O smanlı İmparatorluğu'nda faaliyette bulunan misyonerlerin bıraktığı. t kebikeç / II Biyografi - Bibliyografya Notları YJlannda

Transkript

1 t kebikeç / II YJlannda Osmanlı İmparatorluğu'nda Misyoner Seyyahlar Biyografi - Bibliyografya Notları -1- Frank Fokke FERWERDA O smanlı İmparatorluğu'nda faaliyette bulunan misyonerlerin bıraktığı seyahatname ve anı tarzı yayınlanmış metinlerle, büyük bir yekün oluşturan mektup ve yazışmaları, bu misyon ve misyonerler hakkında yazılan araştırma-inceleme kitapları ve biyografılerle birlikte geniş bir literatür oluşturmaktadır.imparatorluğunen ücra bölgelerine kadar giren ve özeııikle yazıya meraklı bu insanlar, ilişkileri, deneyimleri, başarıları ve gördükleri tepkiler, Osmanlı yönetimi, bölgesel siyaset, yerli adetler, topluluklar, mezhepler, tarih, ulaşım, coğrafya, mimari, basın vb hakkında verdikleri bilgilerle, kendi bakış açılarıyla 'tarih' yazdıklarıkadar, Osmanlı son dönem tarihinde dış ve iç ilişkiler açılarından gittikçe daha da önemli hale gelen giyri Müslim 'miııet'lerve faaliyetleri nedeniyle kendileri de tarih konusudurlar. Doğrudanbu nedenlerle olduğu gibi, haklarında başkaca bilgi bulmanın zor olduğu topluluk ve yerleşimler, olay ve ilişkiler hakkında verdikleri bilgiler nedeniyle dolaylı olarak daha büyük ilgiyi hak etmektedirler. Yüzyıııık bir süreye yayılan Protestan misyonerlik faaliyetlerini biyografık ve bibliyografık notlar çerçevesinde tanıtmaya çalışacak olan bu dizi, bu literatüre ve tarihe dikkat çekilmesi ve insan bilimlerinin her alanında çalışanlara kaynak araştırmalarında yardımcı olacağı düşüncesiyle hazırlanmıştır. Metinlerde özel adlardan önce görülecek (x) işareti, bu kişi veya kurumların daha sonra ayrı yazı konusu olacağını göstermektedir. Yazıları dipnota boğmamak ve okunuşunu fazlaca ağırlaştırmamak için bu yöntem seçilmiştir. 345

2 ." Osmanlı İmparatorluğu'nda Seyyal,lar / Pliny Fisk FERWERDA PLINYFISK< ( ) AMERİKALI Osmanlı İmparatorluğu'nda kaldığı süre: 15/01/ /10/1825 Coşkulu ve yürekli Amerikalı misyoner Pliny Fisk, 24 haziran 1792 tarihinde, Massachusetts eyaletinijl-shelburne kasabasında, Sarah ve Ebenezer Fisk'in oğlu olarak dünyaya gelir. Sade, dini inancı güçlü bir Protestan çevresinde büyür. Yetenekleri, edebiyattan daha çok matematiğe yönelik olan Pliny, belli bir özelliği olmayan, hatta sıradan denebilecek öğrenim yaşantısını sürdürürken, 16 yaşında birdenbire "din" tutkusuna kapılır. Pliny'yi cezbeden, sadece tanrıbilimi degil, "misyon"un idealist tutumudur. Ailesinin izniyle 181 l'de orta ve lise öğrenimini yapmak üzere Vermont'taki Middlebury Koleji'ne yazılır. Olgunluk sınavını 1814'te verir başlarında da Connecticut'taki ünlü Andover Tanrıbilimi Semineri'ne girip, 1819 yılında diplomasını alır. 1818'den beri Vermont'taki Wilmington şehrinde misyoner olarak çalışmakta olan Fisk, "The Palestine Mission" kurulduğunda, ABCFM'in ' hizmetine girer. American Board ise, 23 Eylül 1818'de Pliny Fisk'i, çalışma arkadaşı Levi Parsonsla birlikte, ileride kurulacak olan Kudüs Misyonu'nda Yahudiler arasında misyonerlik yapmakla görevlendirir. Fisk, 5 Kasım 1818'de, New Jersey eyaletinin Salem kasabasındaki Tabernacle Kilisesi'nde papaz olarak kutsanır' ve yola çıkmalarından az önce, Boston'un Old South Kilisesi'nde Fisk de, Parsons da ayrı ayrı vaaz verirler. Yaazların metinleri, - ki ileride uygulanmasi öngörülen işlemler olarak okunuraynı törende, American Board yazmanıarından papazsamuel Worcester'in okudugu ABCFM'in yönergesiyle birlikte basılıp yayımlanmıştır' Törenden sonra Fisk ve Parsons 3 Kasim 1819'da, o dönemde "\'(testasia Mission" olarak anılan, ABCFM'in Batı Asya Misyonu'nun öncüleri olarak Sally Ann yelkenlisine binerler. Okyanusta 50 gün süren (!) bir yolculuktan sonra, 23 Aralık'ta Malta limanına varırlar. Adanın aldığı sıkı sağlık önlemleri yüzünden karaya çikamazlar. Buna karşın, karantina süresinde kaldıkları küçük adadaki binalardayken, ileride dostları olacak Church Mission Society'nin temsilcisi Anglikan misyoneri (X) William Jowett, London Missionary Society'nin Malta delegesi (X) Samuel Sheridan Wilson ve İngiliz Protestan misyonerlerinin yaptıkları çalışmalara hayranlık duyan Maltalı * Bu makalenin Türkçe nihai biçimini Paris'te yaşayan bir Türk dostuma borçluyum ve makaleyi Frank-Erkao'a armağan ediyorum. 1 American Board ofcommissionners for Foreign Missions. 2 "Bu vesile ile Moses Stuart adında birinin verdiği vaaıın metni elimizde bulunmaktadır: Stuart (ISIS). 3 Bkz. Woreest" (IS19) ve Parsons (IS19). 346

3 kebikeç LLL 2001 Dr. Cleardo Naudi tarafindan selamlamrlar. Ellerinde hararetli tavsiye mektuplarıyla 9 Ocak l820'de İngiliz adasından ayrılıp, 15 Ocak'ta İzmir'e varırlar. İzmir'de, İngiltere Konsolosluğu'nun ve Levant Company'nin yerel şubesinin özel "Episcopalian" papazı (X) Charles Williamson tarafindan karşılanırlar.' Williamson, Fisk ve Parson'a rehberlik etmesinin yanı sıra danışmanlık da yapacaktır. Ayrıca İzmir'deki İngiliz konsolosu Francis Peter Werrys, misyonerleri, ABD yurttaşı olduklarından dolayı,himayesine alır. İki genç papaz, vakit kaybetmeden, hemen dil öğrenmeye başlarlar; İtalyanca yanında özellikle dikkatlerini çeken çağcıl Yunanca'dır. Fisk, en kısa zamanda bir basım makinesine sahip olmanın ne denli gerekli olduğunun çok çabuk farkına varır. Mektuplarındaısrarla aracın zorunluluğundansöz eder. İki yıl sonra, basımevinin İzmir'de degil de, Malta'da işlemeye başlamasına,yunanistanözgürlük Savaşı'ndan başka bir sebep gösteremeyiz! Üst kademedeki yöneticilere, ilkin Ermeni yazısıyla Ku/sal Ki/ap olmak üzere, birçok eserin basılmasındaki önemi ısrarla anlatan yine Fisk'tir. Birkaç ay sonra Profesör Neophytos Bamba,ın (daha doğrusu V'mvas') ünlü akademisinde verdiği 4 Charles Williamson ve İzmir'in o devirdeki durumu ile ilgili daha fazla bilgi edinmek için bkz. Clogg (1970). 5 Konsolos F. P. Werry ( ) hakkında biyograrık bireser bulunmakıad", Werry (1861). Eseri incdeyemediğimiz için. \'((erry'nin İzmir'de kaldığı sürenin, anılarında ne ölçüde )'er aldığı hakkmda bir bilgiye sahip değiliz. \Verry İzmir'den sonra Tunus'ta konsalos olmuştur. 6 Dil bilgini ve çağcil Yunanca savunuetlsu Neophytos Vamvas, ıno'te Sakız Adası'nda doğmuştur. Tanrıbilim öğrenimini İstanbul'da yapmış. daha sonra Bükreş'te Enak voyvodası Konstantin Hançeri'nin çocuklarının öıel eğitmeni olmuştur. 1799'da voyvodanın idam edilmesinden sonra, fizik, matematik ve fdsefe öğrenimini Paris'tc: sürdürmüştür. 181l'de gdi öönüp, Sakıı Adası'nda kurduğu akademinin başına geçmiştir. 1822'de. ada Osmanlılar tarafından yakılıp yıkıldığmda. önce Hidra, sonra da öğretime devam ettiği Korfu adasıııa sığlılmıştır. i 837'de, Atina Üniversitesi kurulduğunda, felsefe profesörlüğüne atanmış, 18SS'te Atina'da ölmüştür. 347

4 ... Osmanlı İmparatorlugu'ndaSeyyahlar i Pliny Fisk FERWERDA çağcıl Yunanca derslerini izleyebilmek için, İzmir'den, neredeyse hemen karşıda denebilecek Scio/Chios/Sakız Adası'na taşınırlar.' Adada beş ay kalırlar. Fisk, profesörvamvas'ın yardımıyla İngiliz papaz Legh Richmond'un (i ) ünlü Tbe Daİrymaıı', Daııgbıer admı taşıyan kısa eserini çağcıl Yunanca'ya çevirip, bu eserin akademinin basımevinde' basılabilmesini sağlamak için çaba gösterir, ama Sakız Adası'nın başpiskoposu, Fisk'in bu girişimine karşı koyar. Fisk ve Parsons 23 Ekim 182ü'de Anadolu'ya döndüklerinde, Asya'nın İlk Yedi Kilisesi'nin vaktiyle bulunduğu yerleri görmek amacıyla,' Batı Anadolu'da hem tarihi hem dini bakımdan yararlı bir geziye çıkarlar. Bergama harabelerini açmsadıktan sonra, Kasım ayında, Neofıt Vamvas'ın tavsiye mektuplarıyla donanmış bir halde Ayvalık Akademisi'ni ziyaret ederler. ıo İzmirJe dönüşlerinde Fisk ve Parsons bir süre için ayrılmaya karar verirler. 6 Aralık 182ü'de Levi Parsons, Kudüs'e giden hacılarla dolu bir Rum gemisine biner. LO Ocak 1821'de Yafa/Hayfa'da karaya ayak basıp, 17 Şubat'ta da "Kutsal Şehir"e varır. (Mİssİoııary HemUa göre Parsons, az bir süre için de olsa, Kudüs'e yerleşmiş olan ilk protestan misyoneridir.") 8 Mayıs 1821'de İzmir'e dönmek üzere gemiye binmek için tekrar Yafa'nın yolunu tutar. Bahtmın rüzgarları aylar boyunca Parsons'u, bitkin düşene dek, K.iklad takım adaları arasında sürükler durur. Arkadaşıve meslektaşı Fisk'in yanma varması4 Aralık 1821'i bulur! İzmir'de 7 Amerikalıların Profesör Vamvas'ın yanında kaldıkları süre için bkz.: Clogg (1967). 8 İstanbul Rum Ortodoks Patrikhanesi'nin büyük basımevi ve Rum Kilisesi'nin himayesinde bulunan Bükreş \'e Yaş basımevleri dışında, Osmanlı İmparatorluğu sınırları içinde yalnız iki Rum basımevi çalışmaktay~ı! Birincisi Yamvas'ın yukarıda belirttiğimiz okuluna bağlı olup, ikincisi ise ileride söz konusu olacak Kidonyes/Ayvalık Akademisi'ne bağlıydı. Bu konu için bkz. Heffening (1950). 9 Samul \Vorcester yukarıda belirtilen yönergesinde Havari Yuhanna'ın Vahyi başlıklı kitabında sözünü ettiği Asya'nın İlk Yedi Kilisesi'ne yapılan ziyareti teşvik edip, bu yerlerin halen içinde bulundukları durumla ilgili bir rapor istemiştir. Sözü edilen yerler: Smyrmı/jzmir, Pergamon/ Bergama, Philadelphia/Alaşehir, Thyateira/Akhisar, Laodikeia/Eskihisar-Denizli, Ephesos/ Ayasuluk-Selçuk ve Sardes/Sart Mustafa olup, bugün bile hala çok sayıda Hıristiyan hacı özellikle İngilizce konuşanlar - hem dinı hem arkeolojik bakımdan yararlanmak amacıyla bu yerleri ziyaret etmektedirler. Bkz: Umar (1993). 10 A}'valık'taki Rum Akademisi için bkz. Clogg (1972) (londra'daki Church Mission Society arşivlerinde korunmuş bulunan, \Villiam Jowett'in 'günlük'ünden alınan tanıklık ve jzmir'deki İngiliz konsolosluk özel papazı Charles Williamson'un daha önceki bölümlerde yer almıştı - mektuplarına dayanan tanıklık).. II Ne yazık ki bu bilgi doğru değildir. Parsons'dan daha önce, 1818'de British and Foreign Bible Society'riin temsilcisi İsviçre asıııı İngiliz misyoner Christian Burckhardt - ki birkaç ay sonra Halep'te ölmüştür- sonra da, 1792 doğumlu jngiliz misyoner (x)james Connor, masrafları Church Mission Society'ye ait olmak üzere, 1817 Kasım'ında Malta'ya gelmiş ve 6 Mart 20 Nisan 1820 tarihlerinde Kudüs'te kalmışlardır. Connor hakkında Burckhardt'tan daha çok bilgiye sahibiz. Connor'un Ortadoğu'yu görüp tanımak amacıyla yaptığı gezinin bir özeti için bkz.: Jowen (1822). 348

5 .kebikeç / II 2001 kalmış olan Fisk ise, İncil'deki Sözleri yayar; arkadaşı papaz Charles Williamson'un 9 Kasım 1820'de ölmesi üzerine de, kısa bir sürede onun yerini alıp, konsolosluğun papazıolur. 1817'de Levant Company şubesine papaz olarak atanan Williamson, Hollanda, İngiltere ve Rusya konsoloslarının himayesinde olan "Smyma Bible Society"yi kurmayı başarmıştı. Richard Clogg, ynkarıda belirttiğimiz makalesinde, "İzmir İncil Cemiyeti"ne katılanların listesini vermektedir; bu listede çok yakın bir tarihte İzmir'de yaşayan Levanten ailelerin isimlerinin yer alması ilginçtir. (Papaz Williamson'un Anadolu'nun içerisinde yaptığı bir gezi dönüşünde, bu gezide tutulduğu hastalıktan kurtulamamasından sonra, adı geçen cemiyet hızla çökecektir.) 1821 yılının Mart sonunda ''Yunanistan Bağımsızlık Savaşı" patlar. Osmanlıların, daha savaşın başlangıcında, yalnız Moradaki kırımlarda binlerce kayıp vermelerinden sonra, İmparatorluktaki Rum camiasina karşı tutumları tamamen değişir. Çeşitli yerlere benzer olarak İzmir de kargaşalık içindedir. Şehirde yerleşmiş bulunan çoğu yabancıgibi, Fisk ve Parsonsun, özellikle misyonerlik faaliyeti başta olmak üzere, tüm davranışları şüphe uyandırdığından, her ikisi de tam bir hareketsizliğemahkum olur, bir iki kez de ölüm tehlikesiyle karşı karşıya gelirler. İzmir'deki durumun bu denli gergin ve tehlikeli olmasından dolayı, konsolos Werry'nin öğütlerini dinleyip Mısır'a gitmeye karar verirler ve 9 Ocak 1822'de İskenderiye'ye hareket ederler. Önümüzdeki Paskalya Yortusu'nu Kudüste geçireceğizdiye, düşler kurarken Mısır'a varmalarının daha birinci ayı dolmadan, Levi Parsoııs aniden bulaşıcı bir hastalığa yakalanıp ateşler içinde bu dünyadan ayrılır! Aceleyle bir Rum manastm kabristanında toprağa verilir. Parsonsun mezarından eser kalmamıştır. Fisk bir kaç hafta daha İskenderiye'de kalır, İngiltere Konsolosluğu konağında ve limandaki İngiliz tayfalar arasında İncirin söz hazinesini yayar durur. Aynı zamanda yerli Klptilerle ilişki kurar. Pariste doğubilimciantoine Isaac Silvestre de Sacy'nin yanında Arapça öğrenimi yapan çalışma arkadaşı (X) Yonas King'e mektup yazıp, Parsonsun yerine geçmek üzere ABCFM'e öneride bulunması için rica eder. Mart başlarında, Nil nehri yoluyla Kahire'ye gider. Kahireden sonra niyeti, Nil'in doğu kolunu izleyerek Dimyat'a doğru çıkmak, Damiyat limanından Filistin kıyılarındaki Yafa'ya varmak için gemiye binmek, en sonunda da görevinin amacına, yani Kudüs'e ulaşmaktır. Tam o sırada, kendisi gibi Andover Tanrıbilimi Semineri mezunu misyoner (X) Daniel.Tempıein 22 Ocak 1822 tarihinde Malta adasına geldiğini öğrenir. (O Daniel Temple ki, bir basım makinesini eksiksiz olarak, parçalar halinde yanında taşımaktadır!) Parsonsu yitirmenin verdiği üzüntüyü henüz üzerinden atamamış olan Fisk birdenbire, Temple'ı beraberinde önce Mısır'a sonra da Filistin'e götürmek umuduyla Malta'ya hareket etmeğe karar 349

6 .,. ~ Osmanlı İmparatorlugu'nda SeyyalJar / Pliny Esk FERWERDA verip, 22 Nisan 1822'de adaya varır. VarmaSlyla beraber matbaa işlerinin arkad,aşı Temple'ın bütün zamanını aldığını, dolayısıyla serbest olmadığını hemen anlar. Pliny Fisk ve Daniel Temple, Fisk'in yanına gelmesi için Paris'teki Jonas King'e birer mektup daha yazarlar. mektuplarının cevabını beklerken de Misyon matbaasının dizgicisine Yunanca öğretirler! Pliny hemen bu yeni gelen basım makinesinden faydalanıp, Sakız Adası'nda Yunanca'ya çevirdiği The Dııiryl1l(lII's Dııııghıerun basılmasını teklifeder. Ne yazık ki makinede henüzyunan harflerinin dökümü bulunmamaktadır. Eserin basılabilmesi için hem Fisk'in yol arkadaşı olma iznini alan, hem de sandıklarında, Pariste daha yeni kalıba dökülmüş Yunan alfabesini getiren Jonas King'in gelmesini beklemek gerekir. ız İki genç misyoner, beraberlerinde London Jew's Society adına yolculuk eden İngiliz misyoneri (X) Joseph Wolff d~ olmak üzere 3 Ocak 1823'te Mısır'a doğru yola çıkarlar. LO Ocak'ta İskenderiye'ye, 13 Ocak'ta da filikayla Kahire'ye varırlar. Yukarı Mısır'daki arkeolojik hazineleri görmek isteğiyle yine nehir üzerinden yola koyulurlar. 17 Ocak'ta vardıkları ASyUt ve Luksor/el-Kusih'da 28 Ocak'a kadar kalıp, firavunların mabetlerini ziyaret eder, Kıpti köylerinde Arapça Kutsal Kitap dağıtırlar. Kahire'ye döndüklerinde, Kutsal Topraklar'a çöl yolundan yapacakları yolculuğun hazırlığına girişirler. 7 Nisan 1823'te Fisk, King ve Wolffyeniden yola koyulurlar. (Yanlarında götürecekleri yüzlerce İnci/, dini eserler, British and Foreign Bible Society ve London ]ew's Society'nin el duyurularını yükleyebilmek için iki deve gerekecektir! ) 19 Ocak'ta Gazze, 22 Ocak'ta da Yafa'dadırlar. Son derece yorucu ama o ölçüde de ilginç bu yolculuk sonunda "Kutsal Şehir"e, yani Kudüse ulaşırlar. Fisk, hemen ertesi sabah Merkad-i-İsa Kilisesi'ne koşar. İlk izlenimlerini anlattığı mektubun bir sureti, aşağıda belirteceğimiz Von Raumer'in yayımladığı Pıı/dsıinıı başlıklı eserinde bulunmaktadır." Daha sonraki haftalar boyunca Fisk durmadan çalışır. Şehirde bulunan HıristiyanhaCllara (ve şehrin yerli Yahudile~ine) her dilde İncil satar, vanlar verir. Ayrıca da temaslar kurar ve yöreyi de gezer! Sıcakların bastırmasına az zaman kaldığında, üç kişilik misyoner grubu, kızgın bir güneşin ortalığı kavuracağı günlerden kaçmak üzere Lübnan tepelerine sığınınayı kararlaştırırlar. 26 Haziran 12 Söz konusu 77!yga/tr Toıı Ga/aktopolılou1nun ( In-16" 108 sayfa.) bu ilk Yunanca baskısının yalnız bir tek nüshası Andover-Harvard Tanrıbilimi Fakültesiinin kitaplığında korunmaktadır! Tabi.i ki daha sonraki tarihlerde yapılan sayısız yeni baskı bulunmaktadır. Konuyla ilgili bkz. Layton (1971(a); 1971(b)); cl,ir (1969), Layıon, vd (1986) ve Gines, Erlangcn'cle profesörlük yapan bu Alman maden bilimi (!) uzmanı ( ) kendisi Doğu Ülkelerine gitmemesine rağmen Kutsal Topraklarla ilgili önemli bir çalışma bırakmıştır (Raumer (1838)). Fisk bu eserde, "Aydın kafalı, başkalarına karşı saygılı davranan, büyük bir gözlemlerne yeteneğine sahip" olarak geçmektedir. 350

7 ~\he1ikeç i II 'te Kudüs'ten ayrılıp Lydda/Lod'a, 28 Haziran'da Yafa/Tel Aviv'e, sonra Tyr/Sur ve Sidon/Sayda'ya ve 3 Temmuz'da Akko/Akka'ya uğrarlar. 7 Temmuz tarihinde King tek başına Cun'da oturan ünlü Lady Esther Stanhope'u ziyaret eder ve 10 Temmuz 1823'te Beyru!'a vamlar. Fisk ve King hemen Pliny'nin daha önce (1822 başlarında) Kahire'de tanıdığı Lübnan'ın nüfuzlu adamı Emir II Beşir Sahib'in ( ) konağının bulunduğudeyr'ül-kamer'e gidip, 16 ve 17 Temmuz'da Emir tarafından kabul edilirler. King, bu küçük kasabada yetkin bir Arapça öğretmeni bulduğundan, 22 Temmuz'da Deyr'ül Kamer'e geri dönecektir. Fisk de bu arada iç bölgelere doğru yola düzülüp Ayntura'daki eski Cizvit Kolejine vardığında, İngiliz misyoneri (X) W. B. Lewis ve kendisinden önce oraya gelmiş bulunan ve o sıralarda oldukça rahatsız olanjoseph Wolff tarafındancandan bir kabul görür. ı 774 senesinde Cizvit papazlarının (zorla!) ayrılmalarından or Til REV. PLINY FISJ{, A. j)i, L,\,TY. :\LLS510}\.\R\' TO P,\LESTI:-;r.:. BY ALVAN J10NU, PG/!'}/ (-ilm c,,1l3hpli91ml C).';r.Jı "rı &urın'rft;r, Mı. ".\w b... ı bo...~...i...t ı:-'i~/iu. ~:d r~,...,. r.~~'. nk.. ~.., h~rn r;4 I,\lt ao~ ıli~t.d.!'lu. ii,$.. Jjo!Hoıı: PUBllSılll) lif OROCKT.1l. A.~ll Ut:ı:Wnı:Iı, 1i~. 17, Wnlıi~.. tç~ ~mu. ~tw,'or"; JO:"A'II.\Z' 1.ı:..."ITl', Np. ın, ü.oıj...lj. beri bomboş duran, saygıdeğer (ve de varlıklı!) papaz (X) Lewis Way'in kiraladığı Ayntura 'Koleji binası, kendisinin daha Kudüs'ü bile ziyaret edemeden salgın bir hastalık kapıp İngiltere'yedönmesinden önce, yararlanmaları için \Vfay tarafından özellikle Protestan misyonlara bırakılmıştır. İyice yerleştikten sonra, Pliny, Aynturanın coğrafi durumundan faydalanıp, Lübnan Dağı'nın birçok manasurını görmeye gider. 24 ve 25 Temmuz 1823'te Melkit-Katolik "Mar Hanna el-suveyr" Manasiırı'na gittiğinde, en fazla ilgisini çeken bu manastırın basımevi olur!" Ağustos ayında, Antakya Melkit Katolik 14 Lübnan Dağı'ndaki en eski manastırlardan biri olup - kuruıu~ tarihi ı 150 olarak gösterilmektedir - ı 731'de ünlü 'Mizan-i Zaman', basan diyakoz Abdallah Zahcc'in ( ) çalışmalarına sahne olmuş ve basımevi 1899'a kadar faaliyc:t göstermiştir. Bkz.: Nasrallah (1949) ve Aboussouaıı (1982). Ayrıca bkz. Cheikho, ı 900: 257 vd

8 ." Osmanl, İmparatorluğu'nda SeyyalJar / Piiny Fisk FERWERDA Patriğinin yaz aylarını geçirdiği "Zuk-Mikail" Manastırı'nı, 6 Eylül 1823'te de Harisa üzerindeki Yakubi-Katolik Manastırı'nı ziyaret edip, orada özellikle Nastiiriler hakkında bilgi toplar. Bu arada Malta'dan arkadaşı olan William]owett 15 Eylül'de Beyru!'a gelir! Daha 16 Eylül akşamı Fisk müjdeyi alıp, ]owett'e hoş geldin demek üzere Lewis'le birlikte Beyru!'a inerler. Bir kaç gün sonra, ]owett Ayntura'daki arkadaşlarınm yanma yerleşir, 25 Eylül'de de ]onas King Deyr'ül Kamer'den yanlarına gelir. (Böylece: Fisk, ]owett, King, Wolff, Lewis ve onunla beraber gelen Hıristiyan olmuş Nice'li Fransız Yahudisi Ruben Coster ve devamlı Protestanlarla beraber olmasına rağmen Hıristiyanlığı kabul etmemiş olan Kudüs'lü Yahudi Abraham'l. beraber yedi kişi olurlar.) 29 Eylül'de ]owett ve Lewis Beyru!'a geçerler; Fisk ise Wolfrla beraber Ermeni Katalik Sis/Kazan Patriğinin yazlığı olan "Bzammar" manastırı'nın davetlileri olurlar. 4 Ekim'de ise, aynı zamanda bir basımevine sahip olan Maruni "Mar Antun" manastırındadırlar. Gayet tabii ki, bu firsattan yararlanıp, Baalbek harabelerini ve Lübnan Dağı'nın meşhur sedir ağaçlarını görmeden yöreden ayrılmazlar. 18 Ekim 1823'te saygıdeğer ]owett, bu kez de genç (X) Luigi Assemani'nin kaldığı Ayntura'ya döner. Pliny Fisk ]owet!'e kılavuzluk eder ve ]owett'in karşılaştıkları olaylarınıanlatan Günlük'ünün okunmasıbüyük bir zevk kaynağı olur. Anlatım biçimi yalın ama özenlidir, gözlemler kesindir, yerlerin ve görünüşlerin güzelliği karşısında ]owett duygularını açığa vurmaktadır, bu arada nükteciliğini de sezinletir." 20 Ekim'de, Beyrut şehrine ve körfezine kadar uzanan Lübnan Dağı yamaçlarının yanı sıra, dolaydaki diğer on sekiz manastırın oluşturduğugöz kamaştırıcı bir görünüme sahip "Deyr el-safi" Manastırı'ndadırlar. Ertesİ gün, «Bzommar" Ermeni Katolik manastırının davetlileri olurlar; bu arada, - ]owet!'in henüz saklamaya zaman bulamadığı itiraflarına göre manastırın ruhbanbaşı tarafından kendilerine ikram edilen çeşitli yöresel şarapların tadına fazlaca bakmışlardır! 21 Ekim'de Melkit Katalik manastırı "Mar Mikail"i ziyaret edip, 22 Ekim'de de Beyru!'a dönerler. Kudüs'e yapacakları yolculuğun hazırlıklarını tamamlayabiirnek için bir hafta Beyru!'ta kalırlar. 28 Ekim'de Fisk ve ]owett İncilleriniyüklenip yola koyulurlar. Sidon/Sayda'da mola verip, Fransa viskonsülü Chevalier Regnault ile görüştükten sonra Tyr/Siir'de kalırlar. Tarih yüklü bir toprağın üzerinde bulunduğunun bilincinde olan ]owett bizi, Karmel Dağı'na bakan Akkii.'daki Aziz Yohanna Kalesi'ni gezdirir. Bu arada, kendilerinin de kaldığı Balyos Kervansaraymda yerleşmiş olan İngilttreViskonsülü Mac Michael tarafından kabul edilirler. Ertesi gün Mac Michael'la beraber kendilerini nezaketle kabul edip, 15 Bkz. ]owett (1829). 352

9 tkebikeç / II 2001 yolculukları için gereken belgeleri sağlayacak olan, bu arada da selefi ünlü Cezzar Ahmed Paşa'nın" yaptırdığı camii göstermek isteğini ısrarla belirten Akk.'daki Osmanlı Paşasına saygılarını sunmaya giderler. 9 Kasım'da Nasira'ya, oradan da Tabariye Gölü'ne varıp, 13 Kasım'da Safed'te olurlar. Nablus'taJowett Samarilerle ilgilenir. 20 Kasım 1823'te Kudüs'e vardıklarında,pliny, şehri artık iyi bildiğinden, arkadaşına rehberlik eder. 1 Aralık Pazartesi günü, Amerikalı misyonerler (X) William Goodell ve (X) Isaac Bird'ün eşleriyle birlikte 16 Kasım 1823'te Beyruı'a geldiklerini öğrenirler; 18 Kasım'da Jonas King, 22 Aralık'ta da, 15 Kasım'da Kudüs'ten ayrılan Jowett, Amerikalı misyonerlere katılırlar. İki kez salgın hastalığa tutulan Fisk, Kudüs'te kalmaya karar verir. Goodell'lerin de, Bird'lerin de amacı, doğalolarak, Kudüs'te misyonerlik yapmaktır ama şimdilik Beyruı'a yerleşmeği yeğlerler; Goodell çiftiyle beraber kendi eşini de Beyrut'ta bırakıp,jonas King'le Kutsal Şehire giden sadece Bird olur. 2 Ocak 1824'de yola çıkıp, 21 Ocak'ta Kudüs'te Fisk'le buluşurlar. Derken Jonas King Kudüs'te kalmaktan vaz geçip, kış mevsimini geçirmek için Arapça dersi veren iyi bir öğretmen bulduğu Yafa'ya döner. Katoliklerin "İncilciler' dedikleri Protestan misyonerlerine karşı düşmanlıkları gitgide artmaktadır. Özellikle Maruniler şiddete başvurup Protestanlar tarafından basılmış olan Kutsal Kitapları Kudüs meydanındayakmaya kadar giderler. Fransa ve Avusturya konsolosları tarafından, kargaşalığa sebep oluyorlar diye Osmanlı yetkililerine ihbar edilen Fisk ve Bird, 10 Şubat 1824'de tutuklanır. Cezaevinden çıkabilmelerini sadece Yafa'daki İngiliz konsolosunun etkili müdahalesi sağlayacaktır. (Tekrar an1lnsatmak isteriz ki, Amerikalı misyonerler İngiliz Konsolosluğu'nunhimayesinde bulunmaktadırlar.) 4 Nisan 1824 tarihinde, 20 Marı'ta Beyruı'a gelmiş bulunan ve sonra da Kudüs'ü ziyaret eden "Methodist"!' İngiliz papazı (x) Charles Cook'u karşılarlar. Fisk'le Cook başbaşa verip uzun uzun gelecekteki misyonlarla ilgili "fikir teatisi"nde bulunurlar. Tasavvurlar: Ortak bir ibadet yerine ve her mezhebin ayrı odalara sahip olacağı bir Protestan Merkez 16 Bosna asıllı Cezzar Ahmed Paşa ı785'te vali olarak Şam'a atanmıştır, fakat daha emniyetli bulduğu için Akka'da oturarak görevine devam etmiştir yılında Napolean'un ordularınakarşı Akka'nın FransızlarınSaint Jean d'acre dedikleri Aziz Yohanna Kalesi'ni savunmuş ve Napokan'u büyük bir yenilgiye uğratınıştır!arapça 'deve kasabı' mccazi olarak zalim demek olan 'cezzar' lakabıy!a tanınan Ahmed Paşa, 1804 yılında Akka'da vefat etmiştir. Valiliği devrinde Akka şehrine sebiller, hamamlar, su kemerleri, çarşılar ve kendi adını taşıyan Sur ve Kayseriye harabelerinden 'toplama' malzemeyle inşa edilen görkemli bir cami yaptırmıştır. Orada gömülmüş olup, türbesi hah. hayranlık uyandırmaktadır. Bkz.: İslam Ansk., 1993: 7. C., ; Baedeker, 1906: 224 ( zevksizce inşa edilmiş büyük cami...!) ve Israel, ı 972: 201 (...Sirin Ahmed Pacha el Cezzar Camii ). Paşa'nın bir de Fransızca olarak son derece düşmanca yazılmış bir biyografisi vardır: LO,ckroy (1888). 17 Methadist: John \Vesley'in kurduğu bir Anglikan mezhebine bağlı olan. 353

10 ... Osmanlı iınpa'aıo,ju~u'ndascyyal,la, i Pliny Fisk FERWERDA Binası'nın kurulmasıdır. 13 Nisan'da Bird ve Charles Cook, yanlarına acayip bir İtalyan yerbilim uzmanı olan Giambattista Brocchi'yi 18 alarak, Ölü Deniz'e doğru bir gezi yaparlar. 16 Nisan 1824'te, (Rumiarın) Paskal ya Yortusu'nda bulunmak üzere geri dönmüş olup, dinlolmaktan daha çok bir gösteriye benzettikleri törenlere hep birlikte katılırlar. 22 Nisan 1824'te Fisk, Bird ve Cook Beyru!'a dönmek üzere yola çıkarlar. Cook'un Paris'ten tanıdığı King de 27 Nisan'da Yafa'ya gelip onlara katılır; hep beraber antik Kayseriye ve Sur örenlerinin bulunduğu yerleri bir aşağı, bir yukarı dolaşıp arkeolojik turizm yaparlar. Sayda'da bir mola verdikten sonra 4 Mayısta hep birlikte Beyru!'ta olurlar. Cook, Fisk, King, Bird'ler ve Goodell'ler bu bir çeşit "zirve toplantısı"ndan yararlanıp, Misyon'un geleceğini gözden geçirir, tasarılar ileri sürerler. Ortaklaşa hazırladıkları yazanak, ayrıca "Board"a sunulacaktır. Charles Cook ise bu dinlenme günlerinden yararlanarak notlarını yazacaktır. Misyonerlerin serüvenleri sona ermekten çok uzaktır. Daha Haziran başmda, bu kez de Şam'a yapacakları yeni bir yolculuğun hazırlıklarına girişen Pliny Fisk, Jonas King ve Charles Cook, 24 Haziran'da Deyr'ül-Kamer'e doğru yola çıkar, oradan da Lübnan Dağ silsilesini aşarak, Cook'un büyük bir heyecanla Doğu'nun en güzel şehirlerinden biri diye anlattığı Şam'a 26 Haziran 1824'te varırlar. Arapça dersi almayı düşünürler Şam'da, fakat yetenekli öğretmen bulamadıklarından Halep'e gitmeğe karar verirler. Halep şehrini alt üst eden deprem felaketini öğrenince, Charles Cook, Beyru!'a, hatta Avrupa'ya dönmeyi düşünmeğe başlar. Yorulmak bilmez Fisk ve King ise her şeye rağmen 17 Temmuz'da yola Çıkıp, 28 Temmuz'da da Halep'e varırlar. Halep'te, istedikleri düzeyde gerçekten yetenekli Arapça "müdenisleri" bulup, şehirden ayrılacakları 25 Ekim'e kadar, tam üç ay boyunca dil dersi çalışırlar. Beyrıı!'a dönüş yolu OrontoslAsi nehri kenarındaki, Türklerin Antakya dedikleri Antiocheia üzerinden geçer ve 27 Ekim'de bu şehirde mola verip.ncak 13 Kasım'd. Beyru!'a dönerler. Fisk, kış mevsiminin bir kısmmı Goodell'lerin konuğu ol.rak kah ders vererek, kah çeviri yaparak, kah d. y.zıl.r yazarak geçirir ilkbaharında Pliny Fisk ve Jonas King, 29 Mar!'tan 9 M.yıs'. kadar kalmak üzere, üçüncü kez Kudüse gider, yılında Bassano'da (Yenedik) doğan yerhilim, madenbilim ve taşııbilim lızınam Giovanni Battista Broeehi, bu bilim dallarına yönelmeden önce, hukuk ve tanrıbilimi öğrenimi yapmıştır. Brescia'da doğa bilimleri öğretim üyeliğine. sonra da İtalya Krallığı'nın maden başmiifettişiliğine getirilmiştir. t822'de Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa tarafından, başta zümrüt olmak üzere, ülkenin maden araştırmalarının başına geçmesi için Kahire'ye çağrılmıştır. Yayımlanmış birçok bilimsel yapıtı dışında, doğu ülkderi ile ilgili izlenimlerini içc:ren ve ancak 1826 yılında Hartum'daki ölümünden sonra yayımlanmış bir 'günlük' de bırakmıştır; bkz.: Brocchi (1841). Bu değerli ka}'nak kitap ne yazık ki çok nadirdir. Bkz. Hilmy, 1886: 2. C., 90 ve Tobler. 1867: 149. (Blackmer ve Atabey kataloglarında yoktur.) 354

11 t'1<ehikeç / II 2001 IS Mayıs tarihinde tekrar Beyru!'a dönerler. Fisk incelemelerine, misyonerlik çalışmalarına,lisan dersleri vermeğe devam edip, bu arada bir de Arapça sözlük yazmaya başlar. Fisk'in İngilizce dersi verdiği öğrencilerinin arasında, misyoner Bird ve Goodell'le ilk karşılaşmasını, onlardan aldığı İtalyanca derslerini, sonra da Fisk'ten aldığı İngilizce derslerini ayrıntılarıyla anlatan genç Maruni entelektüeli Assaad Khayat da bulunmaktadır." Eylül başlarında, ABCFM ile imzaladığıüç yıllık sözleşmesi sona erecek olan King, ünlü "Veda Mektubu"nu 1O kaleme alır ve az sonra kara yolundan (!) İzmir'e gitmek üzere 26 Eylül;de Beyrut'tan ayrılır. Aradan olsa olsa bir ay geçtiğinde Fisk, Goodell'lerin evinde ~niden hastalanır ve bir kaç gün içinde "ateşlere" yenik düşer. Naaşı kent duvarlarınındışında bulunan bir bahçede toprağa verilir. Mezarı halen mevcuttur. SEll)ION, TU": IJ~l'.\\{rcnl': ~Y H'H lt'''.,t,,ı;...-.""",.. r~;:..>. pç3lu!l~" 1>\. ~.,,1"~1. r..'?cm' i?[>!'>(l. ~..~ ;:,...,,'- tc ~...?,;,'".!ı'. Bugün ise, Pliny Fisk'le, Jonas King, Levi Parsons, Joseph Wolff, Eli Smith, William Goodell ve Isaac Bird, "Osmanlı İmparatorluğu'nda Amerikan Misyonu'nun Yedi Öncüsü" olarak anılmaktadır. Beyrut Amerikan Üniversitesi 1902 yılında büyütüldüğünde, eklenen ve bugün hala mevcut olan yeni ve görkemli binaya Pliny Fisk Hall adı verilmiştir. İstatistiklere göre Fisk 4000'den fazla i1/ci!, 20,000'den fazla el duyurusu dağıtmıştır. Devamlı yolda olduğundan ancak birkaç ı 9 Beyrut doğumlu Maruni Assaad Khayat Protestanlarla olan ilişkilerinden çok. etkilenmiştir. Meslek hayatına İngiltere konsolosluğunda çevirmen olarak başlamış, daha sonraları üç kez Londra'da kalmış ve Sa-int George Hastanesi'nden hekimlik diploması almıştır. Tüm yaşamı boyunca gençlerin, özeııikle genç kızların daha iyi bir eğitim görmeleri için uğraş vermiştir. 1846'da İngiliz uyruğu olmuş, 1865'de ölmüştür. Bıraktığı yapıtı (Khayat, 1847) çok aranan, nadir bir eserdir (Blackmer Kataloğu 730). 20 Protestan misyoneri King tarafından kaleme alınmış ve sadece bir 'Veda Mektubu' olmaktan çok uzak bu metin Katolik Kilisesi aleyhine tam bir yergidir. Defalarca çevirisi yapılmış ve sayısız sureti çıkarılmış, Malta'da basılmış bu metinden ötürü King, Ortodoks Kilisesi'nin bile şimşeklerini üstüne çekmiştir! 355

12 ._. Osmanlı imparatorlu~u'nda Seyyahlar / Pliny Fisk FERWERDA vaaz yazacak zamanı olmuştur. Arapça sözlüğü ise - görünüşe göre - basılmamıştlr. Yaşam öyküsünü Alvan Bond'a borçluyuz. Sonraki yıııarda yazılan biyografik notların çoğu bu yapıta dayanmaktadır. Ayrıca (x) Missional)' Herald dergisinde Fisk'in mektupları, tuttuğu günlüklerden parçalar ve bugün onunla ilgili araştırma yapanlar için çok önemli tanıklıklar yer almaktadır. Öte yandan Osmanl, imparatorluğu'nda faaliyet gösteren Protestan Misyonu öncüleri, uzun yıııar boyunca birbirlerine devamlı olarak mektup yazmayı sürdürmüşlerdir. Bu mektuplar, imparatorluğun siyasi hayatıyla ilgili çeşitli konularda çok değerli bilgileri kapsamaktadır. 275 Mektubu içeren bir koleksiyon Correspondana of Amerimn Missionaries in ıbe Near Easl and Malıa, başlığı altında Dartmouth Koleji Kitaplığı'nda korunmaktadır. Yazışanlar: (x) E. J. Van Lennep, Wiııiam Goodeıı, Wiııiam GoodeııJunioc, Isaac Bird, Daniel Temple, Pliny Fisk, (x) Harold Goddard Rugg, Caroline Darligton Beııe-Goodeıı,(x) Thomas Sloane Beıı ve (x) Eli Smith. BİBLİYOGRAFYA Alvan BOND; MmlOir ofıbe Revermd Pliny Fısk, A. M_, Lale Missionary lo Palesline, Edinburgh, Waugh & Innes, 1828: In-IZ': 399 s.; Boston, Crocker & Brewster, 1828: In-8': 437 s. ve Fisk'in bir portresi. Bu eser Almancaya çevrilmiştir:pliniııs Fisk. Am Dem Engliseben Überselzt von Heller, Erlangen, Carl Heyder, 1835: hl-8': vi-473 s. ("Leben Evangelischer Heidenboten" adlı bir koleksiyonda.) A1van BOND; "Tbe Reverend Pliny Fisk': Missionary Memorial.- Or Biograpbiml and Hisloriml Skelebes ofdislingııisbedamerimn Missionaries, ed. Hamilton \Vilcox Pierson, Glasgow, Wiııiam Coııins: [1853]: In-8': 344 s. ve New York, Harper & Bros: 1853: In-8': xv-5d4 s., resimli, s 'de. Wiııiam ALLEN; Amertean Biograpbiml and Hisloriml Dietionary, Boston, Wiııiam Bueıı SPRAGUE; Annals ofıbe American Pıılpi//, , New York: Carter & Brothers: hl-8': : 9 C_ (Reprint: New York: Arnopress). Titus TOBLER; Bibliograpbia Geograpbim Palesıinae. Kriıisebe Übersiebı Gedruekıer ıınd Ungedruekıer Besebreibııııgen der Reisen im Heilige Land, Leipzig, S. Hirzel: 1867: In-8': Iv-265 s. (Reprint: Meridian Publishing Company, Amsterdam: 1964). James GARDNER; Memoirs rfcbrislian Missionaries, IVilb an Essay on ıbe Exlemion ofıbe Missionary Spiril, Londra, Robert Theobald & Edinburgh: John Johnston: 1848: In-8': xiv-384 s. Peter KAWERAU; Amerika ıınd die Orimıalisclmı Kireben, Ursprııııg ıınd Aııfang der Amerikaniscben Mission ıınler den Nalionalkireben IVeslasiem, Berlin, Walter De 356

13 kebikeç i II 2001 Gruyter & Co: 1958: In-8': xl-772 s. [Arbeiten Zur Kirchengeschichte 31]. Lucius Edwin SMITH, Heroes ajld Marı)"s of ıbe Modem MinioJlary EJlıerprise: A Reeard ofıbeir Lives aııd Labors, lııdııdijlg ajl Hislorical Review ofearlier MiniolIS, Chicago, D. B. Cooke & Co.: 1853 ve Hartford, P. Brockett: 1854: In-8': 508 S., resimli. Karl Christian Gottlieb SCHMIDT; Kıırzgefassle Lebens-Besdıreibımgen Der Merk10iirdigsıerr EvaJlgeliscberr MinioJlare, 6 C., Leipzig, Hinrichs: : In 16'. (Fisk'in hayatı: 4. C., s. 1-95'de). Theodore SALOUTSOS, "American Missionaries in Greece, ", Cbımb Hislory, N' 24, 1955, s , Los Angeles: The American Society OfChurch History: Univ. Of California: 1955: In-8'. Gerhard Heinrich Van SENDEN"; Hel Heilige LaJld, ofmededelijlgerr ııiı cene Reis Jlaar bel Ooslerr, Gedaaıı ijl de Jaarerr , ijl Gezelsdıap vali Hare KOJliJlklijke Hoogbeid, de PrillSes MariaJlne der NededaJlderr; Gorichem: Noordduin & Zoon: : 2 c., In-8'. Albert Edward THOMSON; A Cerrlllry ofjewisb MiniolIS, Chicago, Fleming H. Reveli Comp., 1962: In-8': 286 s., resimli. John ABERLY;AJl Dilliine rjmissiojls, Philadelphia, Muhlenberg: 1845: l.n-8': 306 s. George Henry SCHERER; MedilmalıMlı MissiollS, , Beyrut, The Bible Lands Union For Christian Education: [1930]: In-8': xv-81 s. Wiııiam Eıısworth STRONG; Tbe Sıoı)' ofıbeamericajl Board, Aıı Auoııııl oflbe Firsl Hııııdred Years ofıbeabcfm, Boston, The Pilgrim Press: 1910: In-8': xv-523 s s., Levha, portreler ve haritalar. TiJe Hislory ofamericmımissiolis lo ıbe HMıberr,from ıbeir Commerrcemerrl lo ıbe Preseııi Time, Worcester (Mass.), Spooner & Howland: 1840: ln 8': (sayfa numaraları düzensizdir) (Bu yoğun çalışma içinde 6 bölüm vardır: I:Joseph TRACY ( ): TiJe Hislory of ıb, AmericaJl Board OfCommini01l11ers for ForeigJl MissiollS, Compiled Cbiefly from ıbe Pııblisbed Aııd UJlpııblisbed DoCllllwıls of ıbe Board, 2: Solomon PECK ( ): Hislory ofıbemissiolls ofıbe Baplisl Gerreml COJlverrliolı, Prepared IIJlder ıbe SlıperiJllerrderrce ofrev. SolomoJl Peck, 3: Enoch MUDGE ( ): Hislory Ofne MiniolIS rj ıbe Melbodisl Episcopal Cbıırcb, by Rev. EJlocb Mııdge, 4: Wiııiam CUTTER ( ): MissiOlMry E.fforls ofıbe ProlesıaJlI Episeapal Cbıırcb ijlıbe UJliled Slates, Preparedfrom Official DOClIIIUIlfS, by William Cılt/er, 5: Enoch MACK ( ): Hislory rjlbe Freewill Baplisı Foreigıı MissioJl Sociel)ı By Rev. EIIOdı Mack, 6: Joseph TRACY ( ): Tbe Hislory ofıbe Board of ForeigJl MissiollS ofıbe Geııeral Assembly ofıbe Presbyıerimı Clmrdı iıı ıbe UJliled 21 Bu Hollandalt yazar ( ) tanrıbilirnci ve tarihçi olarak Hollanda Prensesi Marianne'nın yıllarında Kutsal Topraklar'a y.aptığı seyahate eşlik etmiştir. 357

14 o'. ~ Osmanlı İmparatorlugu'ndaSeyyahlar i Pliny Fisk FERWERDA Slales ofamerica, A1Id ofiıs Missi01lS, By ıhe Rev. joseph Traey). Henry Harris JESSUP; Fifty Three Years i1l Syria, by Henry H. H. jessup, DD., A1Id a1l 11IIroducti01l by james S. Deli/llS, New York, Fleming & Revelı: (1910]: In-8 : 2 c., 832 s levha ve porıreler. A. L. TIBAWI; Brilish bııeresı i1l Palesıiıı~ / , A Sıııdy ofreligious aııd Ed1lcaıioııal Eıııerprise, Oxford, Oxford University Press: 1961: In 8 : x-280 s. J. HAJJAR; L'Europe el les Desliııies du Proche Orienı, /8/5-1848, Paris: Bloud & Gay: 1970: Gr. In-8 : x-632 s. KAYNAKÇA Aboussouan, Camiile (1982), Le Livre el le Libaıı jusq1l'!ı 1900 (Sergi kaıaloğu), Paris: In-4 0, 408 s. Baedeker, Karl (906), PalesIilletI Syrie, Paris: Ollendorff, In-16, 430 S., 20 hariıa, 52 plan ve bir Kudüs panoraması. Brocchi, Giovanni Battisla ( ), Giomale delle Osservazi01li Fatte ııe'i Viaggi i1l Egitto, mlla Siria e mlla Nubia, Bassano, A. Roberli, 5 cilt (I, xiv-390 s., ii 540 s, III 576 s. (Suriye ve Filisıin bölgelerini içeren), IV 287 S., V 775 s + 20 s. aıias. Cheiko, L. (1900), "L'Hisloire de l'imprimerie en OPrienl", AI Machrik, Beyruı. Clair, Colin (1969), The Spread ofprilıli1lg; ıhe Easlmı Hemispher~ Malıa, Amsler~am: Van Gendı & Co., In-4 0, 36 s. Clogg, Richard (1967), "Ho Parsons kai ho Fisk slo Scholeion les Chiou lo 1820", Ho Era1listes, N 5, In-8, s Clogg, Richard (1970), ''The Foundaıion of ıhe Smyrna Bible asociety, 1819", Mikrasiaıika Chr01lika, N 14, Aıina, In-4, s Clogg, Richard (1972), Twp Accounls of ıhe Academy of Ayvalık (Kydonia) in ", Revue des Eıudes Sud-EsI Europiem"" N 10, s Gines, Demelrios S. & Mexas, Valerios G. (1939): Hellenike Vivliografia, Cilı I, , Aıina: In-4. (W 1384). (Les) Guides BlellS: Israel, Paris: Hacheııe, In Heffening, W. (1951), "Über Buch-und Druckwesen in der AlIen Türkei, ein Berichı des Preussischen Gesandlen zu Konsıanlinope1 aus dem Jahre 1819", Zeiıschrift der Dmlselwı Morgenliiııdiselım Gesellschajt, N 100, 1950, Weisbaden: s (Prens) Hilmi İbrahim (Efendi) (1886), 771t Literalure ofegypl anfıhe Soıidaııjrom ıhe Ear/iesl Times lo ıhe Year 1885 iııcillsive, Londra: Trubner & Co., In-4, 2 cilı. Joweıı, William (1826), Chrisliaıı Researcı", ;'1 Syria a1ld ıhe Holy Laııd iıı 1823 a1ld 1824, i1l Furıhera1l" ofıhe Objects ofıhe Church Missi01lary Society, Londra: See1ey & Haıchard, Inb 8, VIII-515 s., 3 levha, 1 portre ve hariıalar. Bu eserin eki: Visiıof 358

15 .kebikcç / II ' 2001 ıhe Rf:1Jerendjames Co/ıııor iıı 1819 aııd 1820 lo Caııdia, Rhodes, Cyprus aııd Vario", ParIs ofsyriaaııd Palesliııe. Khayat, Assaad Y. (1877),A Voieefrom Lebaııoıı, wiıh ıhe Life aııd Tmvds of AssallSd Y. Khayaı, Londra: Madeen & Cop., hı-8', viii-436 s., 'I portre. Layton, Euro (1971a), "The Greek Press at Malta of the ABCFM, ", Ho Emııisles, N 9, s Layton, Euro (1971b), "The Modern Greek Collection in the Harvard College Library", The Harvard Libmry BilIIeıili, N' 19, s Layton, Euro; Haikaterini Koumarianou ve Loukia Droulia (i986), To Hel/eniko Biblio, , Atina: The National Bank ofgreece,!ıı-fol' (Malta Protestan yayınları ile ilgili sayfalar 297,2-298,1.). Lockroy, Edouard (1888), Ahmed le Boııeher, la Syeria el regyple aıı xviiie Silele, Paris: Ollendorff, ın-8, 295 s.. Nasrallah, J. (1949), L'lmprimerie aıı Libaıı, Beycut: In-4', 160 s. Parsons, Levi, The Derdietioıı aııd Reslaıımıioıı ofıhe jews, bkz. Worcester. Raumer, Karl von (1838), Palesliııa, ıııiı eimm Plaıı Voıı jerusalem eimer Karle des Umgegend Voıı SiCımlı ııııd dem Grlıııdriss der Kirche des Heiligen Gmbes, Leipzig: Brockhaus,!ıı-8', 488 s. (diğer baskılar 1850, 1860). Stuart, Moses (1818), A Senııoıı Preaehed iıı ıhe Taberııacle Chııreh, Saleııı, Nov,ıııber 51h, 1818, al ıhe Ordoııalioıı oflhe Rf:1Jereııd Messrs Pliııy Fisk, Levi Spaııldiııg. Miroıı WillSlow, aııd Hemy Woodward LLS Missioııaries lo ıbe Uııcvaııgelised NaliollS, Andover: Flag & Gould, ın-8', 44 s. Tabler, Titus (1867), Bibliogmpbia Geogmpbiea Palesliııae, Leipzig: S. Hirze), In-8', iv-265 s. Türkiye Diyanet Vakfı (1993), İslam AllSikiopedisi, İstanbul: In-Fal'. Umar, Bilge (1993), Tiirkiye'deki Taribsel Adlar, İstanbul: Inkilap Kitabevi, In-8\ 865 s. Werry, F. P. (1861), Persoııal Meıııoirs aııd Lellers off. P Werry, Esq. AllaeM lo ıhe Brilish Embassies al Sı. Pelersb/ııg aııd Vimııa iıı , ediıed by his Daııghler, E. F. Werry, Londra: C. J. Skeet, In-8', 198 s. Worcester, Samuel (1819), The Hol;' Lmlt!, aıı illteresliııg Fidd ofmissioııaryeıııerprise. A Serıııoıı Preaehed iıı ıhe Old Soıııh CIJ/{reh, Bosloıı, Sabbaıh Eveniııg. Oelober 311h, 1819, jıısı before ıhe depa/lııre oflbe Palesıim Missioıı, ve Parsons Levi, Tbe Derdietioıı aııd Resımııalioıı oflbejcws, ve Iıısırueıioıısfrom ıbe Prumıial Comıııille oflbeabcfm lo ıb, Rf:1Jereııd Lf:1Ji ParsollS m/d ıbe Rf:1Jereııd Pliııy Fisk, Missioııaries Desigııaı,d for Palesıiıı~ Ddivered iıı ıhe Old Soıııh Cbııreb Bosloıı, Sabbaıh Eveniııg Oelober 3/tb, J819, Bostan: Crocker & Brewster, i n-8', toplam 52 s. 359