bafllar. One Hundred Armenian Tales and Their Folkloristic Relevance

Transkript

1 ÖNSÖZ Mary Kilbourne Matossian Susie Hoogasian Villa, 22 Aral k 1921 de Amerika da, Michigan eyaletindeki Detroit flehrinde dünyaya gelir. Babas azar ugasyan Harput un + Akhor + köyünden, annesi H ripsime Nakuflyan Demirciyan ise Harput un merkez kazas ndand r. Yazar n babas, annesi ve anneannesi, Ermenilerin I. Dünya Savafl s ras nda u rad katliamdan kaçan mültecilerdendir. Annesi ve babas ilk efllerini bu ac günlerde kaybetmifl, birbirleriyle Amerika ya göç ettikten sonra tan flm fl, evlenip Detroit flehrinin Delray bölgesine yerleflmifllerdir. Delray de o dönemde Ermenice yayg n olarak konuflulmakta, çocuklar için okul saatlerinden sonra Ermenice dil dersleri yap lmaktad r. Susie [Sosi], a abeyi Vaughn [Vahan] ile birlikte Zavaryan Ermeni Okulu na devam eder ve bu okuldan mezun olur. * Susie, ailesinin ve aile dostlar n n akflamlar bir araya gelerek anlatt klar, Ermenistan an lar yla dolu hikâyelerle büyür. Wayne Devlet Üniversitesi ngilizce Bölümü nden Evelyn E. Gardner n teflvikiyle, Delray de yaflayan Ermenilerden hikâyeler derlemeye bafllar ve bu ifli üniversite ö renimi s ras nda da sürdürür. E itim Bilimleri alan nda lisans (1944), ngiliz Dili alan nda yüksek lisans derecesi al r (1948) yaz nda, Indiana Üniversitesi Halkbilimi * 1930 y l nda Detroit in Delray bölgesinde kurulan ve din, e itim ve kültür alanlar nda faaliyet gösteren Zavarian Derne i, 1956 y l nda kapanm flt r. Zavaryan Okulu ise, ABD nin Michigan eyaletindeki üç flubesiyle, halen, Armenian Relief Society (bkz. s. 259, ç.n.) adl yard m kurulufluna ba l bir haftasonu okulu olarak e itim vermeyi sürdürmektedir. [ç.n.] 13

2 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayat Enstitüsü nden doktora bursu kazan r ve buradaki çal flmalar n Stith Thompson n dan flmanl nda sürdürür. Susie Hoogasian, 1946 y l sonlar nda John J. Villa ile evlenir. Üç çocuklar olur: John K. (1948), Nancy (1956) ve James (1962). Son çocu unun do umundan k sa bir süre sonra, derlemifl oldu u halk hikâyelerinin arka plan na iliflkin bilgiler toparlamak, bu hikâyeleri ngilizceye çevirmek ve yay na haz rlamak üzere yo un bir çal flmaya bafllar. One Hundred Armenian Tales and Their Folkloristic Relevance [Yüz Ermeni Masal ve Bunlar n Halkbilimsel Anlamlar ] adl kitab, 1966 y l nda, Wayne Devlet Üniversitesi Yay nlar taraf ndan bas l r; kitap, Chicago Üniversitesi Halkbilimi Ödülleri nde birincili e lay k görülen iki çal flmadan biri olur. S. Hoogasian Villa, kitab n girifl bölümünde kendisinin de belirtti i gibi, Ermenilerin köy hayat na, halk hikâyeleri derledi i dönemde ilgi duymaya bafllar l y llar n ortalar nda bu kitap için bir pilot çal flma yapar ve 1973 y l nda, o zamana kadar derlemifl oldu- u malzemeleri düzenleyip çal flmas na son fleklini vermek üzere, Oakland Yüksekokulu ngilizce Bölümü ndeki görevinden izne ayr l r. Ancak, 1978 y l n n bafllar nda, kötüye giden sa l k durumu nedeniyle, kitab istedi i gibi yazamayaca n fark eder ve müsveddeleri, çal flman n, konuya vak f biri taraf ndan tamamlanmas umuduyla, Wayne Devlet Üniversitesi Yay nlar na teslim eder. Yay nevi bu çal flmaya olumlu yaklafl r ve bu bilgi kendisine ulafl r. S. Hoogasian Villa 14 Ekim 1978 te hayat n kaybeder. Ben S. Hoogasian Villa ile tan flma onuruna eriflemedim. Yay - nevinin yöneticisi Bernard Goldman kitab yay na haz rlamam için bana teklifte bulununca, müsveddeleri ald m ve okudukça, elimdekinin son derece önemli bir çal flma oldu unu gördüm. Çal flmay de erli k lan pek çok özellik vard : Örne in, sunulan malzemelerin içinde çocuk büyütme ve halk hekimli i uygulamalar baflta olmak üzere kad nlarla ilgili konular a rl kl bir yer tutuyordu. Bunlar, hem Sovyet Ermenistan ndaki etnograflar, hem de 14

3 Önsöz: Mary Kilbourne Matossian Yak ndo u üzerine çal flan Bat l antropologlar ve uzmanl k alan Yak ndo u olan araflt rmac lar taraf ndan göz ard edilmifl konulard. S. Hoogasian Villa, derledi i bilgilerle, Ermeniler hakk ndaki etnografik çal flmalara önemli bir katk da bulunmufltu. Ancak, müsveddelerin yay na haz r hale getirilmesi için biraz daha çal flma yap lmas gerekiyordu, çünkü S. Hoogasian Villa, sa l k sorunlar ndan ötürü, karfl laflt rmal bir inceleme için gerekli olan araflt rmay tamamlayamam flt ve Ermenilerle ilgili olarak Rusça ve Ermenice yay mlanm fl etnografik incelemelere baflvurmam flt. Ayr - ca, eldeki tasla n bir ölçüde yeniden düzenlenmesi, belirli bölümlerin yeniden yaz lmas gerekiyordu. Dolay s yla, Ermenilerin geçmiflteki hayat n gözler önüne sermeyi hedefleyen bu çal flma, hem sözlü hem de yaz l kaynaklara dayanmaktad r. Kitaba son halini verirken, Sovyetler Birli i nde yaflayan Ermeni etnograflar n, özellikle de S. D. Lisitsyan ve V. H. Bdoyan n yay mlanm fl çal flmalar ndan yo un olarak yararland m. Bunlar genel anlamda yüksek nitelikli, genifl kapsaml ve ç kar mda bulunulurken titiz davran lm fl; on dokuzuncu yüzy l sonu Anadolu Ermenilerine iliflkin veriler de içermekle birlikte Kafkasya co rafyas nda yaflayan Ermenileri konu alan, dolay s yla S. Hoogasian Villa n n görüflme yapt Anadolulu Ermenilerin hat rlad klar n n yan nda tamamlay c olabilecek yay nlard r. Kitab yay na haz rlarken, ayr ca, Ermeniler ile onlara komflu olan halklar aras ndaki ortak inan fl ve âdetlere de dikkat çekmeye çal flt m. Bu çaban n, er geç, söz konusu ortak özelliklere iliflkin daha derinlikli aç klamalara katk s olaca n umuyorum. Geleneksel Ermeni köy kültürünün iki farkl yönü özellikle ilgi çekicidir. Ermeniler, yaflad klar bölgeler orman ve ekilebilir topraktan yana zengin olmad için enerjiyi ve topra tasarruflu kullanmak zorundayd lar ve bunda gayet baflar - l yd lar. Bu yaflam biçimi, fliddet dolu bir müdahaleyle aniden sona erdirilmifl olmasayd, sonsuza kadar sürdürebilirdi; çünkü Ermeniler yaln zca yenilenebilir kaynaklar kullan yorlard. Ermeni kültü- 15

4 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayat rü, k t kaynaklar n korunmas konusunda parmakla gösterilebilecek kadar baflar l bir örnek teflkil eder. Ayr ca, H ristiyanl resmi olarak 301 y l nda kabul etmifl olsalar da, pek çok pagan inanc ve ritüeli, Ermeni kültürü içinde yaflamaya devam etmifltir. Ermenilerin do aya iliflkin düflünceleri, nazarla ve ölülerle ilgili pek çok inan fllar H ristiyanl kla neredeyse tamamen ba lant s zd r ve muhtemelen H ristiyanl k öncesi dönemden kalmad r. Din tarihçileri ve kültür antropologlar için, pagan dönemlere ait bu tür izler özellikle ilgi çekicidir; ben de bu özelliklerin alt n çizmeye çal flt m. Bu çal flmay okuyup yay na dair birçok de erli öneride bulunan k z m Lou Ann Matossian a teflekkürü borç bilirim. 16

5 ÖNSÖZ Susie Hoogasian Villa Ermeniler, üç bin y ldan uzun bir süre boyunca, Küçük Asya n n da l k bölgelerinde, korunaks z ve verimsiz topraklarda, komflu halklardan gelen ard arkas kesilmez sald r lar ve sürekli iflgal tehdidi alt nda hayatta kalma mücadelesi vererek varl klar n sürdürmüfllerdir. Belirli siyasi s n rlar olan bir Ermenistan dan farkl bir co rafyay tan mlayan Tarihsel Ermenistan, yay l m n n en genifl oldu u dönemde, günümüzün Sovyet Sosyalist Ermenistan Cumhuriyeti nin yaklafl k on kat büyüklü ündeydi. Ancak, görece k sa ve birbirinden uzun aral klarla ayr lm fl dönemler d fl nda, Ermenistan bütünüyle ba ms z bir ulusal devlet statüsü kazanamam flt r. 1 Tarihsel Ermenistan, ilk olarak Romal lar taraf ndan yap lm fl olan bir ayr mdan hareketle, genellikle ikiye ayr l r: F rat Nehri nin do- usunda yer alan Büyük Ermenistan ve bat s nda yer alan Küçük Ermenistan. Ermeni anayurdu, engebeli yap s yla, do al çevresinin güçlü etkilerini tafl yan bir uygarl k do urmufltur. Ararat Ovas ve baz di- er bölgeler verimli olsa da, ürünlerin yetiflece i mevsim k sa, ya fl miktar güven vermeyecek kadar de iflkendir. Özellikle da larda yaflayanlar n tafll topraklar ve uzun, sert k fllarla bafla ç kmas gerekiyordu. Ayr ca, pek çok durumda, yeryüzü flekilleri topluluklar birbirinden öylesine yal t yordu ki, baflka köylerle nadiren temas kurulabiliyordu. Bu koflullar n içinden, kendi kendine yeterlili in ve güçlü bir ataerkil vurgu tafl yan bir toplumsal örgütlenme biçiminin öne ç kt, insanlar n çetin do a güçleri ve düflmanlar karfl s nda 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayat / Matossian ve Villa F: 2 17

6 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayat aile ve cemaat ba lar na s k s k ya tutundu u, tasarrufa dayal bir tar m ve hayvanc l k kültürü do up geliflmifltir. Ermenistan n, dördüncü yüzy l n bafl nda, H ristiyanl bir devlet dini olarak kabul eden ilk ülke olmas ve Ermenilerin bu dönemin ard ndan gelen yüz y l boyunca bütün d fl güçlere karfl koyup kiliselerini özerk hale getirmifl olmalar, bir bak ma, Ermenilerin tipik özelliklerini yans tan bir durumdur. 2 Bununla beraber, özgüven ve kendi kendine yeterlilik, Ermenilerin siyasi olarak boyunduruk alt na girmemesi için yeterli olmam flt r. Ermeniler, tarihlerinin çok erken bir döneminden itibaren, üzerinde yaflad klar platoyu, etnik ve dilsel bak mdan ranl larla akraba bir halk olan Kürtlerle paylaflm fllard r; Kürtlerin yapt klar bask nlar ve yaz n yaylalar için rekabet etme gereklili i, Ermenilerin hayat n n de iflmez bir parças olmufltur. Ancak, Ermenilere karfl örgütlü sald r lar ya da siyasi bask lar Kürtlerden de il komflu devletler ve imparatorluklardan gelmifltir. Ermeni ülkesi, defalarca, k smen ya da tamamen iflgal edilmifltir. On dördüncü yüzy la kadar hâkimiyet Persler, Romal lar, Bizansl lar, Araplar, Memluklar, Selçuklu Türkleri ve Timurlenk in önderli indeki Mo ollar aras nda el de- ifltirmifltir. Osmanl Devleti ve ran n bu topraklar üzerindeki hak iddialar ve çat flmalar devam etmifltir. Rusya, nihai olarak, 1828 y - l nda, Sovyet Ermenistan n oluflturan topraklar ran dan alm flt r. Osmanl otoritesi alt nda yaflamak, H ristiyan Ermeniler için ayr mc l a ve kimi zaman da kat ks z bir zulme katlanmak zorunda olmak anlam na gelse de, imkân bulan, durumu müsait olan baz Ermeniler tüccar, esnaf, sarraf oldular. Ancak, k rsal nüfusun ço unlu unun yaflam büyük ölçüde ayn flekilde sürdü. Bütün bunlara ra men, Ermeniler, grup olarak, güçlü bir ulus kimli i hissiyat n yitirmemifllerdir. Elbette, özellikle toplumsal ve iktisadi ayr mc l ktan kaynaklanan bask lar n çok yo un oldu u yerlerde, ço unluk kültürü yönünde bir parça asimilasyon söz konusu olmufltur. Örne in Anadolu Ermenileri aras nda, on dokuzuncu yüzy l n ikinci yar s na 18

7 Önsöz: Susie Hoogasian Villa gelindi inde, Adana, Kayseri, + Antep ve Tokat ta art k Türkçe konuflulur olmufltu. Ancak, H ristiyan misyonerler taraf ndan çok say - da Ermeni okulunun kurulmas yla, Ermeniler atalar n n dilini (yeniden) ö renebilmifllerdir. Di er yandan, d flar yla ba lant s zay f olan köylerde örne in Hac n + [Saimbeyli, Adana] ve Kesap ta + [bugün Suriye de] Ermeniler hem Ermenice hem de Ermenicenin yerel ve dilbilimsel aç dan de iflime direnen lehçelerini konufluyorlard. Böyle yerlerdeki okullar n ifllevi yaz nsal Ermeniceyi ö retmekti. 3 Ermenilerin on dokuzuncu yüzy l n ilk yar s nda içinde bulundu- u zaman zaman bafla ç kmas güç bir nitelik alan yaflam koflullar ciddi bir de iflime u ramadan yirminci yüzy lda da geçerlili ini sürdürmüfl olsayd, Amerika da do mufl bir Ermeni nin, etraf nda yaflayan insanlar n Anadolu nun k rsal bölgelerindeki gündelik yaflama iliflkin an lar n yitip gitmekten kurtarma çabas n n bir ürünü olan bu kitap muhtemelen hiç yaz lmayacakt. Fakat as l olarak Avrupa n n h rsl ve güçlü devletleri ile Osmanl mparatorlu u aras ndaki çat flmalardan kaynaklanan karmafl k bir etki-tepki zinciri, Osmanl Ermenileri için ölümcül sonuçlar getirmifltir. David Lang in belirtti i gibi, 1895 ile 1920 y llar aras ndaki çeyrek yüzy ll k dilim, Ermeni halk n n uzun ve iniflli ç k fll tarihi içindeki en trajik dönemi oluflturur. 4 Avrupa n n güçlü devletleri, zay f düflen Osmanl mparatorlu- u nu aralar nda pay etme planlar yap yordu; Osmanl Türkleri, geçmiflte boyunduruk alt nda yaflayan S rplar, Romenler, Yunanlar ve Bulgarlar n ulusal ba ms zl klar n bir ölçüde de olsa elde etmelerinin ard ndan, Ermenilerin de özgürleflme çabas içine girmesinden endifle ediyordu. Zaten Osmanl -Rus Savafl yla, Osmanl Devleti Ermenilerin yaflad topraklar n büyük bir bölümünü Ruslara kapt rm flt. Ermenilerin, gerek Ermenilerin yaflad bölgelerdeki Amerikan ve ngiliz Protestan misyoner okullar, gerekse Katolik Ermenilerle Roma aras ndaki ba lant ve elbette ticari iliflkiler üzerinden, Bat yla s k ba lar vard. Osmanl yönetiminin tepkisi, Ermeni tebaa üzerindeki bask ve dayatmalar art rmak oldu. 19

8 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayat 1895 y l nda, [Sultan II. Abdülhamid in] Ermeni meselesine dair nihai çözüm ünün uygulamaya konmaya bafllamas yla birlikte olaylar doru a ulaflt. Sasun, Erzurum, + Trabzon, Van, + Harput, + stanbul ve Marafl taki Ermenileri katletmek üzere, sultana atfen Hamidiye ad verilen özel silahl birlikler kuruldu. * Ermeni devrimciler, stanbul da Osmanl Bankas n iflgal ederek ve yard m etmeleri için Avrupa n n büyük devletlerine baflvurarak karfl l k verdiler. Bu, yaklafl k olarak Ermeni nin ölmesine, Ermeni nin ise baflka ülkelere kaçmas na neden olacak korkunç bir sald r n n ilk iflareti oldu. 5 II. Abdülhamid 1908 deki devrimle tahttan indirildi inde, ** Ermeniler, sultan n zalimane politikalar n n kald r laca ve az nl k gruplar n n daha adil muamele görece i yönündeki vaatlerine inanarak Jön Türklere destek vermifltir. Ancak vaatler ve gerçek aras ndaki fark korkunç olmufltur. Yönetimdeki Jön Türk cuntas emperyal hayalleri yeniden canland rm flt r; s n rlar iyice geniflletilmifl bir Türk mparatorlu u yaratmay hedefleyen bu hayalin içinde Ermenilerin yeri yoktur. Eldeki bütün kan tlar, Ermeni meselesine getirilen çözümün, ulafl labilen her yerde, Ermeni nüfusunun tamam - n yok etmek oldu u gerçe ine iflaret etmektedir. 6 Burada, 1915 te ve sonraki y llarda yaflanan olaylar tekrar anlatmaya gerek görmüyorum; katliamlar, iflkenceler ve ölüm yürüyüfllerinden kurtulabilenlerin, kendi yaflad klar n, benim yapabilece imden çok daha etkili bir flekilde kayda geçirmifl oldu u eserler mevcuttur. 7 Ancak, sonuç olarak, yaklafl k bir buçuk milyon erkek, kad n ve çocu un yani Osmanl Devleti nin s n rlar içinde yaflayan Ermeni nüfusunun yar s n n hayat n kaybetti ini, bu insanlar n baz lar n n do rudan katledildi ini, baz lar n n iflkenceye maruz b rak l p ölüme terk edildiklerini, baz lar n n ise Ruslar n elindeki Ermenistan a ya da baflka * Hamidiye Alaylar II. Abdülhamid taraf ndan 1891 de kurulmufltur. [ç.n.] ** II. Abdülhamid, Temmuz 1908 deki Jön Türk Devrimi nin ard ndan de- il, 1909 y l nda, 31 Mart Vakas sonras nda tahttan indirilmifltir. [ç.n.] 20

9 Önsöz: Susie Hoogasian Villa ülkelere kaçmaya çal fl rken korunmas zl ktan ya da açl ktan öldüklerini belirtebilirim. Anadolu Ermeni kültürüne ait ne varsa yok olmufl, bugüne tek bir iz bile kalmam fl olabilirdi; e er bu olmad ysa, kaçabilen ve geleneklerini beraberlerinde götürenlerin cesareti ve müthifl tahammül gücü sayesindedir. Bu çal flmada, Anadolu nun k rsal kesimlerinde yaflayan Ermenilerin I. Dünya Savafl ve büyük çapl katliamlar n bafllang c ndan önceki gündelik yaflant lar na dair mümkün oldu unca çok ayr nt y yakalay p kayda geçirmeye gayret ettim. Görüflme yapt m kiflilerin ço u, kendi cemaati içinde belirli bir mevki sahibi olmakla birlikte, toplumun ileri gelenleri veya önemli kültürel ya da siyasi figürleri aras nda yer almayan, e itim seviyeleri modern Amerikan standartlar na göre asgari düzeyde olan, kendi halinde köylülerdi. Görüfltü- üm kiflilerin ço u kad nd (ki bu durum, ilk olarak erkeklerin öldürülmüfl olmas yla ve bu ilk öldürmelerin ard ndan yine erkeklerin büyük gruplar halinde hapsedilmifl ve katledilmifl olmas yla iliflkilidir) ve dolay s yla, d fl dünya hakk nda kocalar, amcalar, day lar, a abeyleri ve erkek kardeflleri kadar genifl bilgi sahibi olamayan kimselerdi. Bu kitab n, yine de, hem kurbanlar n hem de kurtulanlar n an lar n yaflatmaya hizmet edece ini ümit ediyorum. Bu ölümler olmasayd, anayurtlar ndan binlerce kilometre uzakta yaflayan insanlar n an lar n n pefline düflmek gerekmeyecekti; öte yandan, bu çal flma için görüflülen kiflilerin an lar olmasayd, onlar n geçmiflteki yaflant lar hakk ndaki bilgimiz daha da s n rl olacakt. Detroit in güneybat s ndaki bir Ermeni yerleflim bölgesi olan Delray de geçen çocuklu umda, babam s k s k, dünyaya geldi i küçük Ermeni köyündeki o güzel günleri anlat rd. Evimize komflular geldi inde, neredeyse her seferinde, onlara Türk kahvesi yapard m. Bir süre sonra içlerinden biri Eski Dünya daki yaflant s na dair bir fleyler hat rlay p anlatmaya bafllar, onun ard ndan sözü bir baflkas al rd. Bu flekilde bazen saatlerce sohbet eder, birlikte hoflça vakit geçirirlerdi. 21

10 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayat O zamanlar, ne yaz k ki, bu sohbetlerin de erinin pek fark nda de ildim. Geleneksel Ermeni köy hayat na iliflkin kaynaklar n ne kadar az oldu unun ay rd na ancak sonralar, Ermeni halk hikâyeleri üzerine bir araflt rma çal flmas na bafllad m zaman varabildim. Halk hikâyelerinin ortaya koydu u sosyolojik bilginin, Ermeni köy aileleri ile ilgili incelemelerde yo un olarak kullan lmas gerekti ini gördüm, ancak bu konudaki bas l bilgi eksikli i nedeniyle sürekli olarak hüsrana u ruyordum. Yapt klar seyahatler s ras nda bölgeden geçen kimseler taraf ndan tutulmufl olan baz yüzeysel notlar vard. Amerikal misyonerlerin on dokuzuncu yüzy la ve yirminci yüzy l n bafllar na ait anlat lar ndan, özellikle Henry Van Lennep in Bible Lands: Their Modern Customs and Manners (New York: Harper, 1875) [ ncil Ülkesi: Modern Örf ve Âdetleri] ve iki ciltlik Travels in Little-Known Parts of Asia Minor [Küçük Asya n n Az Bilinen Yerlerinde Seyahatler] (Londra: John Murray, 1870) adl eserlerinden yo un olarak faydaland m. H. F. B. Lynch in, Ermenilerin yaflad klar bölgenin bir k sm n gayet bütünlüklü ve eksiksiz bir flekilde ele ald iki ciltlik Armenia: Travels and Studies [Ermenistan: Seyahatler ve ncelemeler] (Londra: Longmans, Green, 1900, 1901) adl kitab nda, baz köylerin ve kasabalar n fiziksel özelliklerine dair betimlemeler yer almaktad r. Bunlar d fl nda, ev mimarisi ve Ermeni ailesine iliflkin genel bilgiler içeren, daha eski tarihlere ait birkaç kaynak daha mevcuttur. Ancak bugün ö rencilerin, Ermeni köylülerin yirminci yüzy l bafl ndaki hayat biçimini, yüzeysel bir biçimde de olsa gözlerinin önüne getirmelerini sa layabilecek pek bir fley bulamad m. Babam ve arkadafllar n n yapt klar sohbetleri hat rlayarak, Detroit te yaflayan Ermenilerin an lar üzerinden geleneksel Ermeni köy hayat n resmetmenin mümkün olup olmad n düflündüm. Bu hassas bir çal flma gerektiren bir ifl olacakt, çünkü Detroit teki birinci kuflak Ermeniler art k yavafl yavafl aram zdan ayr l yordu; hayatta olanlar n da sa l klar art k iyi de ildi. fle befl görüflmeciyle bafllad m, sonra dört kifliyle daha görüfltüm; bu insanlar n hat rlay p 22

11 Önsöz: Susie Hoogasian Villa Ermenice olarak anlatt fleyleri kaydettim. Bu dokuz görüflmeden ön araflt rma niteli inde, k smi bir inceleme ç kt. Nihai olarak, aralar nda hem erkeklerin hem de kad nlar n bulundu u toplam k rk sekiz kifliyle genifl kapsaml mülakatlar yapt m. Elinizdeki çal flma, as l olarak bu kiflilerin sundu u bilgilere dayanmaktad r. Yapt m ilk mülakatlar steno ile kâ da döküldü, sonrakiler ise kaset kay tlar olarak muhafaza edildi. Kitab n alt nc bölümünde 1940 ile 1942 y llar aras nda Delray de derlemifl oldu um birtak m malzemeler de yer al yor. Kaynak olarak kulland m malzemeler Wayne Devlet Üniversitesi Yay nlar n n Halkbilimi Arflivi nde muhafaza edilmektedir. American Board a ba l misyonerlere ait literatürde yapt m etrafl okumalar, varm fl oldu um sonuçlar güçlendirdi. * Görüflme yapt m kiflilerin verdi i bilgiler ile misyonerlerin anlat lar aras nda, yaln zca birkaç noktada farkl l k vard. Gerekti inde söz konusu yaz l kaynaklar belirttim; yer yer de, bu kaynaklardan, görüflme yapt m kiflinin belirli ifadelerini destekleyen ya da do rulayan al nt lar yapt m. Ermeniler as l olarak çok say da köy, birkaç taflra flehri ve daha da az say da büyük flehirden oluflan bir tar m ülkesinde yaflad klar için, on dokuzuncu yüzy l sonlar - yirminci yüzy l bafllar ndaki Ermeni köy hayat n n genel bir resmini çizmeyi hedefledim. Kasabalar ve taflra flehirlerinde geçerli olan e itimli, entelektüel, kültürlü yaflam konu almad m. Bu çal flman n eksiklikleri oldu unun fark n- * 1810 da A.B.D nin Boston flehrinde kurulmufl olan American Board of Commissioners for Foreign Missions adl örgüte ba l Protestan misyonerler, Osmanl mparatorlu u na ilk olarak 1820 de ayak basm fl, Ermeniler de dahil olmak üzere, Osmanl s n rlar içinde yaflayan çeflitli topluluklar aras nda yaklafl k olarak yüz y l boyunca yo un bir faaliyette bulunmufllard r. Bu misyonerler taraf ndan 19. yüzy lda ve 20. yüzy l bafllar nda kaleme al nm fl pek çok an, günlük, rapor ve seyahat notu, Osmanl topraklar - n n çeflitli bölgelerindeki gündelik yaflama dair ayr nt l bilgiler de içeren genifl bir literatür oluflturmaktad r. [ç.n.] 23

12 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayat day m, ancak kitab n çerçevesini ve s n rlar n, çok büyük ölçüde, yafllar yetmifl ile seksen aras nda de iflen görüflmecilerin hat rlad klar n n oluflturdu unu, elimizdeki resim ve maddi kültür örneklerinin say s n n çok az olmas n n da içeri i s n rlad n belirtmeliyim. Görüflme yapt m kiflilerin ço u, Amerika ya korkunç katliamlardan kaçarak, yanlar na ya hiçbir fley almadan ya da birkaç parça eflyayla gelmifl mültecilerdi. Di er yandan, aralar nda, do uda Van ve Gürcistan dan bat da Bursa ya, kuzeyde Amasya dan + güneyde Kesap + ve Zeytun a + [Süleymanl, Kahramanmarafl] kadar, çok genifl bir alandan, çok çeflitli yerlerden gelen insanlar yer al yordu. Ayr ca, yaflam tarzlar na dair belirgin ayr mlar olup olmad n anlayabilmek için hem flehir kökenlilerle hem de köy kökenlilerle görüfltüm. Bir âdete belirli bir bölgede rastlanmas n n, o âdetin Ermeni gelene inin tamam na mal edilebilece i anlam na gelmedi ini akl mda bulundurarak, yersiz genellemeler yapmaktan mümkün oldu unca kaç nd m. Amerika da do up büyümüfl ve çal flmaya konu olan bölgeleri hiç görmemifl bir insan olarak, burada genel çizgileriyle betimlenen Ermeni hayat n yaln zca tahayyül edebiliyorum. Fakat ben bir Ermeni ailenin çocu u olarak dünyaya geldim ve güçlü bir Ermeni cemaatinin içinde yaflad m; dolay s yla, kendimi bildi- im andan itibaren Ermeni de erlerinin ve geleneklerinin paylafl ld ortamlarda bulundum. Gösterdikleri coflkulu iflbirli i için, görüflme yapt m kiflilere; teflvikleri ve yönlendirmeleri için de Wayne Devlet Üniversitesi profesörlerinden Leonard Moss, Esther Callard ve Arnold Pilling e, ve Michigan Üniversitesi nden Dr. William Lockwood a müteflekkirim. Ayr ca, 1973 te bir y l boyunca beni görevimden izinli say p, yürüttü üm derleme çal flmas n daha rahat koflullar alt nda sürdürmemi sa layan Oakland Yüksekokulu yönetimine de teflekkürlerimi sunar m. 24

13 25

14 I. KÖY HALKI, Afi RET VE HANE Ermeniler, on dokuzuncu yüzy l sonunda, varl klar n farkl güçlerin idaresi alt nda, kadim topraklar nda sürdürmeye çal flan devletsiz bir halk durumundayd lar. Bu topraklar Osmanl mparatorlu u ve Çarl k Rusyas aras nda bölünmüfltü; her iki imparatorlu- un da birer resmi dili olmas na ra men (Türkçe ve Rusça) k rsal bölgelerde yaflayanlar n büyük bir bölümü bu dilleri konuflam yordu. Her iki imparatorluk da heterojen bir halklar toplulu undan olufluyor, yani merkezi yönetimler homojen bir vatandafllar bütününü temsil etmiyordu. Ermeni köylüler siyaset alan nda yerel düzeyin ötesinde herhangi bir rol oynamasalar da, yerel meseleleri büyük ölçüde kendi geleneklerine göre düzenliyorlar, bu çerçevede çözemedikleri bir anlaflmazl kla karfl karfl ya kalmad klar sürece daha yüksek mercilere baflvurmuyorlard. Ayn kural n, afliretler ve genifl ailelerin yaflad haneler için de geçerli oldu u söylenebilir. Hem Osmanl mparatorlu u hem de Rus Çarl, devletin verdi- i hizmetler ve yerine getirdi i ifllevlerin azl ve tebaalar n bunun için özel bir çaba sarf ettikleri durumlarda bile genellikle denetim alt nda tutamay fllar bak m ndan, bugünün Bat l standartlar na göre zay f imparatorluklard. Bu devletler için k rsal bölgelerde düzeni korumak daha da güçtü. 1 Merkezi hükümetler, iç bölgelere uzanan yollar yapmalar na ve seküler mahkemeleri yayg nlaflt rmalar na ra men halk aras ndaki kar fl kl klara seri ve etkili bir flekilde yan t veremiyorlard te Anadolu da ve 1905 te Transkafkasya da, yer yer hükümetin yerel temsilcilerinin de kat ld katliamlar s ras nda 27

15 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayat bu durum iyice su yüzüne ç km flt. Söz konusu yönetimlerin zay fl -, temel olarak iktisadi nedenlere dayan yordu. On dokuzuncu yüzy l sonunda sanayi ve ticaret geliflim içindeydi, ancak her iki imparatorlukta da nüfusun büyük bölümü yaflam n halen geçimlik tar m ve hayvanc l kla sürdürüyordu. Halk n çok küçük bir kesiminden vergi toplanabiliyor ve devletin ihtiyaçlar, ço u zaman, sahip oldu u iktisadi kaynaklar afl yordu. Devlet, s n rlar n savunmak için gereken gücü koruyabilmek için birçok farkl etnik grubu yönetimi alt na almak zorundayd. Zay fl n arkas ndaki nedenlerden biri de bu etnik çeflitlilikti, çünkü her biri yüzy llard r ayn topraklarda yaflay p kök salm fl olan çok say da halk, asimilasyona karfl direniyordu. Tar mla u raflan Ermeni topluluklar n n yaflad oval k bölgeler genellikle merkezi hükümetin, da l k bölgeler ise silahl göçer Kürtlerin hâkimiyeti alt ndayd ; birçok yerde ise bu iki unsur farkl ölçülerde etki sahibiydi. çme suyu temel olarak p narlardan, sulama ve bazen de temizlikte kullan lan su ise derelerden al nd için, köyler su kaynaklar n n bulundu u yere göre konumlanm flt. Sulak alanlar aras nda epey büyük mesafeler bulunuyordu. Aileleri, komflu köylerle temas asgari düzeyde olan küçük yerleflim birimlerinde yaflamaya zorlayan bir baflka etken de Ermenilerin yaflad yüksek bölgelerde ovalar n son derece az olufluydu. Bu durum, bir yandan ayn yerleflim biriminde yaflayan aileleri birbirleriyle çok yo un iliflkiler kurmaya teflvik ederken, di er yandan da baflka köylerde yaflayanlara karfl duyulan güvensizli i güçlendirmekteydi. Hem da l k hem de oval k bölgelerde, köy, belirli ortak ç karlar olan ve sorumluluklar paylaflan bir haneler toplulu uydu. Örne in su, yaban l hayvanlar ve bitkiler, a açlar, kil, yap tafl, kireç ve kullan lmayan topraklar gibi belirli do al kaynaklar n kullan m üzerinde bütün köylüler ortak hak sahibiydi. Geçimi sulamaya ba ml olan köylerde, kanallar n temizli i ve bak m yine bütün hanelerin paylaflt bir sorumluluktu. Kimi zaman köylüler bir araya gelip bütün köyün hayvanlar n güdecek bir çoban ya da ekili tarlalar koru- 28

16 Köy Halk, Afliret ve Hane yacak bir gece bekçisi tutabiliyorlard. Saç kesimi, hastalardan kan alma ve difl çekimi için seyyar bir berbere yine toplu olarak ödeme yap labiliyor, köydeki öksüz ve yetim çocuklar n koruyuculu unu yapmas için belirli bir kifli görevlendirilebiliyor, ortak çal flmayla bir köy okulu kurulabiliyordu. Merkezi hükümetin köyü bir bütün olarak vergiye ba lamas ya da köyün tamam na herhangi bir yükümlülük getirmesi durumunda ise köy liderlerinin bu yükü evler aras nda bölüfltürmesi gerekiyordu. Köy ve Aile Örgütlenmesi Aile teriminin Ermenicedeki karfl l, anne, baba ve çocuklardan oluflan çekirdek aileyi tan mlayan ndanikti. Ayn anne ve baban n ya da büyükanne ve büyükbaban n soyundan gelen kiflileri kapsayan genifl aileyi tan mlayan terim ise kertastand. Azk, bir ya da daha fazla köye da lm fl çok say da haneden oluflan bir grubu tan ml yordu. * Öte yandan, ocakh terimi, ayn oca paylaflan kifliler toplulu unu belirtmek için kullan l rd ; bir bütün olarak vergiye tabi tutulan bu yap ya, aralar nda kan ba olan kiflilerin yan s ra hizmetçiler ve yard mc lar da dahildi. On dokuzuncu yüzy l sonunda Ermeni nüfusunun büyük bir k sm, muhtemelen, çekirdek aileler halinde yafl yordu. Kimi zaman, bir ailedeki nesiller zinciri içinde, büyükanne ve büyükbabalar n art k hayatta olmad, torunlar n da henüz do mad dönemler olabiliyordu. Kalabal k genifl ailelerin yaflad haneler er ya da geç bölünürdü ve her parçan n kendi bafl na, ayr bir genifl aileye dönüflmesi belirli bir süre al rd. Bir köyde ortalama ömür ne kadar k sa ise, o köydeki cemaati oluflturan genifl aileler de o kadar küçük ve say ca o kadar az olurdu. * Azk sözcü ünün Türkçedeki karfl l millet olmakla beraber, ayn atadan gelen insanlar toplulu u (soy) anlam nda bir kullan m da mevcuttur. [ç.n.] 29

17 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayat Muhtar genellikle köydeki en varl kl ve siyasi aç dan en deneyimli aileye mensup erkeklerden biri olurdu. Kurallara dayal bir seçim yap l yorsa, bütün adaylar n flapkalar ters çevrilip yan yana konur, her ailenin reisi tercih etti i aday n flapkas n n içine bir f nd k ya da fasulye tanesi atard. Köylüler muhtar n verdi i hizmetin karfl l n k smen kol gücüyle, yani hasat zaman nda ailesine yard m ederek, k smen de Yeni Y l da ve Paskalya da meyve ya da içkiler hediye ederek öderlerdi. Muhtar, köyün ileri gelen ailelerine de dan flarak komflular aras ndaki ve aileler içindeki anlaflmazl klar çözümler, d flar dan gelen konuklar kabul eder, köyün vergi yükünü aileler aras nda bölüfltürürdü. Suç iflleyenlere para cezas, sopa cezas (bu ceza flekli kad nlara kesinlikle uygulanmazd ), özgürlük k s tlama ve uç durumlarda köyden sürme gibi cezalar verebilirdi. Afliretler aras ndaki kan davalar nda muhtar araya girerek meselenin aileler aras evlilik yoluyla çözümlenmesini sa layabilirdi. Kafkasya daki Ermeni köylerinde, on dokuzuncu yüzy l n ikinci yar s ndan itibaren, hane reislerinin yaz aylar nda köyün meseleleri ile ilgili kararlar almak üzere köy meydan nda topland klar görülür. 2 Ermenilerdeki en genifl akrabal k birimi olan kertasdan n en güçlü oldu u yerler da l k bölgeler ve da eteklerindeki ormanl k alanlard. Köylülerin kiflisel olarak toprak sahibi olduklar bu yerler, merkezi hükümetin en zay f, kendini koruma ihtiyac n n ise en yo- un oldu u bölgelerdi. Afliret yap s n n bafll ca ifllevi, mensuplar n n birbirlerini korumas yd. Afliret mensuplar ndan herhangi biri herhangi bir flekilde zarar gördü ünde, afliretin tüm erkekleri bunun öcünü almakla yükümlü olurdu. Afliret, komflular aras nda akrabal klar n ve duygusal ba lar n henüz geliflmifl olmad, yeni yeni oluflan topluluklarda da güçlüydü. Ataerkil bir yap olan aflirette akrabal k ba lar yaln zca erke in soy çizgisi üzerinden belirlenirdi; afliret baban n soyundan alt -sekiz kuflak önceki ortak bir ataya dayanan bütün bireyleri kapsard. Afliret lideri, afliretin onurunu ilgilen- 30

18 Köy Halk, Afliret ve Hane diren her türlü meseleyle meflgul olur, toprak, de irmenler ve sulamaya dair tüm anlaflmazl klarda aflireti temsil ederdi. Kendi afliretine mensup gençleri, di er afliretlerin gençleriyle yak n arkadafll klar kurmaktan uzak tutmaya çal fl rd. Liderin kar s da genellikle ebelik ya da flifac l k yapard. Afliretin ad, kurucusunun vaftiz ad ndan, e er zanaatkârsa mesle inden, ya da göç etmeden önce yaflad yerin ad ndan gelirdi. Kimi zaman afliretin ikinci ad olarak bir kad n n ad kullan labiliyordu; bu, genellikle afliret liderinin kurucusunun, güzelli i, bilgeli i, cesareti, vb. ile ün yapm fl eflinin ad olurdu. Ailenin erkeklerinden biri baflka bir köye yerleflse bile, yine ayr ld köydeki afliretinin mensubu olarak kabul edilirdi. Ancak, afliretin bir kolu befl kuflak ya da daha uzun bir süre boyunca baflka bir köyde yaflam flsa art k ayr bir afliret say l rd ve bu afliret, oraya ilk göç eden kiflinin ad yla an l rd lerden önce yaln zca soylu ailelerin soyadlar vard. Sonralar, bireyler, soyad olarak mensubu olduklar afliretin ad n kullanmaya bafllad lar; bu soyadlar -yan, -yants, -ints, -unts ya da -ents ile bitiyordu. Baz soyadlar da afliretin belirli bir kolunun kurucusunun vaftiz ad ndan gelirdi. Resmi soyad ile mensubu oldu u afliretin ad ayn olmayanlar, genellikle, ek bir tan mlama arac olarak afliret ad n da kullan rlard. 3 Afliretlerde d fl evlilik kural geçerliydi; dördüncü dereceye kadar olan akrabalar aras nda evlilikleri yasaklayan mutlak bir tabu vard, yani ikinci dereceden kuzenler (kardefl torunlar ) birbirleriyle evlenemezlerdi. Kilise kanununa göre, aralar nda yedi göbekten daha yak n bir akrabal k iliflkisi bulunan kiflilerin birbirleriyle evlenmeleri yasakt, fakat afliretin yaln zca dört kufla n n yaflad yerlerde üçüncü dereceden kuzenler aras nda da evlilikler olabiliyordu. Kardefli ölen bir erke in onun kar s yla evlenmesi ve aralar nda kirvelik-vaftiz ba bulunan kiflilerin birbirleriyle evlenmeleri de tabuydu. Köylerde, her afliretin yaflad belirli bir bölge olur, bütün afliret 31

19 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayat bu ta da (mahallede) yaflard. Örne in Zeytun + [Süleymanl, Kahramanmarafl], birbirinden dereler ve vadilerle ayr lm fl dört mahalleden olufluyordu. * Yirminci yüzy l n ilk y llar ndan itibaren nüfus hareketleri artt ; baz mahallelerde farkl afliretlere ba l haneler yer alabilmeye bafllad. Bununla birlikte, afliret mensuplar birbirlerine yak n evlerde oturduklar için, iktisadi birimleri bütünüyle akrabalardan oluflturmay elveriflli buluyorlard. Örne in, ço u zaman, çift sürmek ve süt ürünlerini ifllemek amac yla oluflturulan imece birlikleri yaln zca afliret üyelerinden oluflurdu. Ayr ca, bir afliretin mülkiyetinde ormanl k alanlar, de irmenler, zeytin presleri, yavafl büyüyen a açlar (özellikle ceviz, f nd k gibi kabuklu yemifl a açlar ) bulunabilirdi. Aflirete ait herhangi bir mülk, afliretin tamam n n r zas olmadan elden ç kar lamazd. 4 Ermeni afliretleri, bütün bu özellikleri itibar yla, on dördüncü ve on beflinci yüzy llarda talya, Almanya ve Güney Fransa n n k rsal bölgelerinde ve kentlerinde yaflayan klanlara benziyordu. On dokuzuncu yüzy l n sonlar ve yirminci yüzy l n bafllar nda, Türkler, Abhazlar, Gürcüler, Macarlar, S rplar, Makedonlar, Arnavutlar ve Rumlar aras nda da, genellikle yerleflim biriminin belirli bir bölgesinde yaflayan, afliret benzeri yap lar mevcuttu. Bu klanlarda da d fltan evlilik kural geçerliydi; birinci ve ikinci dereceden kuzenler birbirleriyle evlenemezlerdi. Klan d fl ndan kifliler ve ailelerle ç kan anlaflmazl klarda ve kan davalar nda ayn klan n mensuplar birbirlerini savunurlard. 5 Klana olan sadakat, muhtemelen, merkezi hükümetin gücüyle ters orant l yd : hükümet ne kadar zay fsa, klan o kadar güçlü olurdu. * Bu mahallelerden ikisi kentin afla kesiminde, ikisi yukar kesiminde yer al yordu (bkz. s. 320, resim 75). Kale ve çevresindeki mahallede Surenyanlar, Yukar Mahalle de (Veri Ta ) Yenidünyalar, Bozbay r mahallesinde fiovroyanlar, Gorgalar mahallesinde ise Ya upyanlar yafl yordu. Kent, her aileleden bir temsilcinin yer ald ve bir piskoposun baflkanl k etti i bir konsey taraf ndan yönetiliyordu. (Kévorkian ve Paboudjian, 1992: ). [ç.n.] 32

20 SÖZLÜK açkapats (açk pats): aç kgöz, dikkatli açk t luys: gözün ayd n açki luys: göz ayd n akhor: ah r al (ço ulu alk): bir tür kötü ruh, cin amot: ay p arkhalu : arkal k, uzun bir giysi aror: saban asa bafl: dü ün günü yap lan e lenceleri idare eden kifli Avak Urpat: Kutsal Cuma Avedum: Cebrail in Meryem Ana ya bir çocuk do uraca haberini verifli(nin kutland yortu) ayvan: teras, sundurma azk: bir ya da daha fazla köye da lm fl çok say da haneden oluflan bir grup azkaser: milletsever bab: büyükbaba badarak: pazar ayini badiv: itibar, onur bah sgu tan: saklamal k ayran baste : pestil Baydzaragerbutyun Diarn: sa n n suret de ifltirmesi (yortusu) cagadakir: al n yaz s carbig: becerikli ça atsban: de irmenci çobanonts: çobanlar n danik: dam dan hats: ev ekme i dan digin: ev(in) han m dan pesa: içgüveyi danuder: evin reisi darekh: Van Gölü ne özgü bir bal k olan inci kefali daros: dar (s bafl na) Diyarn ntaraç: sa n n mabede götürülmesi (yortusu) doflag: döflek dun m na: evde kalm fl Dza gazart: sa n n Kudüs e girifli(nin kutland yortu); çiçeklerle süslenmifl Dz nunt: Ermenilerin 6 Ocak ta kutlad Noel yortusu dzur bsag: e ri nikah ; y l n uygun olmayan bir döneminde yap lan dü ün dzurutsnel: delirtmek, k zd rmak Franki a d: Frenk kiri, belso uklu u Ga ant Baba: Noel Baba ga antel (ga ntel): y lbafl hediyesi sunmak 345