BULGAR ORTODOKS KĠLĠSESĠNE BAĞLI ÖNEMLĠ MANASTIRLAR

Transkript

1 T.C. SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ FELSEFE VE DĠN BĠLĠMLERĠ ANABĠLĠM DALI DĠNLER TARĠHĠ BĠLĠM DALI BULGAR ORTODOKS KĠLĠSESĠNE BAĞLI ÖNEMLĠ MANASTIRLAR Yüksek Lisans Tezi Hazırlayan Sabit Salihov TOPCHĠYSKĠ DanıĢman Prof. Dr. Hidayet IġIK Konya

2 ÖNSÖZ Manastır, bir başrahip ya da baş rahibenin yönetiminde bir arada yaşayan rahip veya rahibeler topluluğunu barındıran binadır. Manastır kavramı ve kurumu 3. yüzyılın sonunda ve 4. yüzyılın başında Hıristiyanlık a girmiştir. Daha önceki Hıristiyanlar manastır nedir bilmiyorlardı. Manastır kurucularının ilki Aziz Antonios ( ) adlı bir Hıristiyan dır. Bu şahıs Mısır ın Nil deltasındaki Keranis şehri yakınlarında ilk manastırı kurmuştur. Hıristiyanlık ta manastırların oluşumu bölgelere göre farklılıklar arz etmiştir. İlk manastır yaşantıları, Mısır da görülmüş daha sonra bu manastır kültürü Anadolu ya, Anadolu dan Balkanlar a, Balkanlar dan ise Avrupa ya hızla yayılmıştır. Bugün, Balkanların önde gelen devletlerinden biri olan Bulgaristan da Hıristiyanlığı resmi din olarak kabul edilişinden itibaren günümüze kadar yüzlerce manastır kurulmuştur. Fakat çeşitli nedenlerden dolayı bu manastırların bir çoğu yok olmuştur. Günümüzde Bulgar Ortodoks Kilisesi ne bağlı yüzelli üzerinde faaliyet gösteren manastır bulunmaktadır. Biz çalışmamızda bu manastırlardan sadece en büyük, en meşhur, en çok faaliyet gösteren ve stavropigial (Bölge Piskoposluğunun emri altında değil, doğrudan Bulgar Ortodoks Kilisesinin Yüksek Ruhani Meclisinin himayesinde bulunan manıstırlar) olanları incelemeye çalıştık. Çalışmamızın konusu olan manastırlar şunlardır: Rila Aziz İvan Rilski, Baçkov Azize Meryem ve Troyan Uspenie Bogorodiçno manastırlardır. Bulgaristan da I. Boris in ( ) ileri görüşlü bilge politikası sayesinde 865 yılında Hıristiyanlık devletin resmi dini olmuş ve Bulgar halkının tarihi ve kültürel gelişiminde önemli rol oynamıştır. Bu andan itibaren Boris in emriyle o dönem Bulgaristan topraklarına kilise ve manastırlar yoğun bir şekilde kurulmaya başlamıştır. Tarihî verilere göre bu Bulgar hükümdarı, devletin yedi köşesinde birer manastır inşa etmiştir. Eski başkentleri Pliska ve Preslav çevresindeki kiliseler ile birlikte kuzeydoğu Bulgaristan da ve ülkenin güneybatı kesimlerinde ilk manastırlar da kurulmuştur. Todor Doksov un kopyasına göre Preslav ın yakınlarında, nehir Tiça kıyısında, güzel kırsal Patleyna bölgesinde I. Boris Sveti Panteleymon manastırı kurmuştur. I. Boris, 2

3 ilk Slav öğretmenleri Kiril ve Medodyi nin ilk öğrencisi Kliment i, Kutmiçevitsa bölgesine eğitim faaliyetleri organize ve yönetmesi için gönderdiğinde orada bir manastır inşa etmiştir. Bulgaristan topraklarında X-XI. yüzyıllarında, manastırların sayısı hızla artmıştır. Bu asırlarda Rila, Zograf, Sarandopor, Aziz Dimitrii manastırları ve daha birçok manastır kurulmuştur. Çar I. İvan Asen ve II. İvan Asen dönemlerinde (12-13.yy) manastır kültürü zirveye ulaşmıştır. Hatta Sliven civarında o kadar çok manastır kurulmuştur ki oradaki tepelerden bir tanesine Küçük Kutsal Ormanı ismi verilmiştir. Burada eski manastırlardan Baçkov, Kilifor, Troyan, Dryanov, Veliko Tırnovo da Sv. Troica manastırlarının isimlerini zikretmemiz yerinde olacaktır. Türkiye de yapılan Dinler Tarihi çalışmalarından ele alınmamış bir konu olan Bulgar Ortodoks Kilisesi ne Bağlı Önemli Manastırlar çalışması hakkında kullandığımız kaynaklar Bulgarca ve Rusça kaynaklardır. Bu konu hakkında sunduğumuz bu bilgiler, Türkiye de belirli bir boşluğu dolduracağını ve Dinler Tarihi çalışmalarına bir katkı olacağına ümit ediyoruz. Kaynakların temini için Sofya da bulunan Sofya Milli Kütüphanesi nden ve Sveti Kliment Ohridski Üniversite Kütüphanesi nden yararlandık. Çalışmamız bir giriş, üç bölüm ve iki ekten meydana gelmektedir. Giriş bölümünde Bulgaristan ın kuruluşu, topraklarının uzandığı sınırlar, geçirdiği târihî serüven, Bizans ve Osmanlı hâkimiyetlerindeki durumu, Bulgar Ortodoks Kilisesinin tarihçesi, Bulgaristan da manastırların oluşumu ve son olarak da günümüzdeki hâli ile ilgili genel bilgiler yer almaktadır. Birinci bölümde, manastıra adını veren kurucusu Aziz İvan Rilski nin hayatı, keşişliği kabul edişi, vefatı, ondan kalan kutsal emânetlerin durumu, Azizin Bulgar halkı için önemi, Rila manastırının kuruluşu, gelişmesi, Osmanlı dönemindeki ve bugünkü durumu hakkında bilgi verilmeye çalışılmaktadır. İkinci bölümde ise Grigoryi Pakuryan ın hayatı, Baçkov manastırının kuruluşu, Grigoryi nin yazdığı manastır tüzüğü, Farklı asırlarda Baçkov manastırının durumu ve son olarak da günümüzdeki durumundan bahsedilmektedir. 3

4 Çalışmamızın son bölümünü teşkil eden üçüncü bölümde de Troyan manastırının mahal durumu, geçmişten günümüze manastırın tarihçesi ve manastırda gelişen kültürel ve devrimci faaliyetler hakkında bilgi verilmektedir. Ek kısmında ise merak edenler için Alfabetik sırasına göre Bulgar Ortodoks Kilisesi nin manastır isimleri sıralanmış ve bazı manastırların resimleri örnek olarak gösterilmektedir. Bu çalışma boyunca bana yol gösteren, yardımlarını esirgemeyerek destek olan çok kıymetli danışman hocam Prof. Dr. Hidayet IŞIK a teşekkür etmeyi bir borç bilirim. Aynı zamanda çalışmamın sıkıntılı dönemlerinde desteğini esirgemeyen değerli eşim Nurcihan EMİN e şükranlarımı sunuyorum. Bulgarca kaynaklara ulaşma konusunda bana yardımcı olan değerli arkadaşım Salih SALİH e de ayrıca teşekkür ederim. Sabit Salihov TOPCHİYSKİ Konya

5 ÖZET Yazar : Sabit Salihov TOPCHİYSKİ Üniversite : Selçuk Üniversitesi Anabilim Dalı : Felsefe ve Din Bilimleri Bilim Dalı : Dinler Tarihi Tezin Niteliği : Yüksek Lisans Tezi Sayfa Sayısı : x Mezuniyet Tarihi : / / 2011 Tez Danışmanı : Prof. Dr. Hidayet IŞIK BULGAR ORTODOKS KĠLĠSESĠNE BAĞLI ÖNEMLĠ MANASTIRLAR Hıristiyan âleminde manastırların özel bir yeri ve anlamı vardır. Günümüzde de manastırlar, Hıristiyanlığın en önemli kurumları arasındadır. Manastır hayatı, Hz. İsa ya da onun ilk izleyicileri olan Havariler tarafından vaz edilmiş değildir. İncil in Yeni Ahit denilen bölümünde de Hıristiyanlardan manastır kurmaları istenmemiştir. Manastır kavramı ve kurumu 3. yüzyılın sonunda ve 4. yüzyılın başında Hıristiyanlık a girmiştir. Daha önceki Hıristiyanlar manastır nedir bilmiyorlardı. Manastır kurucularının ilki Aziz Antonios ( ) adlı bir Hıristiyan dır. Bu şahıs Mısır ın Nil deltasındaki Keranis şehri yakınlarında ilk manastırı kurmuştur. Hıristiyanlık ta manastırların oluşumu bölgelere göre farklılıklar arz etmiştir. İlk manastır yaşantıları, Mısır da görülmüş daha sonra bu manastır kültürü Anadolu ya, Anadolu dan Balkanlar a, Balkanlar dan ise Avrupa ya hızla yayılmıştır. Bulgaristan da manastırların oluşumu, Bulgarların Hıristiyanlaştırılmasından hemen sonra tezâhür etmeye başlamıştır. Hıristiyanlaştırma hareketi Bulgar hükümdarı Çar Boris döneminde, 864 yılında gerçekleştirilmiştir. IX. yüzyılın başında Çar Boris tarafından devletin sınırlarını belirleyen yedi şehirde manastır kurulmuştur. Bulgarlar, Hıristiyanlığı resmi din olarak kabul edilişinden itibaren günümüze kadar yüzlerce manastır kurmuştur. Fakat çeşitli nedenlerden dolayı bu manastırların bir çoğu yok olmuştur. Günümüzde Bulgar Ortodoks Kilisesi ne bağlı yüzelli üzerinde faaliyet gösteren manastır bulunmaktadır. Anahtar Kelimeler: Manastır, Bulgar Orodoks Kilisesi, Hıristiyanlık, Keşiş. 5

6 ABSTRACT MAJOR PRIORIES WHICH ARE AFFILIATED WITH BULGARIAN ORHODOX CHURCH In the Christendom, priories carried a lot of weight and meaning with people. In addition, they have important place in Christian society nowadays. Neither priory life was not preached by Jesus and his apostles nor was not written in the New Testament of the Bible. Priory concept was acquired by Christianity at the end of the third and at the beginning of the fourth centuries. Before these centuries, Christians did not know anything about priories; Saint Antonius ( ) was the founder of first priory in a city called Keranis in the Nile river delta. In Christianity, priory creation had some differences in accordance with regions; fist priory living modes were seen in the Egypt, this culture spread over Anatolia. From Anatolia, it came fast to Europe by way of Balkan. The creation of the priories in the Bulgaria began right after the evangelization of this region. The evangelization movement of Bulgaria was implemented in the era of Czar Boris in 864 and at the beginning of IX. Century, several priories were founded in the seven border cities. Since the acceptance of Christianity as official religion, many priories were founded in this region. However most of the have vanished from many reasons. Nowadays in Bulgaria, there are more than one hundred and fifty priories which are affiliated with the Bulgarian Orthodox Church Keywords: Priory, Bulgarian Orthodox Church, Christianity, Priest 6

7 KISALTMALAR a.e. a.g.e. a.g.m. a.g.md. a.g.y. ak. bkz. Aynı eser Adı geçen eser Adı geçen makale Adı geçen madde Adı geçen yer Aktaran Bakınız c. Cilt çev. der. D.İ.A. dip. Hz. M.Ö. M.S. Çeviren Derleyen Diyanet İslam Asiklopedisi Dipnot Hazreti Milattan Önce Milattan Sonra s. Sayfa ö. Ölümü y.y. Yüzyıl 7

8 GĠRĠġ A. BULGARLAR IN GENEL TARĠHĠ 1. Büyük Bulgar Devletinin KuruluĢu Bulgarları Avar hâkimiyetinden kurtaran Kurt (Kubrat) Han, 635 yılında ilk bağımsız Büyük Bulgar Devleti ni kurmuştur. Bu devletin sınırları Dineper den Kafkaslara kadar uzanmaktaydı. Ancak Bulgar devleti çok uzun yaşamamıştır. Kurt Han ın 665 yılında ölümü üzerine beş oğlu arasında çıkan iktidar mücâdelesi ve Hazarların baskısı sonucu Büyük Bulgar Devleti parçalanmış ve ülkeden göçler başlamıştır. 1 Kurt un oğullarından Batbayan, On-Ogurların başında Hazarlara bağlı kalarak Don ile Kuban nehri arasında, Kafkasya daki yurtta kalmıştır. Kurt un ikinci oğlu Kotrak (Votrak), VII. yüzyılın ikinci yarısında Otuz-Ogurların başında kuzeye giderek, 1236 yılında Moğollar tarafından yıkılacak olan İtil (Volga) Bulgar Devleti ni kurmuştur. Oğullarından dördüncüsü Patomiya Macaristan a, beşincisi Ançeka kuzey İtalya topraklarına maiyetindeki Ogur boylarıyla yerleşmiştir Slav-Bulgar Devletinin KuruluĢu Üçüncü oğul Esperüh (Asparuh) ( ) ise, 681 yılında, Güney Slavlarla Orta Asya kökenli Protobulgarları Balkan Yarımadası nın yerli unsuru Traklar ile birleştirerek Avrupa nın en eskileri arasında yer alan Slav-Bulgar Devleti ni kurmuştur. Protobulgarların hanı Asparuh (İsperih) önderliğinde oluşturulan bu devletin ilk başlardaki sınırları kuzeyde Karpatlar, güneyde Koca Balkan Dağları, doğuda Karadeniz, kuzeydoğuda Dinyester ve batıda Tisa nehirleri kıyılarına kadar uzanan geniş bir coğrafyayı kapsamaktaydı. Önceki devirlerde İskitler ve Hunların 1 Mithat Aydın, Tuna Bulgarları Tarihine Genel Bir Bakış, Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 2002, Sayı: 11, s Türker Acaroğlu, Bulgaristan Türklerinin Dünü Bugünü-Yarını, X.Türk Tarih Kongresi, Ankara 1993, IV, İtalya ya göç eden, Panoniya Bulgarları da denilen bu Ogur boyları yabancı halklar arasında eriyerek dillerini kaybetmişler ve asıllarını unutmuşlardır. 8

9 akın ettikleri bu sahaya (şimdiki Deliorman ve Dobruca), o çağlarda Küçük İskitya denirdi. 3 Bizans imparatoru IV. Konstantin Pagonatus un Tuna nın güneyine sarkmalarını önleyemediği Bulgarlar, 681 de yaptıkları bir antlaşma ile de Bizans ı vergi verir konuma düşürmüşlerdir. Aynı zamanda bu antlaşma yeni Bulgar Devleti nin Bizans tarafından fîlen tanınması anlamına gelmiştir yılında Esperüh ün temellerini attığı Tuna Bulgar Devleti bir süre sonra Balkanlar da ve Orta Avrupa da çok önemli bir varlık haline gelmeye başlamıştır. O tarihte Bulgar Türk Devleti nin sahası, Baserabya ve Dobruca dan başka bütün kuzey Bulgaristan a, doğuda Karadeniz e, güneyde Balkan dağlarının geçitlerine ve batıda İsker Nehri ne kadar uzanırdı. Devletin kuzeydoğu sınırının kesin olmamasına rağmen, açık olarak bilinen şey Tuna ötesi bölgelerin devletin sınırları içinde kalıyor olmasıdır. 5 Esperüh ün ölümünden sonra yerine geçen Tervel zamanında ( ) Tuna Bulgar Devleti nin dış politikasında Bizans ile ilişkiler ön plana çıkmıştır. Bu dönemde Bulgar hanı Tervel, Bizans ın içişlerine açık bir şekilde müdahale ederken, Bizans imparatoru II. Justinianos ise iç karışıklıklar ve dış tehditler karşısında sürekli olarak Bulgarların desteğini aramıştır. Hatta bu desteği sürekli hale getirmek için kız kardeşini Tervel ile evlendirmiş ve onunla bir antlaşma yapmıştır. 6 Tervel Han ın ölümünden (718) sonra birbirini takip eden Bulgar hanları zamanında Bulgarlar, çoğu zaman iç karışıklıklar ve Bizans saldırıları ile karşı karşıya kalmışlardır. Bu durum aşağı yukarı VIII. yüzyıl sonlarına kadar devam etmiştir. Bulgarları bu kötü durumdan kurtaran ve ülkeye birlik ve düzeni getiren kişi Kardam Han ( ) olmuştur. Hatta o, 791 ve 792 de Bizans İmparatoru VI. Konstantinos u yenilgiye uğratarak Bizans İmparatorluğu ndan eskiden alınan vergiyi 3 Bulgar Devleti nin kuruluşuyla ilgili, bkz. Petır Mutafçiev, Vera Mutafçieva, İstoriya na bılgarskiya narod, Sofya, 1995; Vasil Zlatarski, İstoriya na bılgarskata dırjava prez srednite vekove, Sofya, Dimitır Kosev, H. Hristov, D. Angelov,, Kratka İstoria na Bılgaria, Sofya 1963, s Dimitır Kosev, H. Hristov, D. Angelov,, Kratka İstoria na Bılgaria, s Nikolay Todorov, Bılgarska İstoria, (çev. Veysel Aytaman, Bulgaristan Tarihi), İstanbul 1979, s

10 yeniden vermesini istemiştir. Bu isteğinin yerine getirilmemesi durumunda ise bütün Trakya yı tahrip edeceği tehdidinde bulunmuştur Bulgarlar ın Hıristiyanlığın Ortodoks Mezhebinin Kabulü Tuna Bulgar Türkleri için bir dönüm noktası olarak kabul edilen devir, Pressian dan sonra Bulgar tahtına oturan çar 8 I. Boris ( ) zamanıdır. I. Boris (Mihail) in özellikle politik nedenlerle Hıristiyanlığın Ortodoks mezhebini resmen kabul etmesiyle Bulgarların tamamıyla Slavlaşması ve Bizans kültür dairesine girmesi süreci başlamıştır. Slavca resmi dil haline gelmiş ve üst düzey yönetici Bulgar sınıf arasında gittikçe yayılmıştır. I. Boris ten sonra Türkçe isimler ve ünvanlar bile atılmıştır. 9 Yine bu yıllarda Kiril ile Metodyi kardeşler kilisenin gereksinimlerini karşılamak için Slav-Bulgar alfabesini oluşturarak (855), Bulgar kültür tarihinde yeni bir sayfanın açılmasını sağlamışlardır. Bununla beraber zamanla bir Slav edebiyatı teşekkül etmiştir. Slavların devlet yönetiminde eşit olarak söz sahibi olması ve Bulgarlarla yerli Slav halk arasındaki evlilik ilişkilerinin artması, Bulgar devletinin Slavlaşmasını hızlandırmıştır. Bir süre sonra Bulgaristan, Slav kültürünün ilk büyük merkezi olmuş ve Bulgarlar bir asır sonra Slavca konuşan bir millet haline gelmiştir. 10 Bugün bile Bulgarlar, I. Borisi i Bulgar ulusunun gerçek kurucusu olarak görmektedirler. Boris in Hıristiyanlığı kabulü ve Bizans tan gelen papazların Bulgar halkını yoğun bir şekilde Hıristiyanlığa sokmaya başlamaları üzerine pek çok Bulgar boyarı (ülke ileri gelenleri), Boris in tavrını ihânet ve büyük bedel ödeyen Bulgar devletinin, can düşmanı olan Bizans İmparatorluğu na boyun eğmesi olarak düşünmüştür. Bu nedenle Bulgar boyarları Boris e karşı genel bir ayaklanma 7 Géza Fehér, Bulgar Türkleri Tarihi, Ankara 1984, s Çar Bulgar ve Rus hükümdarlarına verilen bir unvandır. Latince kökenli caesar sözcüğünden türetilmiş olup, hükümdar anlamını taşır. Bkz. Sovetskiy entsiklopediçeskiy slovar, s. 1459, Moskova, Mithat Aydın, Tuna Bulgarları Tarihine Genel Bir Bakış, s Mehmet Şeref, Bulgarlar ve Bulgar Devleti, Ankara 1934, s

11 başlatmışlardır. Fakat Boris bu ayaklanmayı demir yumruğu ile ezmiş ve elli iki boyarı aileleri ile birlikte (acımasızca) idam ettirmiştir. 11 Öte taraftan Boris, Bizans ın Bulgaristan da nüfuz edinmesinden de endişe etmiştir. Bu nedenle bir taraftan Bizans a karşı Frank kralı Germen Louis ile bir ittifak oluştururken, diğer taraftan Papa ile Bizans imparatoru arasındaki rekabetten yararlanıp Bizans a Bulgar kilisesinin bağımsızlığını tanıtmak istemiştir. Sonuçta Bizans ın ağır basmasıyla 870 de İstanbul daki kiliseler toplantısında, Ortodoks Patrikliği ne bağlı bir Bulgar piskoposluğunun ihdâs edilmesi ve başına bir piskoposun getirilmesi kararlaştırılmıştır. 12 Hıristiyanlık, I. Boris in oğlu I. Simeon zamanında ( ) Bulgaristan da kesin olarak yerleşmiştir. Buna paralel olarak Bulgar devletinin Slavlaşma süreci tamamlanmıştır. Ülkede Slav-Bulgar edebiyatı oldukça gelişerek diğer Slav milletleri arasında yayılmış ve bütün Slav memleketlerinde önemli bir kültürel etki yapmıştır. 13 Simeon un güçlü yönetiminden sonra krize giren Bulgar Devleti kendini toparlayamamış ve çar Samuil in ( ) çırpınışlarına rağmen, daha sonra Bulgaroktonos (Bulgarkıran) takma adıyla tarihe geçecek II. Basileios ( ) döneminde Bizans egemenliğine (1018) girmekten kurtulamamıştır. II. Basileios un tutsak edilen 15 bin Bulgar askerinin gözlerinin oyulmasını emretmesi 14, Bulgar toplumu üzerinde, yüzyıllar geçmesine rağmen silinemeyecek derin bir travmaya neden olmuştur. Böylece Birinci Bulgar Devleti nin sonu gelmiştir. Bizans egemenliği yaklaşık 170 yıl kadar sürmüş ve 1186 da Tırnovalı boyar kardeşler Asen ile Petır yönetimindeki ayaklanma sonucunda, Bulgarlar bağımsızlıklarına kavuşarak İkinci Bulgar Devleti nin tarihini başlatmışlardır. İkinci Bulgar Çarlığı, 200 yıl kadar bağımsız olarak yaşamıştır. Fakat sonra, daha büyük ve kalıcı bir gücün etkisi ile karşı karşıya kalmıştır. Bu güç, Osmanlı Devletidir. Osmanlı Devleti ile Bulgaristan arasındaki ilk ilişkiler, XIV. yüzyılda Osmanlı nın Rumeli ye 11 Vasil Vasiliev, Bılgaria prez 13 vek, Sofya 1979, s Dimitır Kosev, H. Hristov, D. Angelov,, Kratka İstoria na Bılgaria, s Türk Ansiklopedisi, Bulgaristan, Maarif Basımevi, Ankara 1956, VIII, Dimitır Kosev, H. Hristov, D. Angelov,, Kratka İstoria na Bılgaria, s. 60; Vasil Vasiliev, Bılgaria prez 13 vek, s. 46; N. Todorov, Bılgarska İstoria, (çev. Veysel Aytaman, Bulgaristan Tarihi), s

12 geçip, Edirne ve Filibe yi alması üzerine başlamıştır. Edirne ve Filibe nin alınması üzerine bu bölgelerle sınırı olan Bulgarlar la temasa geçilmiştir. Bulgar Çarı İvan Aleksander in ölümü üzerine Bulgaristan parçalanmış ve fethi de kolaylaşmıştır. 15 Bulgaristan, Osmanlı Devletine bir eyalet olarak katılmıştır. Anadolu dan çeşitli sebeplerden dolayı gelen Türkler, burada yeni şehirler kurmuşlar, bunun yanı sıra mevcut şehirlerin bazılarını da Türkleştirmişlerdir. Bu bölgelerde yaşayan Bulgar halktan İslâmiyet i kabul edenler dahi olmuştur. Bulgarlara hoşgörüyle davranılmış, din ve mezhep işleri bakımından ise Fener-Rum patrikhanesine bağlanmıştır. Türk idâresi, Bulgaristan da, anarşiye, keyfi yönetime son vermiştir. Ayrıca buralarda kânunnâmeler uygulanmıştır. Bulgaristan daki idârenin âdil ve ileri düzeyde olmasına rağmen zamanla kânunnâmelere yapılan saygısızlık yüzünden, burada uygulanan toprak rejimi başka bir hal almıştır. Bulgaristan daki topraklar çoğunlukla Müslüman ve Hıristiyanların tasarrufuna girmiştir. 16 Nitekim Osmanlı Devleti, her ne olursa olsun, idâresinde yaşayan Bulgarlara ve diğer azınlıklara geniş imtiyazlar vermiş, tüccarlarına haklar tanımış, Bulgaristan ın sadece zirâî olarak değil, ticâri olarak da, her açıdan gelişmesini sağlamıştır. Bu şekilde Bulgarlar 500 yıl, XIX. y.y. a kadar Osmanlı hâkimiyeti altında yaşamışlardır. Nitekim yaşadıkları barış ortamı içerisinde benliklerinden hiçbir şey kaybetmeden varlıklarını devam ettirmişlerdir. Osmanlı Devleti için XIX. yy. hâkimiyeti altında bulunan Hıristiyan milletlerin, ya bağımsızlıklarını elde etmek ya da yarı müstakil bir hale gelmek sûretiyle devlet idâresinden ayrıldıkları dönemdir. Yunanlar, Sırplar, Romenler, Karadağlılar ve Bulgarlardan meydana gelen bu milletleri istiklal mücadelesine sevk eden birinci sebep, kendi millî uyanışları olmuş ise, ikincisi de Ortodoks mezhebine mensup milletlerin haklarının korunması ile başlayıp, daha sonra bütün Slavların himâyesini gaye edinen, Rusya nın Panslavizm siyâseti olmuştur. 17 Osmanlı Devleti'nin gerilemeye başlaması ve Çarlık Rusyası'nın da desteğiyle, Balkanların tümünde olduğu gibi Bulgaristan'da da ulusal kurtuluş hareketi alevlenmiş, 15 Yusuf Halaçoğlu, Bulgaristan -Osmanlı Dönemi, DİA, İst. 1992, VI, Geniş bilgi için bkz. Yanco Yanev, Rilski Manastir Prez Vekovete, Veliko Tırnovo 2000, s Geniş bilgi için bkz. Yusuf Halaçoğlu, Bulgaristan- Osmanlı Dönemi, DİA, VI,

13 93 Harbi'nden yenilgiyle çıkan Osmanlı Devleti, Bulgaristan'ı 1878 yılında içişlerinde bağımsız prenslik olarak, 1908 senesinde ise tam bağımsız çarlık olarak tanımıştır Günümüz Bulgar Devletinin Durumu II. Dünya Savaşı ndan bu yana Bulgaristan dan ülke dışına nüfus göçleri olmuş, Yahudi nüfusun büyük bölümü İsrail e, Ermenilerin önemli bir bölümü Ermenistan a, Türklerin de mühim bir kısmı değişik zamanlarda Türkiye ye göç etmişlerdir. Bulgar yönetiminin ülkedeki azınlıkları Bulgarlaştırma ve bir saf Slav-Bulgar milleti meydana getirme politikasını uygulamaya koyması ile 1972 yılında Pomaklar ın ve 1980 de Çingeneler in Müslüman isimlerinin devlet zoruyla Slav-Bulgar isimleriyle değiştirilmesinden sonra, 1984 yılında sıra Türklerin isimlerine gelmiştir. Bir yıl içerisinde Müslüman isimlerin Slav-Bulgar isimleriyle değiştirilmesi ülkede büyük huzursuzluklara ve karışıklıklara sebep olmuş ve 1989 yılında Bulgar yönetiminin zorunlu pasaport vererek ülkeden çıkardığı Türk, Türkiye ye göç etmiştir yılı sonlarına doğru Bulgar yönetiminin iktidardan düşmesi ve ülkede çok partili demokratik bir rejimin kurulmasıyla 1990 yılında Müslümanlara kendi milli-dini isimlerini taşıma hürriyeti verilmiştir. 19 Günümüzdeki Bulgaristan devletinin durumuna gelince, ülke, Güneydoğu Avrupa'da, Balkan Yarımadası'nda bulunmaktadır. Batıda Sırbistan ve Makedonya Cumhuriyeti, doğuda Karadeniz, kuzeyde Romanya, güneyde Yunanistan ve Türkiye ile çevrilidir. Yüzölçümü kilometrekare, başkenti Sofya, resmi dili Bulgarca, para birimi ise Lev dir. Bulgaristan devleti 1 Ocak 2007 yılında Avrupa Birliği'ne katılmıştır. 1 Mart 2001 tarihli nüfus sayımında Bulgaristan'ın toplam nüfusu ( ) olup, Ortodoks: , Katolik: , Protestan: , Müslüman: , Diğerleri: olarak kaydedilmiştir. 20 Ancak Bulgaristan da sayısı 1.5 milyon olarak tahmin edilen ve genel nüfusun yaklaşık % ünü oluşturan bir Müslüman nüfusu yaşamaktadır , 13:02 19 Geniş bilgi için bkz. Nazif Kuyucuklu, Bulgaristan- Nüfüs ve Etnik Durum, DİA, VI, , 17:13 13

14 B. BULGAR ORTODOKS KĠLĠSESĠNĠN TARĠHÇESĠ 1. Bağımsız Bulgar Patriklik Çabaları 1.1 Doğu Kilisesinin Tavrı Hıristiyanlaşma Bulgaristan için sadece kültürel gelişme bakımından büyük bir ilerleme anlamına gelmekle kalmamış, genç devletin Slavlaşmasını ve bununla etnik bakımdan Slav ve Eski Bulgar unsurlarının kaynaşmasını da sağlamıştır. 21 Gerçekte, Bulgarların Hıristiyanlığı kabul etmeleri hem dini hem siyasi açıdan önem arz etmiştir. Artık Bulgarlar ın etrafı Hıristiyan ülkeleri ile çevrilidir. 22 Ülkenin Hıristiyanlaşması ve Slavlaşması aleyhine ayaklanan eski Bulgar asalet sınıfının muhalefetini Boris (Mihail) bastırarak Boyar lardan 52 sinin boynunu vurdurmuştur. Ancak Bulgar devletinin kültürel yükselmesi ve içindeki unsurların birbirleriyle kaynaşması bakımından Hıristiyanlaştırmanın sağladığı avantaj ne kadar büyük olursa olsun, Hıristiyanlığı yeni kabul etmiş olan hükümdar kısa zamanda hayal sukutuna uğramıştır. 23 Bizans-devletinin maksadı Bulgar kilisesini bir Grek piskoposunun idaresinde İstanbul patrikliğine bağlamak idi. Bulgaristan ın Hıristiyanlığı Bizans vasıtasıyla kabul etmesi, Bizans ın kilise ve iç politikasına bağlı olması demekti. Bu politika ise Bulgar devletinin çıkarlarına karşı idi. Bizans için Bulgaristan ın Hıristiyan dinini benimsemesi sadece dini kalıba bürünmesi anlamına gelmemektedir. Bundan daha önemlisi, siyasi egemenliktir. Bu da ancak Bulgar yöneticinin Hıristiyanlığı kabul ederek yöneticiler ailesine girerek gerçekleşir. Bu ailenin başı Bizans imparatordur. 24 Bizans geleneklerine göre Bulgar yöneticisi vaftiz gücüyle Bizans İmparatorunun sadece, kendisi tarafından Hıristiyanlaştırılan ve Hıristiyan ismi verilen dini oğlu değil, aynı zamanda kilise ve siyasi yöneticiler ailesinin dini 21 Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, (Çev. Fikret Işıltan), Ankara 1999, s Pars Tuğlacı, Bulgaristan ve Türk-Bulgar İlişkileri, İstanbul 1984, s Muhamed Aguş, Bulgar Ortodoks Kilisesi, Selçuk Üniversitesi Sоsyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2009, s Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, s * Patrik: Kelime olarak kabile reisi, aile başkanı gibi anlamlara gelir. Ortodoks Kiliselerde en yüksek dini makam olan Patriklik makamının sahibidir ve Patriklik seviyesindeki kiliselerin de başıdır. Patrikler, piskopos rütbesindeki ruhaniler arasından seçilirler. (Salih İnci, Dinler Tarihi Açısından Heybeliada Ruhban Okuluna Genel Bir Bakış, s. 136) 14

15 Oğlu dur. O Zamanki İstanbul (Tsarigrad) Patriği* Fotiy e göre, bir milletin veya barbar kavmin Hıristiyanlaştırılması, Bizans a karşı itaatsizliğin ve düşmanlığın bertaraf edilmesinin en güçlü metodudur. 25 Vaftizden sonra Boris, Patrik Fotiy den bir Başpiskopos, piskoposlar ve bir dinî hiyerarşi istemiş, ancak Patrik Fotiy, belki Bulgarların Hıristiyan kültüründen yoksun olduklarına inandığından veya durumu kavrayamadığından bu istekleri ciddiye almayarak Boris'e ancak birkaç misyoner ve iltifatkâr bir mektup yollamakla yetinmiştir. 26 Boris Mihail in isteğiyle 864'de Bulgaristan'a gelen Yunan Papazları, halkı vaftiz etmeye başlamışlar. Boris, putperestliğe bağlı kalmak isteyenleri demir elle yok ederken, Bizans'a Bulgar kilisesinin istiklalini tanıtmaya gayret edip bunun iyi karşılanmadığını görünce 866'da Papa ya müracaat etmiştir. 27 Bizans Devletinin maksadı Bulgar kilisesini bir Grek piskoposunun idaresinde İstanbul patrikliğine bağlamak olmasına rağmen, Boris in hedefi genç kilisesinin bir Bulgar patriği idaresinde tam bir bağımsızlık elde etmesiydi. İsteklerine uyulmayınca Bizans'a sırt çevirerek Roma'ya dönmüştür Batı Kilisesinin Tavrı Bulgaristan ın tamamen Hıristiyanlaştırılması ve Bulgaristan da Hıristiyan kilisesinin kurulması için tek yol Alman Krallığıyla siyasi ittifakın yenilenmesi ve Roma Kilisesiyle ilişki kurulmasıydı. Bu yüzden 29 ağustos 866 yılında Roma ya Bulgar elçileri gelmişlerdir. Boris in akrabası Petır ve Bolyarları Yoan ve Martin dir. 29 Papa I. Nikolay Bulgar elçilerini ağırlayarak Knyaz ın yönelttiği soruların cevaplarını hazırlamaya yönelmiştir. Ancak o zaman Bulgarların resmi dili Yunanca olduğundan, sorular da Yunanca yazılmıştır. Dolayısıyla soruların ilk önce Latinceye çevrilmesi gerekmiştir. Bu görevi Santa Maria Trastevere manastırın rahibi 25 Dimitır Angelov ve diğerleri, İstoria na Bılgaria (Bulgaristan Tarihi), Bılgarska Akademi ana Naukite yayınevi, Sofya 1981, II, Pars Tuğlacı, Bulgaristan ve Türk-Bulgar İlişkileri, s Ceza Feher, Bulgar Türkler, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1984, s Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, (Çev. Fikret Işıltan), s Muhamed Aguş, Bulgar Ortodoks Kilisesi, s

16 Anastasiy üstlenmiştir. Papanın direktiflerine göre rahip, Papa I. Nikolay ın cevaplarını hazırlamıştır. 115 soruya 106 cevap verilmiştir. Bu sorular, Bulgaristan da Hıristiyanlaştırma sürecinde yaşanan kargaşayı, Bulgar yöneticisinin karşılaştığı zorlukları, devletteki sosyal ve siyasi ilişkileri, idari ve askeri yapıyı yansıtmaktadır. Bulgarların sorularında Hıristiyan dogmalarına sızma ve onları benimseme gibi gayretler bulunmamaktadır, daha fazla Hıristiyan merasimlerin yapıları ve kaidelerini içermektedir. Bulgarlar, Hıristiyan dinini daha çok içerik olarak değil de, şekil olarak kabul etmektedirler yılının Kasım ayının sonunda Papa nın Bulgaristan a gönderdiği elçiler, Boris tarafından sevinçle karşılanmıştır. Roma elçileri, Papa nın kendilerine verdiği öğütleri göz önünde bulundurarak misyonlarına başlamışlardır. Onlar bütün Bulgaristan ı dolaşarak Hıristiyanlığı yaymışlar, Bizans dini anlayışına göre yapılan bazı merasimlere karşı çıkmışlar, yeni Hıristiyanlığı kabul edenleri yeniden Hıristiyanlaştırmışlar ve yeni yapılan mabetleri kutsamışlardır. 31 Boris Piskopos Formoza'ya her türlü yetkiyi vererek millî-dinî hiyerarşiyi kurmasını istemiş. Bunun üzerine Bulgaristan'daki Alman ve Grek misyonerler ülkelerine dönmüştür. Formoza, Bulgar ülkesini Hıristiyanlaştırmayı başarmıştır. Bunun üzerine, Boris, Papa I. Nicolay'dan, Formozayı başpiskopos atamasını istemiştir. Ancak Papa bu öneriyi kabul etmeyerek Formoza'yı 13 Kasım 867'de geri çağırmıştır. Formoza ayrılınca Boris diakonos Martin'i başpiskoposluğa önermiş ise de kabul edilmemiştir. 32 Papa, yeni misyonun başına Dominik Trivenski ve Grimuald Polimartiyski yi getirmiştir. Knyaz Boris e Bulgar kilisesinin başına bu iki Piskopos ve Pavel Populonski arasında seçim hakkı verilmiştir. Bulgarlarla ilişkisinde papa I. Nikolay ın Formoza yı Bulgar kilisesinin başpiskoposu olarak tayin etmemesi Batı Kilisesi adına olumsuzlukla sonuçlanmıştır Dimitır Angelov ve diğerleri, İstoria na Bılgaria (Bulgaristan Tarihi), s Muhamed Aguş, Bulgar Ortodoks Kilisesi, s Pars Tuğlacı, Bulgaristan ve Türk-Bulgar İlişkileri, s Dimitır Angelov ve diğerleri, İstoria na Bılgaria, s

17 Boris, Papa ya yeni bir mektup göndermiştir. Ancak bu sefer mektupta Boris in tavrı sert olmuş ve kesinikle başpiskoposun ya Marin ya da Formoza nın olmasını dile getirmiştir. Papa II. Adrian, Bulgar devletinin Roma kilesesinin hâkimiyetinden çıkma yolunda olduğunu anladığı için, mektubun cevabında Bulgar hükümdarının önerdiği başpiskopos adayını onaylayacağını açıklamıştır Sekizinci Ġstanbul Konsili ve Bulgar Kilisesinin Durumu 5 Ekim 869 yılında İstanbul da sekizinci konsil toplantısı başlayıp 28 şubat 870 yılında sona ermiştir. Sekizinci genel konsil olacak olan bu konsilin ilk oturumu sadece on iki Piskopos tarafından takip edilmiş (5 Ekim 869) ve son oturumda ise (28 Şubat 870) yüz iki Piskopos hazır bulunmuştu. 35 Bu toplantıya Roma kilisesine bağlı Kudüs, İskenderiye ve Antakya kilise temsilcileri de katılmıştır. Ayrıca bu toplantıya Bulgar elçileri Stazis, Sondoke, İliya, Presiyan ve Aleksiy Hunol da katılmıştır mart 870 yılında imparator I. Vasilius sarayına bütün Hıristiyan kiliselerin elçilerini davet etmiştir. Toplantıya Bulgar elçileri de katılmıştır. Onların başında ise Boris in akrabası, Roma dan yeni gelen Petır vardır. Petır konuşmasında şunu söylemiştir: Bugüne kadar putperest idik ve kısa bir süre önce Hıristiyanlık diniyle şereflendik. Ancak bilmek istediğimiz bir şey vardır, bizim hangi kiliseye tabi olmamız gerekir? Petır bu konuşmasıyla toplantıda Bulgar kilisesinin konumunu tartışmaya açmış ve problemin çözümünü istemiştir. 37 Papanın elçileri bunun bir oyun olduğunu hissederek Bulgar kilisesi sorununun bu toplantıda tartışılmasını ve problemin çözülmesini engellemek istemişlerdir. Çünkü bu problem, toplantıda konuşulacak ve tartışılacak hususlar arasında yer almamaktadır. Ayrıca onlara Papalık tarafından da böyle bir vazife verilmemiştir. 38 Ancak daha sonra Roma temsilcilerinin ve üç Doğu Kilisesi Patriğinin huzurunda Roma delegelerinin bütün itirazlarına rağmen, Bulgar kilisesinin Konstantiniye Kilisesine bağlanması kararlaştırılmıştır. Gerekçe olarak da Bulgar 34 Muhamed Aguş, Bulgar Ortodoks Kilisesi, s Mehmet Aydın, Hıristiyan Genel Konsilleri ve II. Vatikan Konsili, s Dimitır Angelov ve diğerleri, İstoria na Bılgaria, s Muhamed Aguş, Bulgar Ortodoks Kilisesi, s Dimitır Angelov ve diğerleri, İstoria na Bılgaria, s

18 istilâsından önce Bulgaristan topraklarının Bizans'a ait olduğu ve Bulgarlardan önce bu topraklarda Grek din adamlarının bulunduğu ileri sürüldü. 39 Konsil toplantısı sona erdiğinde, Bulgar elçilerine Yunanca ya yazılmış bir mektup verilmiştir. Bu mektupta Bulgarların İstanbul Kilisesine tabi olmaları ve uymaları gerektiği yazılı idi. 40 Bunun üzerine Boris, Latin Ruhban sınıfını Bulgar topraklarından kovmuştur. Onların yerine Başpiskopos Yosif ve on iki Grek Piskoposu ile Patrik İğnatios adına resmen Bulgar Kilisesinin yönetimini ele almıştır. 41 Boris, Papa III. Adrian a bir mektup göndererek Bulgarların İstanbul Kilisesinin nüfuzuna geçmelerini kendisinin istemediğini, ancak İstanbul konsilinde alınan kararın böyle olduğunu açıklamıştır Boris Yönetiminin Son Dönemi ve Bulgar Kilisesinin Özerkliği Uzun müddet ağır tacı taşıdığından dolayı Boris yorulmuş, kendi isteği üzerine 888 yılında tahttan çekilmiş ve idareyi oğlu Vladimir'e ( ) bırakarak bir manastıra kapanmıştır. 43 Vladimir, babasının izlediği politikayı bırakarak Frank Kralıyla tekrar anlaşma yoluna gitmiştir. Boris'in Hıristiyanlaşma politikasına karşı olan bir takım boyarlar da Vladimir'in etrafında toplanmışlardır. Bunların amacı Hıristiyanlaşmayı durdurmak ve ataların inancına tekrar dönmekti. Çünkü bu boyarlara göre Hıristiyanlaşma hem ataların dininden uzaklaşma, hem de Bizans'a tabi olmak anlamına geliyordu. Neticede Bulgaristan da büyük bir isyan patlak verir. Asiler devletin başkenti Pliska'ya yürüyerek Knez Boris'i öldürmek ve Hıristiyanlaşmaya da son vermek isterler. Ancak kısa sürede Knez Boris, idareyi tekrar ele geçirmiş, isyana son vermiş ve ele başı saydığı elli iki boyan aileleri dâhil kılıçtan geçirtmiştir. Boris, Vladimir'in gözlerine mil çektirerek tahttan 39 Pars Tuğlacı, Bulgaristan ve Türk-Bulgar İlişkileri, s Muhamed Aguş, Bulgar Ortodoks Kilisesi, s Pars Tuğlacı, Bulgaristan ve Türk-Bulgar İlişkileri, s Dimitır Angelov ve diğerleri, İstoria na Bılgaria, s Osman Karatay -Bilgehan A. Gökdağ, Balkanlar El Kitabı, I,

19 indirtmiş ve yerine de diğer oğlu Simeon'u ( ) geçirmiştir. 44 çekilmiş ve 2 Mayıs 907 senesinde aziz olarak ilan edilmiştir. 45 Boris, yine manastıra Simeon, küçük bir çocukken Bizans sarayına gönderilmiş olmasına ve orada Bizans kültürü almasına rağmen hiçbir zaman kendi milliyetini unutmamıştı. 46 Babası oğlunun papaz olmasını istemişti ve Doğu âleminin başkentinde yetişen oğlunun yardımı ile yurdunda Hıristiyan teşkilâtını kurmak ve geliştirmek hedefini gütmüştü. 47 Simeon, babasının yolunda ilerlemiş, Edirne ve Konstantiniye'yi birkaç kez kuşatmış ve 924 yılında İmparator Romanos Lacapenis'i kendisini Çar ve Bulgar Kilisesini de düzelterek Özerk bîr Patrikhane olarak tanımaya zorlamıştır 48 Çar Boris'in oğlu Simeon ( ) saltanatı zamanı Bulgar tarihininin umumiyetle en parlak devrini teşkil eder. Gayet enerjik bir şahıs olan Simeon, Bizans'a karşı bir çok sefer açmış, Balkanlarda tam bir Bulgar hegemonyası kurmuştur. 49 Modern tarihçiler onun hükümdarlığını Bulgar edebiyatının altın çağı olarak nitelendirmişlerdir. 50 Bunun sebebi de savaş zaferleri değildir, devletinin temellerini sağlamlaştıran kültürel ilerleyiştir. Ayrıca Simeon dönemi Bulgar Kilisesinin de altın çağıydı. O, Çar unvanını aldıktan sonra Bulgaristan ın prestiji ve itibarı yükselmiştir. O dönemde Bizans ın ideolojisinde devletle din arasında sıkı bir bağlantı vardı: Çarlık olan yerde Patrikliğin de olması gerekir. Bulgar devleti bu ideolojiye yaslanarak 919 yılında alınan kararlara göre Bulgar Kilisesi bağımsız ilan edilmekle beraber bir Patriklik* olmuştur Georgi Markov, Balgarskata İstoria Vkratse (İhtisarlı Bulgar Tarihi), s Muhamed Aguş, Bulgar Ortodoks Kilisesi, s Pars Tuğlacı, Bulgaristan ve Türk-Bulgar İlişkileri, s Ceza Feher, Bulgar Türkler, s Pars Tuğlacı, Bulgaristan ve Türk-Bulgar İlişkileri, s İslam Ansiklopedisi (İslam âlemi tarih, coğrafya ve biyografya lügatı), Bulgaristan, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1979, II, Georges Castellan (Çev.Ayşegül Yaraman Başbuğu), Balkanların Tarihi,s Georgi Markov, Balgarskata İstoria Vkratse, s

20 1.5 Bulgar Devletinin ve Kilisenin Zayıf DüĢmesi Simeon, ilk varisi olan oğlu Mihail i bilinmeyen sebeplerden dolayı mahrum bırakmış ve tahtına ikinci oğlu Petır ı ( ) oturtmuştur. Simeon'un ölümünden sonra Balkan yarımadasında bütün durum birden değişmiştir. Simeon dönemindeki Bulgaristan ın gücünü tadan ve şahit olan bütün kabileler ve devletler (Sırplar, Macarlar, Peçenekler ve diğerleri) Bulgaristan a karşı tavır almışlardır. Simeon'un büyük gayreti ve mücadele ruhu oğlu ve halefi Petır için tamamıyla yabancı kavramlar idi. Yönetiminin ilk yıllarında Petır ın müsteşarı ve devlet yönetiminde söz sahibi olan dayısı Georgi Sursuvul, Bizans la barışçıl ve ılımlı politika yürütülmesi taraftarıydı. Petır ve dayısı Bizans imparatoru Roman Lakapin le gizli müzakereler yürütmüşler ve 927 yılında iki devlet arasında 40 yıllık barış anlaşılması yapılmıştır. 52 Petır Bizans ile barış anlaşması yapmakta müsaraat göstermiş, Bulgar çarı olarak tanınmış ve imparator Romanos'un torunu, onun oğlu Khristophoros'un kızı Prenses Maria Lakapene ile evlendirilmiştir. Ayrıca Bizans, Bulgar Kilisesi Başpiskoposu Damyan'ı da Patrik olarak tanınmıştır. 53 Bulgaristan tamamıyla Bizans'ın büyüsüne kapılmıştır. Hıristiyanlaşma oluşumundan beri süratle ilerlemekte olan Bulgar devletinin kültürel bakımdan Bizanslılaşması en yüksek noktasına ulaşmıştır. Ancak Bulgar ülkesi siyasi olduğu gibi ekonomik bakımdan da, Simeon devrinin bitip tükenme bilmeyen savaşlarıyla yorulmuş, yerlere serilmiştir. Son on yılların süratli kalkınmasını burada bir bunalımlar devresi izlemiştir. Bizzat Bizans'ta da olduğu gibi Bulgaristan'da da kuvvetlice sosyal tezatlar kendini göstermeye başlamıştır. Dünyevi büyük arazi sahipliği müessesesi yanında ruhani büyük arazi mülkiyeti de gittikçe büyümüştür. Çünkü ülkenin Hıristiyanlaştırılmasından beri kilise ve bilhassa manastır tesisleri gerek Bulgaristan'da ve gerekse ona ilhak edilmiş bulunan Makedonya'da bütün hızıyla almış yürümüştür. Resmî kilise tarafından teşvik gören manastır hayatı yanında ise, özellikle buhranlı devrelerde tatmin edilmemiş ruhlar ve gayri memnun düşünceliler için bilhassa büyük 52 Aleksandır Fol ve diğerleri, Kratka İstoria na Balgaria (Bulgaristan ın İhtisarlı Tarihi), s Pars Tuğlacı, Bulgaristan ve Türk-Bulgar İlişkileri, s