Çambel, Hasan Cemil Istanbulun fethi

Transkript

1 -CV co lid Çambel, Hasan Cemil Istanbulun fethi

2 4

3 ^K;'*^»*^*!. _* _*_^_'*- _-*-i -' ssssssss.wxo?y:>vj2 caacccccossssmms»'^/^'y^^^'y'"

4

5 Hasan Cemil Çambel stanbulun Fethi Faydal Kitap SAYI: 1 VAROLU YAYINEV STANBUL

6 Sinan Matbaas ve Neriyat Evi

7 Istanbulun Fethi EsJci tarihte arkta kaynaan tarihî hayat Anti d lr'^7""^'" - ^"-^ '"^^»'y"' devrimde it" dem.de toplanm, Yunanist«ada ve Romada c v* S ot ""! ^"''^'^'-?*'- Antikitede» sonta/'b" "f f^s boyunca, tarihî hayatn bah^ kâynav Tart dot ^^r^' " '=^vi i.ri i Ortaasyadan la" 1 1", "" "' ^^'«"'^ Türklerinin istilâtt h 't^'v'!^'"' O^ ^-^'- TürMeririn istilâ v* ^t,h hareketler., dünya tarihi bak»,nd.n oldua ^lllr '^f. '''""""*- *^ gelimeleri gösterir. -.hen^nyefl" Islâmhfc 6 ne. asrda kurulduktan sonra, çiçek ^^ devr,,m ya.yan Isl&n. Türk m*deniy.«hed rarak, yen b.r. fikir ve san'at âlemi yaratm., damgasm,, v. bir yandan, Hindistandan öteye /a.rma. ark diöbür yandan da. bütün imalî Afrikaya, hat. ta lyanyaya ve cenubî lulyaya basmtr Türklerin Bizansla ilk münasebetleri asrn daha 6 ne» ortalarnda balar. 568 de, Istanbulda-, Türk el- Ç'Iari görünüyor. Bundan sonraki tarihlerde. Roma arkî - Bizans imparatorluunun, Irani.kla olan harblernde, bunkr, arkadan tehdid edebilen lerle Türk. hareket birlii yapmaktan gn kaç kere faydaland, görüyoruz. Gene görüyoruz ki 6 nc asrn hasndan 8 ind

8 asrn sonuna kadar, _ 4 Ortaasyada büyük Türk devletleri kuran, ve Mançuri kylarndan Transoksaynaya (Mtaveraüanehir), Indus'a ve Karpatlara kadax uzayan memleketlere kumanda eden Ortaasya Türkleri, ve Uygur Türkleri, 9 uncu asrda, ana yurdkrndan, ve Transoksaynadan, dalg dalga taarak, cenkçi ve yapc kuvvetlerle, durmadan, Iran ve Hiodistana, Irak ve Arabistaaa, Suriye, Msr, ve Anadoluya yaylyor, uzak sahalarda, islâm topra üzerinde, büyük Türk devletleri kuruluyor, ve stikbal kendilerine aiddir. Türkler tarih sahnesine yeni bir millî unsur ç- kardlar: Ücretli Türk askerlii, Türk devlet idaresi, Türklük ve Türk kültürü. Bunlar o zamann iki büyük islâm devletinin. Irann ve Arab halifeliinin msukadderatn tayin etti. Iranda Samaniler gibi, Irakta Abbasî halifeleri de, varlklarn korumak için, tarihin bu yeni kuvvetine dayanmak zorunda kaldlar, ve arkta/n gelen Türk kt'alarnn, Türk kumandanlarnn himayesini ve hizmetini aradlar, ve Türk âlimjerini sarayktina topladlar. Bu saraylarda siyasî ve askerî bütün nüfuz "Sultan", "Emirülümera", "Atabey" lâkabn alan bu Türk kumandanlarnn ve devlet adamlarnn eline geçti. Orduda ve devlet idaresinde hakikî hâkimiyet bunlarda idi. Halifelik yi'lnz dinî otoriteye inhsar ediyor, devlet idaresine, halifenin kararlarna, ve ölümünden sonra halef tayinine bu sultan kumandanlar, ve emirler karyordu. Böylece "Arablm kaybetmesi Abbasî saltanatnn farrk vasf oldu - Becker,,. "Askerî kudret ve disiplinde olduu kadar, siyasî kavray ve enerjide, ve kültür kabiliyetinde, daima tekrar tekrar, Arablardan da iranllardan da üstün olduk-

9 5 lann isbat eden Türkler - Shâder,, bu yeni islâm devletinin yerine ge'çtiler. Askerî Türk liderlerinden Alpteki-n Efgan Gaznesinde yerleti, halefi Sebüktekin Hindistana atlad ; bunun olu Gazneli Mahmud Samanilerin yerine geçti, ve cihan tarihinde büyük baarsn yapt: slâml Hindistanda yerletirdi, ilk islâm fatihi olarak, Ganj nehrini ajt, 1025 te Gucaict yarmadasn fethetti. Hâkimiyetini imale de götürerek, Harzemi igal etti. Hemen de -ayni zamanda, I'ransoksaynada çkan bir Türkmen kabilesi garba doru yaylarak, islâm topranda ilk büyük Türk devletini kurar, bu devlet kabile reisinin adna izafetle Selçuk adn alr. Oullar, 1037 de, Hor.asanda yerleirler ve garba doru saldrrlar, on yl içinde Kafkas dalarnn cenubundan Azerbaycana, ve Medyaya nüfuz ederler, ve Isfahan kendilerine merkez yaparlar. Bunlardan biri. Torul Bey, Badad halifesinin ricas üzerine, 1055 te, halifeyi himaye etmei kabul eder. Ölümünden sonra, yeeni Alparslan, Selçuk devletini arkta geniletir, ve garbdc Bizans hududlanna dayar. Bundan sonra, Bizansl iarla muharebe, Selçuklar da millî an*- ane olur de Melazgerdde muazzam Bizans ordusunu perian ederek Bizans Imparatorluunun Küçükasya hâkimiyetine son verir, ve muhteem Rum Selçuk mparatorluunu kuraraik, iznik ve Konyaya dayanr; böylece Selçuk imparatorluu, 11 inci asrdan 13 üncüye ksdar, halifenin ülkelerinden büyük bir ksmnda saltanat sürer, islâml Anadolu dalarna ilerletir, ve halefleri Osmanllara yol açar. Bu Z'-manlardc. halifenin imparatorluu Türklerle dolu ildi. Önce ücretli kt'a olarak, sonra askerî aristokrat olarak, ve nihayet Selçuk sultanlar olarak.

10 6 Türkler, her taraftan ilerledi, ve bir vakitler Arablara ve iranllara aid olup da Oksus kylarndan M- sr kenarlarna, ve Bizaas îmjdaratorîuunun Asya hududiarna kadar uzayan kuvvetini ald ; rkdalar ve meru varisleri Osmanl Türkleri de cihangir Osmanl mparatorluunu kurdu. Türk rknn nasibi Akdeniz kysmdaki memieketierin sahibi, efendisi olmakt. Bu danizin bütün ark ve cenub sshiuerini aldlar, ve Karadenizi bir Türk denizine çevirdiler. Plulâgûnun merkezi Badö'd, Selçuklarin ülkeleri, Salâhaddinin mparatorluu, memlûklerin vadisi Nil hep Osmanl Türklerinin eline geçti. Ortaça boyunca, arktan, imalden, ve garbden Bizansllarn üzerine saldran o zamann büyük devletleri, hazan da müttefik ordular, srkî Roma - Bizans imparatorluunu küçültmü, fakat büsbütün imha edememitir. Osmanl Türkleridir ki, bir vakitler Balkanlara, Akdenize, Küçük ve Önasyaya kumanda etmi olan Bizans mparatorluunu dünya haritasndan silerek, ordularn, orta Tunaya, ve Viyana önlerine sürmütür. îlkönoe Ört-sçain sonunda, 1453 te, ^rkî Roma - Bizans mparatorluunun baehri Kostantaniye, bu bin yllk kudret, hâkimiyet ve medeniyet merkezi, Fatihin zorlu yumruile dütü. îstanbulu, Koma mparatorlar ndan Büyük Kanstantin Boaziçi kylarnda, eski Yunan ticaret ^hri Byzans'm bulunduu yerde, Romiâ mparatorluunun sark yansna bs ehir olarak yeniden kurmu, ve merkezini, kendi adiyle, Kostantanij'e dedii ehre nakletmiti (330). Kuruluu hristiyanh-

11 m Roma devlet dini yaplmasile ayni tarihe düer. Bu sebeble ehir ilk kurulduu gündetiberi hristiyan dininin abidelerile süslenmi, eski "putperest,, lik mabedleri birer birer ortadan kaldrlmt. Yeni ehir arkn bir Romas olacakt. "Yeni Roma", hâlâ bugün, stanbul petriinin unvannda Kostantaniye demektir. stanbul, balangcnda, Romaya nispetle ikinci derecede bir ehirdi. Fakat corafî durumunun müstesna hususiyeti stanbula Romadan dahû' yüksek bir kymet veriyordu. arkn, Boaziçi kylarnda yükselen bu yeni Romasr, bir vakitler, ve daima, Balkan 57iâ'rmadasna, Küçük Asyaya, ve burada birleen bir çok denizlere ve nehirlere kumanda eden tabiî bir ehirdi. Tabiatn bunca nimetlerile donanm böyle deftirler hâkimi bir ehir baka nerede bulunurdu? S«- lânikten, Draçtan garba, Edirneden, Filibeden, Morava vadisi boyunca, Avrupanm göbeine götüren yol buradan geçiyordu; öbür yandan, Küçük Asya yaylalarn aarak, o zam-ann büyük MetropoUanna, Antakyaya, Babile ve daha ötelerde, doruca zengin Hindin baharlarna, incilerine, ve kymetli talarna, buradan gidilirdi ; deniz yolu Trabzona, Pontos k- ylarnn zengin zahire ovalarna, ve Kafkaslara doru açkt ; daha ötelerde, öyni istikamette Hazer denizilc Tiflis, ve merkezî Asya vard ; cenuba doru, Küçük Asyann bat kylarnda, mamur Grek kolonilerine, ve Rodos geçilince, kymetli Msr di- 5narna ve gene cenuba doru, Ege denizinin adalar âlemine, ve daha ötede bat Akdenize gidilirdi, istanbul, evveldenberi, bilhassa muazzam bir deniz ticaretine elverili bir durumda idi. Karaya doru

12 _ 8 derin bir girisnti tekil eden Haliç, yeryüzünde eçi bulunmyan en güzel ve en mahfuz limanlara malikti. istanbul az zamanda o kadiot çekici bir öhret ald ki, yüz yl içinde, ark âleminin her tarafndan, imparator saraynn parlakhma, ve ehrin on yldan on yla artan ehemmiyet ve tesirine kaplan inr sanalr buraya üütüler. Eski Roma împa<ratorluunun bu «ark yars, -Yunan milletile ve hristiyan diniyle gene vahdetli bir Roma mparatorluu tekil ediyordu. Buna, doru olarak, Byzfâ'ns imparatorluu adn da verdiler; çünkü arkî Roma imparatorluunun tarihi boyunca, ba ehir Byzans, siyasî, fikrî, ve iktisadî bakmdan, daima, devletin banda hâkim bir mevki tuttu, ve bunun mukadderatn ve karakterini tayin etti. îstanbulun ehemmiyeti, 4 üncü asrda, arkn büyük kültür merkezlerini, Iskenderiyeyi, Antakya»- yi, Atinay, ve hatta, hepsinden evvel, eski Romay geçiyordu. 7 nci asrda, bunlardan, büyük bir ismin eski parltsndan baka bir ey kalmam ve o tarihten sonra, istanbul, hristiy<on âleminin birinci ehri olmutu. Büyük Konstantin'in halefleri Istanbulda saltanat sürdüler, bununla beraber, Roma imparatorluunun arkta ve garbda birlii fikri önce mahfuz kald. 4 üncü asrda devlet idaresi ayrld ve Arkadios arkî Romann ilk Kayseri oldu. Bu ülke Makedonya» Dakya, Trakya, Pontos, Küçük Asya, Suriye ve M- sr kapli57ordu, ite istanbul, bütün Ortaça boyunca, bu büyük imparatorluun m'erkezi, mihrak, ve can damar oldu. Bir asr içinde o kadar geniledi ki eski duvarlarnn içine smyordu. împaraior ikinci Theodosios yeni bir duvar yaptrd. Yüzlerce ku-

13 _ 9 le iie kuvvetlendirilen bu duvar çember, ehri, Halic ve Marmara cihetinden bir hatla, kara cihetinden de, üç katla kuatyordu. Bu zorlu duvarlarla istanbul, mparatorluua en kuvvetli kallei olmutu. Sonraki asrlarda, muhasara ordularnm hücumu bunlarn önünde akamete uram, fakat Osmanl Türkleri bunl«.-r takmtr. Muazzam harabeleri hâlâ bugün ehri sarmakta ve geçmiin büyüklüünün hatrasn tamaktadr. Dügrnitn istilâsn daha ilerilerde durdurmak için, ayrca, smr balannda ve içerlerde, Avrupa, Asya, ve Arika sahalarnda, saysz kaleler, kuleler, duvarkr ve henedklerle daimî korunma kuaklar kurulmu Ve bu tahkimat zamanla çoaltlmt. Avrupanm ceuubark ucunda bir dil gibi denize uzayan, ve karismd'a'ki Anadolu kylarile Boaz caddesini tekü eden Trakya yarmadasnda, ve Istsnbulun yalnz krk mil uzanda, Marmaradan Karadenize kffisr, altm mü uzunluunda, kalelerle kuvvetlendirilmi bir duvar son snr tekil ediyordu. Böylece, bütün Byzans ülkelerinin ve payitahtn geni ve sk bir tshkimst sistemi! e örtülmü olduu görülür. Bunlarn büyük harabeleri hâlâ bugün Afrika- 'da, Suriyede ve Küçük Asyada durmaktadr, imparatorluun korunmasn, en bata, kuvvetli ve azimli hareket ordularnm kahramanlndan ziyade, ta veya tula ynlarnn dayanmasnd0n bekliyen pasif harb prensibi kuvvetten ziyade zâf ve güvensizlik ;2âmetidir. Nitekim bu tedafüi tahkimat sistemi, umulan tesiri göstermedii için, 626 dan 1422 ye 'kadar, sekiz asr boyu-nca, dalga dalga, doudan ve cenubdan taan ran, slâm, Selçuk ve Osmanl ordul-arile, imalden Tunay ve Balkanlar aan Attila'- bu

14 10 nn, Türk HunlariiH, Türk Averlarn, Peçeneklerin, Türk Bulgarlarn, slavlarn, Ruslarn ve Haçllarn istilâ v taarruz kuvvetleri, istanbul kaplarna kadar d^yanmaa, hatta, ba ehri muhasara alt-na almaa muvaffak olmutur. arkî Roma - Byzans mparatorluunun, istanbul mihrak olmak üzere, Akdeniz etrafndaki üç kt'- ad'h', Avru23a, Küçük Asya ve Afrikada, devir devir taan, yahud o zamsnn büyük dünya devletlerinin istilâ ve fetih selleri önünde krlan on bir asrlk uzun dalgal hayat tarihî bir med ve cezir manzaras gösterir. Bu en bir asr içinde, imparatorluun kudret veya zâf devirlerinde, hududlar lâstik kuak gibi genilemi, yahud büzülmü, ülkeler kazanlm, ül- Iceîer kaybedilmi, yükselme ve kuvvetlenme devirlerinde, Avrupada, Adriyatikten italya ve ispanyaya, Küçük Asyada. Msr ve Libyaya kadar büyüyen imparatorluk, elçalma ve tereddi devirlerinde, küçüle küçüle istanbul duvarlarna kadar daralm, nöbet nöbet, ranllardan geri alnan memleketler, Arablan ra, ve bunlardan geri alnanlar, Selçuklara ve Osmanllarta' verilmi, imparatorlar, zaman zaman, bir taraftan, Attilâ'nn önümde diz çökerek, zorlu Hakann emrettii sulh artlarm zilletle kabul eder, Byzans elçileri, Avarlann büyük Hakan Bayan'm çadr önünde kasden on iki gün bekletildikten scnra içeri alnarak, yüksek huzurda ar muamele görürken, öbür taraftcn. Iran ehinah Hüsrev'in büyük Sâsâni'ler devleti, Arab halifeliinin geni Abbasiler saltanat, arlman'n kudretli Avrupa devleti ve 1071 de, îvial^.tgerd'de, muazzam Byzans ordusunu bir imha muhîtebesile yok ederek, Byzansllann küçük Asya h?kimiyetine son veren ve onun yerine

15 11 kendisi ju kt'ada yerleerek, bütün Anadolu yarmadasm hakimiyeti altna alan muhteem Selçuk mparatorluu, birbiri a<rkasnda.n batmlar, fakat arkî Roma - Byzans imparatorluu, insanlk tarihinde ei olmyan aralksz bir istiklâl ve hakimiyet ürekliliile, daimi ayakta kalm, ve ba ehri istanbul, bazlar ayni zamanda karadan ve denizden yaplan v«yllarca süren (1), birçok muhasaraya kar dayanmtr (2). Hiç sönmiyecek bir hayatiyet kudreti gösteren arkî Roma ' Byzans imparatorluu, mahvolmak için, ve hiç yklmyacak bir dayanma kuvveti göst ren ba ehir Kostantaniye, daimî olarak sahibini d«itirmek için, 1150 yl kahramann bekledi. Fatihten evvel onun salam temeller üzerine kudretli bir devlet kurmasn, bunun büyük siyasî maksadlarn, uzaa v^tan hedeflerini vuzuh ve ce-»aretk, ve ileriye doru uurlu bir çabalayla, tayin etmesini ve bu yüksek gayelerin gerçeklemesi için, (i) Arablar Konstantaniyeyi yedi kere muhasara etmilerdir; bir keresinde muhasara yedi yl sürmütür. - (2) Yslnz bir kere, 1204 te, Latinler diye anlan Avrupal bir Haçllar grupu istanbul duvarlarn aarak, ehri yama etmiler, ykmlar ve Byzans Im.pûiratorluunu muvakkaten datmlarsa da, büsbütün mahvedememiler, bilâkis, Anadoluda znik imparatorluunu kuran ve az zamanda kuvvetlenip kalkman Byzanslkr, 1261 de, Istanbulu Lâtinlerden tekrar geri z^ptederek, imparatorluu eski payitahta götürmüler, ve Lâtinlerin istanbul hakimiyeti, ancak 57 yl kadar süren geçici bir safha olmutur.

16 12 her türlü vastalar, yollar ve imkânlar, esasl v sistemli bir surette düünmesini ve hazrlamasn bilen büyük Osmanl oedieri de, Bizansm yklmasna, ve stanbulun fethine teebbüs etmilerdi.(*) Osmanl devletinin ilk kurucusu olmasa bile, ilk sistemletiricisi saylan Orhan Beyin kardei Alâeddin, tarihte ilk defa olarek, daimî bir ordu kurup, Osmanllar için, zaferi tekilâtlandrm, ve bunu o, umumiyetle modern tarihte, haksz olarak, ilk daimî ordu saykn on be silâhl bölüü tekil eden Fransal Yedinci Chûrles'dan tam bir asr önce yapmt. Gene Orhan Beyin olu Süleyman, Avrupa ktasnda saalm bir basamak kazanmak fikrini besliyen ilk ehzade olmu, ve Türkler bu yekada, en mühimmi Çanakkalenin anahtar, Bizansllarn ve ark ticaretinin pazar ve deniz üssü Gelibolu olmak üzere, bir çok ehirleri ele geçirmiler ve tahkim etmilerdi. Birinci Miurad Çanakkale den Balkanlara kadar uzyan memleketleri fethetmi ve Edirneyi kendine devlet merkezi yapmt. imdi Bizansllar, bütün tarihleri boyunca, ilk defa olarak, payitahtlatnda^ cyni düman tarafndan, hem Avrupa, hem de Asya cihetinden çevrilmi bulunuyordu. Fakat tehdid edilen yalnz Bizans imparatoru deildi, islâmln ilk (*) "Sultan Murad Hazretleri vasiyetname yazdrp umuru mülkiyeden baz mühimmat dahi ol mek tubda dere buyurulmutu. istanbul fethi ol vesayadan idüi menkuldür. Ecdad Cennet mucdlarnm dahi fethi mezbur gayet muradlar olup hattâ Yldrm Beyazd Han iki kere muhasara idüp..,, Hoca Sadeddin - Tacütt«varih

17 13 cokun devirlerinde hattâ Arablarm bik giremedikleri bu ülkelerde Türklerin görünmesi, bütün Avrupaya deilse bile, komu memleketlere öyle bir korku salmt ki, bundan müteessir olan Papa Be- inci Urbanin Türkler aleyhine bir Haçllar ittifak tahrik etmi, fakat bu teebbüs malûbiyetle, ve Tuna ile Adriyatik arasndaki Sloven kavimlerinin Türk tebaalna geçmesile neticelenmiti. Srbhlarn Bosnallar ve Amavudlarla birlikte yaptklar isyan hareketi d, Kosova Meydan Muharebesinde müttefiklerin katî hezimetlerile sönerek, Balkanlarn akbeti taayyün etti, ve Türk hâkimiyeti bu kt'- ada yerleti. Sultan Mursd daha 1381 de, Bizans imparatorunu haraç ve asker vermek, ve oullarndan birini Osmanllara rehine göndermek zorunda brakt. Ve stanbulu yeni mparatorlua payitaht yapmak istedii için, Altnordu Hakannn Moskova prenslerine yapt gibi. o da, imparator Beinci Joanntes'i sk bir iddet ve sert bir tazyik altna ald. Bizans ancak amansz zilletlere boyun eerek varln koruyabiliyordu. Birinci Beyazd, Binzans tahtna, kendinden müsaadesiz ve habersiz çkt için, mparator Beinci Manuel'e kzm ve âsi bir prens muamelesi yapmt, îstsnbula ordu gönderecekti, fakat baka iler mâni oldu, ve Manueli bir vasal olarak kabul etti. Harb s«vgisi, kendi askerî istidadna ve Osmanl ordusunun kuvvetine ar derecedeki güvenile tutuan Beyazd, Bizansllar, esir deilse bile, tebaa derekesine indirmeyi kendine bir vazife bildii için, Manuel'in vaziyeti haysiyetsiz ve zelil olduu kadar tehlikeliydi de. Gerçi kendi taht önünde yalvarc durumunu ala; bir Roma Imparetorunun manzaras

18 : 14 Beyazdn gururunu okuyordu, fakat îstanbulu kfl* zanmak emeli gururundan daha kuvvetliydi, ve frsat çknca gururunu fed'i edecekti. Hzl hareketler v marevralarla, orduyu, rüzgâr gibi, bir muharebe meydanndan öbürün«, bir kt'adan ötekine yürüterek, tarihte ilk yldrm harbini tatbik eden, ve bu istihkakmdan doky "Yldrm,, lâkabn alaa Birinci Bayczid, Tunay geçti, Trakya, Makedonya v«tesalyada, Bizansllara aid bütün ehirleri ele geçirdi, Yunanisten kaplad, ve Anadolunun büyük bir ksmr^ hükmü altna ald. Ayni zamanda bir Türk ordusu Eflâki fctetmis, harbi Bosna ve Macaristan* götürmütü. Bayezid Niboluda Avrupa Haçl ordularnn tepesine yldrm gibi indi. Bu öyle bir zafer oldu ki, yirminci asr airi Yshya Kemal, aradan dört yüz yl geçtii halde bile, bu hiç sönmiyen canl tarih hetras önünde, asl heyecannn alevini bastramamtr «Canavarlar fcaçyormu gibi gür bir doludan», «Bir Saîib ordusu dönmü gidiyor Niboludan.» Beyazd, bundan sonra, Istanbuk taarruz hazrlklarna bakd. ehri ablukaya teebbüs için yeter derecede kuvveti olmad halde, belki gene muvaffak olaosikti. Fakat Trabzon Grek mparatorunun yardms. çcrmas üzerine, Ankara önlerine kadar gelen büyük Türk Fatihi Timuru önlemek zorile, muhasaray terkederek, Anadoluya kotu ve Ankara Meydan Muharebesini, büyük bir ordu ksmnm kartaraftaki rkd^lara iltihak etmesi üzerine, kaybetti. Ösmenl ordusunun Ankarada urad hezimetten daha kafisini dünya nadiren görmü, fakat nadiren bu kadar büyük bir zafer malûbun mukadde-

19 15 rat üzerinde bu kadar az tesir göstermitir. Gerçek, bix Gin için, Ösmanh kuvveti yere serilmi, ve Bizans mparatoriuunu'n yeniden /dirilmesine frsat vermiti. Fakat Bizansllarn siyasî tekilâtnda, mahallî ve aitis menfaatlerin dar çerçevesi dmda, hiç bir enerji balmamt. Sultan Orhann kurmu olduu, devlet müesseseleri, Osmanllarn bozgunluuna! ve iç savalara ramen de, hayatiyetlerini muhafaza ederek, devlete ve merkez hükümetine yeniden kuvvet verdi, ve Osmanl Padiahn, yeniden, Bizanslkrn mukadderatna hakem yapt. Beyazdn oullarnn taht kavgalar Bizans împcratorl uunun varln uzatmakta az tesir göstermemitir. Gerçi Manuel bu zaman slahat yapmaa hasretti. Fakat "Bu slahat Orhann kanunlarile mukayese dersek, Osmanllarn bu devirde gösterdikleri büyük entellektüel üstünlüe haynan olmaktan kendimizi alamayz -The Historians History-". Bizans imparatoru hastalkl bir cemiyetin içtimaî çürüyüünün ilerlemesini durdurmak için, yalnz bir keç muvakkat tedbir almt. mparatorun kendi istidadlar ve.ahalisinin enerjisi fenaln kaynaklarm kurutmak için, cür'etli gayretler göstermekten, ve Bizans cemiyetine namus ve vatanseverlik ruhunu' alamektan âcizdi. Bizans cemiyetinin ve imparator hükümetinin hzla- dümekte olduu umumiyetle tannmt. Suiistimal o dereceyi bulmutu ki yalnz imparatorun fermanlar deil, eyaletler bile satlyordu. Yerli Bizansllarn k'îrakteri ayni derecede fena idi. Bu karakter öyle tarif edilmitirr "Bizansllar üç parçadr: Dilleri bir ey söyler, zihinleri baka c)^ düünür, hareketleri ise bunlardan hiç birine uyrrj2.z. Son derecede ahlâk bozulmu bir

20 16 h-alk araskida iyi bir idare nasl yerleirdi?. Yldrmdan sonra gelen, ve Avrupal müttefiklere kar Varna zaferini kazanan kinci Mursd, Korert ve P'.'.tras' alarak Moray da istilâ ettikten soara, îstanbulu muh'ssara etti, ve karargâhn Fountaine (^Balkl) kilisesinde kurdu de ina ettirmee balad muhasara hatlar Yedikuleden Haliç Ayvansaray yanmdaki Odunkapsaa kadar uzuyordu. stanbul duvarlarnn hücumla almasna yardm için, hareket edici iki kule ina edildi', ve Osmanllar bunada ilk topu kullandlar; fakat bu top, daha ilk icad ve tecrübe olduu için, o kadar f«na yapld, ve fena kullanld ki tesiri az oldu. Sultan IMurad Istanbula yapt hücumu tekrarlanuad. Fakat hedef ertk yakma gelmi bulunuyordu. Bunun ilk rüyasn Osman Bey görmü, ve onun kudretli halefleri, hep ayni hedef etrafnda büyük eserlerini dokumulard. Tarihinin ve zekâsnn verdii istihktakla yaamaa ve ilerlemee azmetmi gene, kuvvetli, dinamik rkn, padiahtan p<2diaha ve nesilden nesle millî bir vasiyetname gibi, hiç deimiyen programla, ve sistemli ve birbirini destekleyici zaferler ve fetihlerle, Bizans mparatorluunun etrafne gerdii çember, arktan ve gaxbdan kapanm, siyasî ve askerî büyük kuatma her taraftan tamamlanmt. imdi Fatih babasnn ve dedelerinin giritii büyük ve cüretli teebbüsü gerçekletirecekti. O bu iin tam adam, hakikî kahramanlyd. "Istnnbulun fethi gibi, pcrlak ve bir dev kudreti istiyen yeni eser, yalnz onun nâdir vasflarndan doabilirdi ve imparatorluun ezici kuvvetlerini yüksek siyasî mpk- 6«dlar için kullanmak istidad oms aiddir. Yorga..,

21 17 Babas öldüü zaman, henüz yirmi iki yanda ve Mani&ada menfasndja bulunan Çelebi, Sadrazam Halil Paann Edimeden gönderdii haberi üç gün sora alr almaz, Arab atna atfed, **Beni seven ajkamdan gelsin,, diye seslenerek arkasnda peykler ve baltaclarla, Çanakkale kylarna doru dört nala kalkt, ve bir kaç gün içinde debdebeyle tahta çktu O 25anan ark lâtinleri, yeni Türk padiahnn tab'ndaki itidalden bahsettiler. Ve gerçek, onun bütün yaaynda, yemesinde, içmesinde, uyumasmda ifrattan ziyade, ölçülü bir itidal göze çarpyor, ve seleflerinin iti yadlarndan laykr olarak, o, ne saray elencelerinden, tfl akalarndan, karagöz oyunlarndan holanyor, ne de, doan veya baka hayvan avlarna heves gösteriyordu. "Hafif mukavves bal, büyük kartal burunlu, kuvvetli ileri çkk çeneli a- zimli çehresinde, dald derin düüncelerin ifadesi gibi, bir çift hüzünlü göz parlyordu. Bununla beraber, o hiç de, Onikinci Charles çapnda, yahud bir Napoleon'un insan üstü büyüklüünde bir hülya ve fantaziye dükün deildi. Vaka Türk rknn bu taze fid'an da; gösünde ihtirasl bir ruh tayor, ve bunu Büyük Iskenderin, ve Jules tcesar'n arabcaya tercüme edilmi kitablarn okuyarak besliyor ve kanadlandryordu. Fakat akl d-aima keskin ve sakin kalyordu. O, her eyi yakp ykan, ve arkasnda bir demonun izleri gibi, büyük harabeler brakan bir an arkasnda komuyor, belki sistemli bir tarzda kurmak, itnar etmek, ve bütün zamanlar için yaratmak istiyordu, înce end'sml, fakat dayankl demir bir vücu<i. ona, cenubun güneten yanan vadilerinde, ve imaî dalctinn içlerine girilemiyen ormanlarnda, F: 2

22 18 her türlü tehlike v yorgunluu ve iklim»ertliili yenmee yardm ediyordu. Büyük bir plân, her gün durrrjadan iliyen bir faaliyet, kafî anlarda emniyetli bir sükûn, insan kuvvetini idareli kullanma, insan kann koruma, v yeni ekillerde ahenkli bir devlet tekili cehdini istiyen gerçekten ahane bir eser çin, tabiat onu, özenerek y'sratmt,,. Daha iik Yorga.,, günlerinde, kudretinin uurunu tayan ve istediini bilen hakikî bir devlet reisi olarak ortaya çlct, ve ilkönce, kendi muhitine, kendi idealince nizam verdi. Parlak saray heyatna bedel, herkesten kymet istiyor, gözdelere tahammül etmiyordu. Gerçi ve büyüklüü için yararlklar göster- devletin talihi mi cmeklileri eski rütbe ve makamlarnda brakt, ve Sadrazamlkta alkoyduu Halil Paaya "Lala", "Baba" diye sayg ile hitab etmekte devam etti. Fakat zihninde, bu ihtiyarlar, siyasî müzakerelerle bouna vakit geçiren ihtiyatl ve modas geçmi köhne bir politikann mümessilleri olo'rak, uzaklatrmak, ve tam kendi çapnda adamlarla, cüretli ve azimli yeni bir çr açmak plânn tayordu. Saltanat eline alr»almaz. Yldrm Bayezid'in ölümünden sonra olduu gibi, taht kavgalarna, ve bu yüzden devletin dalmasna imkân brakmamak fcasdile, vaka henüz memedeki küçük k-ardeini öldürttü, ve bu sert ve merhametsiz hareketile, Osmanl devletini, yumuak yürekli babasndan büsbütün baka ve sert bir kudret ve hakimiyet ruhu ile idare edeceini göstedi. Babas onu, alt yl evvel, iki kere bu tahta oturttuu zamanki çocukluunun fikir zâfn imdi o ne kadar geçmi, ve üstünden atmt. Yüksek mevkiinde nadir raslaruan, ve genç yan»

23 19 göre, daha nadir görülen bir uza görü ve hüküm veri kabiliyetile, devleti kenunlatran fikir kudr^ tile, ve askerî dehasile. o, Osnvanl Padiahlarnn en yükseklerinin mertebesine çkm, hatta Yavua Sultan Selim'in, ve Kanuni Süleymamn parlaklklar onun ann gölgede brakmamtr. ikinci Mehmed, dedesi Osmann klcm kuaru mazdan üç yl imce, Onbirinci Konstantin Bizans imparatorluunun tacn giymiti. Bir prens ki, kahram<anl, uzun bulutlarla kar rm Bizans tarihinin soj yapranda', batan bir hâle çizmitir. arkî Roma imparatorluu, imdi artk, baf ehrin dnda biü kaç ehirle pek az bölgeye inhisar etmiti; fakat tabiat ve hayat airi Nedim'e "Bu ehri Stanbûl iki bi mislü bahâdr. "Bir sengine yekpare Acem mülkü fedadr "Bir gevheri yekpare iki bahr arasnda "Huridi cihantâp ile tartlsa sezadr.,. Dedirten, bu ehir, o zaman da, z'enginlii ile, kudretile, ve Marmaradan Karadenize kadar, kylalan, yfamaçlar, tepeleri, bahçeleri, korular, yallar, kökler, köyler, ve antikiteden kalma, tarih ve hatra dolu mihrab ve mâbed harabelerile, daima esl Boaziçisile, kendi bana, bir cazibe kayma idi. kinci Mehmedin idealinin ilk hedefi ite bu ehrin fethi idi. O hissediyordu ki istanbul kendi in** paratorluunun hakikî payitaht idi, tabiat ve corafya bu. ehri onun ülkelerine merkez y«apmt. Bu ehir bakalarnn elinde bulundukça, Osmanl imparatorluu, hristiyan âleminin istilâsna açk kalr, Avrupa ve Asya vilâyetleri aresmdaki tat ve ba hiç bir zaman emin olamaz, devlet tabiî tam bir uzviyet olacak yerde, gövdesi ortasndan ikijtie bölün-

24 20 «lü z&yi ve daima parçalanmaa elverili bir varlk olurdu. Anadoiuyu ve Rumeliyi, ark ve garb hinterlandlarm kaybederek, müstahkem ehir duvarlar içine kapanm bir Bizans imparatorluu, nasl beka bulmazsa, îstsnbula ve Boazlara sahib olmyan bir Avrupa _.^sya Osmsanl mparatorluunun istikbali de emin olamazd. Istanbulun zapt imparatorluu ebediletirea bir temel olur ve Türkleri, on bir. asrdanberi Roma mparatorluunun bu seçkin merkezini çevreliyen müstahkem duvarlarn etrafnda vadesi uzayan tarihî hametle donatrd. ikinci Mehmedin karakterini, henüz on dördünü dolduran köprü çann toyluuna, o zaman devlet idaresinde gösterdii ilk tecrübesizlie bakarak tart<8in Konstantin'i ihtiyatszl, gene padiahn dümanln hzlandrd. Kostantin Bizansllarn elinde bulunan ehzade Orhann muhafaz^as karl olarak Osmanllarn Biz-ans sarayna ödedikleri tahsisatn arttrlnuas istei ile padiaha bir sefaret heyeti gönderdi. ehzade Orhan uzun zamandanberi, Istanbulda, görünüte inziva halinde, fakat hakikatte mevkuf bulunuyordu. Elçiler, eer istekleri reddedilirse, Bizans mparatorunun, ehzadeyi, saltanat iddiasna kalkmak üzere, serbest brakacana iaret ettiler. Bu srada, Anadoluda baz karklklar yattrmakla oyalanan kinci Mehmed avutucu bir nezaketle cevab verdi; fakat Bizansllara meyli söylenen ihtiyar Sadrazam Halil Paa, dargn bir öfke ile, elçilere, hareketlerindeki çlgnl anlatt, ve genç padiahn gazts^bndaki iddetle, selefinin sabir ve tahammülü arasndaki fark tecrübede gecikmiyeceklerini kendilerine ihtar etti. Ve gerçek, kinci Mehmed, bütün enerjisini, bun

25 21 dan sonra, plânl ve sistemli bir ekilde, Bizans baehrinin iethine tevcih etti, ve bu büyük teebbüse giritii srada, kuvvetlerinin herhangi bir suretle kesilm si y-ahud bölünmesi ihtimaline kar kendini emniyet -aitma almaa karar verdi; Küçük Asyadaki memleketlerinin temini iini tamamlad, Avrupann imalinden her türlü taarruza engel olacak Macar Voyvodas Hunyadi ile üç yllk bir mütareke yapt. Sonr^a, ehzade Orhanm tahsisat karl olarak gösterilen yerkrin gelirini topiyan Bziens ajanlarn hakaretle kovdu, ve Boaziçinin Avrupa kysnda, Istanbulun be mil kadar yukarsnda, ve dedesi Yldrm Bayezidin Anadolu yakasnda yükseltmi olduu Güzelce Hisfarn "Anadoluhisar,, tam karsnda, 300 gemilik bir filonun himayesi altnda, bir kale inasna balad. Buras Boazn en dar yeri idi. Vaktile, Darann ordusu, harbi skityaya götürmek için, buradaki mehur köprüden geçmiti. Sultan Mehmed, bu kale ile, Avrupa yabasnda müstahkem bir köprü ba, kuvvetli bir deniz üssü elde etmek, ve ayni zamanda, Cinden ve Hindden, Asyann büyük kervan caddelcrile, ve Karadeniz yolu ile gelen, ve Istanbuldan eski Romaya' ve Avrupacm öbür ehir lerl ne datlan kymetli emtia yüklü ticaret gemilerinin geçidi boazlarn gümrük gelirini ele geçirmetî:, ve böylece, Bizans imparatorunun balca hayat kaynan tkamak, ve kendi hazineisne aktmak istiyordu. Tu-na azndsn Bizans payitahtnn duvarlarna kadar bütün Karadeniz kylarnn sahibi ve efendisi sf'^tile, o, kendinde buna hak görüyordu. Kalenin ina edilecei arjzl, paras verilerek alnd. Kalenin müstahkem duvarlarndan ve burçlarndan baka, bit pazer yeri de olacakt. Konstantin kendi ehrini ab-

26 22 lukfâ etmei hedef tutan bu açk hazrlklara karfi bouma protesto etti, heyecana düen ehrinin kaplarn kapatt, ve paditiha elçiler göndererek, bu teebbüsün iki devlet arasndaki muahedeyi bozduunu, bundan vazgeçmesini, ve bir haraç kabul etmesini teklif tti. Padiahn elçilere cevab u oldu : "Ben»izin ehriniz «uleyhine bir teebbüste bulunmuyorum. Ülkelerimin emniyetini salamak, muahedeyi çinemek deildir, imparatorunuzun Macarlarla birleerek, babamn Avrupa kt'asna geçmesine eogel olduunu muttunuz mu? Kadrgfalannz, o zaman Osmanl ordusuna boaz geçidini tkad, ve Sultan kinci Murad Cenevizlilerden yardm istemee mecbur kald. Ben o vakit Edirnede, fakat henüz gençtim. 'Müslümanlar titreiyordu, siz de onlara, bu dar EMnatnlarnde, haikaret ediyordunuz. Babam Varnada iken, Rumeli kysnda bir kale ygpmaa yemio etti. Ben bu yemini yerine getiriyorum. Ben kendi toj)- raklarnuaa keyfimi-n istediini yaparm. Sizin buna karmaa hakknz var m, hem gücünüz yeter mi? iki yaka da benimdir : Amsdolu yakas benimdir, çünkü orada Osm.anlar vardr, Rumeli yakas benimdir, çünkü siz onu müdafaa etmesini bilmiyorsunuz. Gidin efendinize diyin ki imdi s'-ltanat süren padiah seleflerine hiç banzemez, ve diyin ki onlarn istekleri bugün benim kudretimin ulat yere kadar uza^ mazd. Hammer,, Bu bir imparatorun kendine tâbi vasal bir prense verdii kat'î emirdi. "Kareman seferinden muavedetleri eyyamnda mahrusai Bursada bir kaç gün celsei istirahat buyurduktan sonra tehiyyei esbab fethi melhuz için Edir-, ne canibine azimet buyurduklarnda kâfir gemileri Gelibolu bo^zn seddettii maruz olcak Kocaelin-