuğu tespit edilmiştir. Her iki balık içinde temel besin grubunu kopepodların oluşturduğu bulunmuştur. İstavrit 208

8 balılarının diyetinde ise öfasidler, kopepodlar, misidler, dekapodlar, amfipodlar, balık larvaları, balık yumurtaları ve kladoserler olmak üzere 8 besin kategorisi yer almıştır. Öfasidler, istavrit balığının temel besinini oluşturmuşlardır. Besin kategorilerinden yalnızca kopepodlar bütün balıkların diyetlerinde yer almıştır. Bu durum kopepodların besin zinciri içerisindeki önemini vurgulamaktadır. İncelenen midelerin yarıdan fazlasının boş çıkmış olması, araştırılan 3 balık türünün de örneklemelerin yapıldığı sabaha karşı 03:30-06:00 saatleri arasında (normalde karanlıkta) yoğun bir şekilde beslenmediklerini göstermektedir. Bu durum Tudela ve Palomera, 1995 tarafından kuzeybatı Akdeniz de ve Plounevez ve Champalbert, 2000 tarafından Lion Körfezi nde hamsinin beslenme özelliklerinin araştırıldığı çalışmalarda da vurgulanmaktadır. Ayrıca örneklemeler ışıkla avlanan gırgır teknesi ile yapıldığından, yakalanan balıkların av yapılan bölgeye ışığın etkisiyle toplanan organizmalarla beslenmek için değil, ışığa karşı eğilim gösterdikleri (fototaxi) için geldikleri konusunda bir izlenim vermektedir. Bu durumda araştırma konusunu oluşturan balıkların beslenmesine ilişkin yürütülecek araştırmaların günün aydınlık vaktinde yapılmasının daha uygun olacağı anlaşılmaktadır. Balıkların besin komposizyonlarında yer alan besin kategorilerinin dağılımında mevsimsel farklılıklar bulunmuştur. Bu farklılıklar özellikle balık yumurtaları gibi bazı besin gruplarının ortamda belli mevsimlerde bulunmasından kaynaklanmaktadır. Hamsi, sardalya ve istavrit balıklarının diyet komposizyonlarının istatistiksel olarak birbirinden farklılıklar gösterdiği gölenmiştir. Ancak bu farklılıklar, hamsi ile sardalya balıklarının besin komposizyonları arasında çok büyük değilken, istavrit ile diğer iki türün besin komposizyonu arasında oldukça önem taşımaktadır. İstavrit in besin komposizyonunun diğer iki türden önemli derecede farklı olmasının ana nedeni, istavritin temel besinini diğer iki balık türünün besin komposizyonunda bulunmayan öfasid ve misidlerin oluşturmasıdır. KAYNAKLAR Bayhan, B., Mater, S., İzmir Körfezi (Ege Denizi) nde Dağılım Gösteren Karagöz İstavrit (Trachurus trachurus L., 1758) ile Sarıkuyruk İstavrit (Trachurus mediterraneus Stein., 1868) Balıklarının Kondisyon Faktörü vebeslenme Yönünden Karşılaştırılması Üzerine Bir Ön Çalışma. E.Ü Süfak Dergisi. Cilt No:17, Sayı:1-2, Caddy, J.F. and Sharp, G.D., An ecological frameworkfor marine fishery investigations. FAO Fish. Tech. Pap., 283: 152 p. Bowen, S.H Quantitative description of the diet. In Fisheries techniques (ed.murphy B.R., Willis D.W.), (2nd ed.) pp American Fisheries Society: Bethesda, Maryland. Costello, M.J Predator feeding strategy and prey importance: a new graphical analysis. J.Fish Biol. 36, Cortés, E. A., critical review of methods of studying fish feeding based on analysis of stomach contents: application to elasmobranch fishes. Can. J.Fish. Aquat. Sci. 54,

9 Crow, M., E., Some Statistical Techniques for Analyzing the Stomach Contents of Fish. In Fish Food Habits Studies: Proceedings of the Third Pacific Workshop. Edited by G. M. Cailliet and C. A. Simenstad. Washington Sea Grant Publication, University of Washington, Seattle DİE, Su Ürünleri İstatistikleri, T.C. Başbakanlık Devlet İst. Ens. Yay.,Ankara. Demirhindi, Ü., Sardalya (Sardina pilchardus WALB.) Balıklarında Beslenme. İ.Ü. Fen Fak. Hidrobiyoloji Araştırma Enstitüsü Yayınlarından, Seri A, Cilt VI, Sayı 1-2: Katağan, T., Kaya, M., Ergen, Z., Önen, M., 1990; İzmir Körfezi'nde yaşayan Mullus barbatus Linnaeus, 1758 türünün beslenme rejimi. Doğa- Tr.J.Of.Zoology, 14, Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü, Denizlerde ve İçsularda Ticari Amaçlı Su Ürünleri Avcılığını Düzenleyen 30/1 Numaralı Sirküler. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Ankara. Hyslop, E.J., Stomach contents analysis-a review of methods and their application. J.Fish Biol. 17, Plounevez ve Champalbert, Diet, feeding behaviour and trophic activity of anchovy (Engraulis encrasicolus L.) in the Gulf of Lions (Mediterranean Sea). Oceanologica Acta, 23: Seyhan, K., Kayalı, E., Tiftik, E.R., Doğu Karadeniz Ekosistemindeki Hamsi (Engraulis encrasicolus, Linneaus 1758) ve İstavrit (Trachurus mediterraneus) lerin Beslenme Ekolojisi ve Cinsi olgunluğa Erişme BoyuÜzerine Bir Ön Çalışma. Akdeniz Balıkçılık Kongresi Nisan: Tudela, S., Palomera, I., Diel feeding intensity and daily ration in the anchovy Engraulis encrasicolus in the northwest Mediterranean Sea during the spawning period. Mar. Ecol. Prog. Ser. 139: