C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt 14, Sayı 1,

Transkript

1 C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt 14, Sayı 1, ÇOCUK HAKLARI, KATILIM VE YEREL DÜZEYDE UYGULAMASI: TÜRKİYE ÖRNEĞİ Yunus Emre ÖZER * Özet Çocukların özel durumu nedeniyle düzenlenen ve çocuk hakları olarak adlandırılan bazı haklar bulunmaktadır. Bu hakların içeriğinde hem çocuklara özgü haklar hem de çocukların insan haklarının genelinden eşit biçimde yararlanmasını sağlamak için alınacak tedbirler yer almaktadır. Katılım hakkı da bunlardan bir tanesidir. Bu çalışmada katılım hakkı, çocukların özelinde ve teorik düzeyde incelenmektedir. Katılım hakkını kullanarak çocuklara kendilerini ilgilendiren tüm kararlarda söz sahibi olma fırsatı verilmektedir. Çocukların katılım hakkını kullanma konusunda yol gösterici nitelikteki Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi nin, katılım konusundaki vizyonu da bu kapsamda değerlendirilmiştir. Katılım hakkının uygulanmasında yerel düzeyin önemi büyüktür. Bu çalışmada çocuklar açısından yerel düzeyde katılım konusundaki durum da bu bütün içerisinde değerlendirilmiştir. Makale, dünyada çocuk haklarıyla ilgili gelişmeleri ele alıp sonuçta Türkiye ile ilgili de bir tespit yapmayı amaçlamaktadır. Bu çalışma çocukların katılımıyla ilgili literatüre farklı bir bakış açısı getirme düşüncesindedir. Anahtar Kelimeler: Çocuk, Çocuk Hakları, Katılım, Çocukların Katılımı. Children Rights, Participation and Application in Local Level Abstract There are some rights that are called as children rights and arranged because of children s special condition. In the content of these rights there are rights particular to children. And also precautions to make children use the human rights equally are in the content. Participation right is one of them. In this article participation right is theoretically analyzed particular for children. Because by using participation right, children can have a right to say about the decisions which are related to them. About the participation right of children, vision of the United Nations Convention on Rights of the Child is also evaluated in this article. Local level is very important for the application of participation right. So, participation in local level is evaluated to ensure the integrity. This article aims to analyze the current situatiın about children rigths and to make a final evaluation for Turkey. Finally the goal of this article is to make a new vision about children participation. Keywords: Children, Children Rights, Participation, Children Participation. * Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Kamu Yönetimi Bölümü, Dokuzçeşmeler-Buca-İzmir, yunusemre.ozer@deu.edu.tr.

2 246 ÖZER GİRİŞ Demokrasi ve katılımın toplumdaki hiçbir unsuru dışta bırakmayacak şekilde kapsayıcı nitelikte gerçekleşmesi beklenmektedir. Kararların kapalı kapılar ardında, kararlardan etkilenenleri dikkate almadan ya da onlara danışmadan alınması günümüzün demokrasi anlayışında kabul edilemez niteliktedir. Bu demokrasi anlayışında, toplumda hassas durumu olan aktörlerin de karar alma sürecinde yer alması sağlanmaya çalışılmaktadır. Özellikle çocuklar hassas duruma sahip aktörlerden bir tanesidir. Bu sebeple çocuklara özgü bazı ayrıcalıkların tanınması toplumda imtiyaz olarak görülemez. Amaç, çocukları toplumun eşit ve katılımcı aktörleri haline getirebilmektir. Çocuk hakları kavramı bu çerçevede gelişmektedir. Günün getirdiği koşullarla çocuk hakları ve çocuk katılımı farklı ölçeklerde ve farklı araçlarla uygulanabilmiştir. Çocuk haklarından hareketle, çocukların katılımı konusunu hem genel ilkeler çerçevesinde hem de halka yakınlığı sebebiyle yerel düzeyde değerlendirmek gerekmektedir. I. ÇOCUK TANIMI VE ÇOCUK HAKLARI Çocuk kavramını tanımlarken yaş aralığı önemli bir unsurdur. Ancak karışıklık oluşturabilecek yaş aralıkları da dikkati çekmektedir. Çocuk dendiği zaman 12 ya da altındaki yaştaki kişileri, genç denildiğinde de yaş aralığını anlamak gerektiği ifade edilmektedir (Williams, 2004:6). Buna karşılık Birleşmiş Milletler in yaş tanımlamasına uygun olarak çocukluk dönemi genellikle 18 yaşın altı olarak kabul edilmektedir. Birleşmiş Milletler in genç tanımı ise yaş arasını kapsamaktadır. Bu durumda genç ve çocukla ilgili yaş aralıkları kesişmektedir (Hart, 1992: 4). Ancak 15 yaş ve üstü dönemdeki bir insanın talep, beklenti ve sorunlarıyla 15 yaş altının talep, beklenti ve sorunları birbirinden farklılaşmaktadır. Bunu göz ardı etmemek gerekir. Bu sebeple yaş arasındaki kişileri sadece çocuklara özgü kavramlar ve haklarla değerlendirmek yerine gençlere ilişkin kavram ve hakları da içine alacak bütünlükte değerlendirerek bu yaş aralığının ihtiyaçlarına daha geniş bir perspektifte cevap vermek gerekmektedir. Bunun yanında 18 yaşın üstünde olan ancak kötü muamele, işkence, ayrımcılık gibi unsurlara karşı kendisini koruyamayacak düzeyde fiziksel ya da zihinsel engelli olan kişilerin de durumlarının hassasiyeti gereği çocuk statüsünde görülmesi ve çocuk haklarından istifade etmesi gerektiği savulmaktadır (Bessell, 2009: 306). Bu görüşe göre çocukluk yaşa göre değil yetkinliklerin kazanımına göre değerlendirilmektedir ve 18 yaşını tamamlasa bile engellileri daha geniş nitelikte korumaya kavuşturacak niteliktedir. Buradan hareketle çocuk kavramını yaşı, ihtiyaçlar ve özel durumları da dikkate alacak şekilde genişletici ve kapsayıcı şekilde düşünmek ve yorumlamak gerekebilmektedir. Çocukların, yetişkin bireylerin kullandığı tüm sosyal ve siyasi hakları tam anlamıyla kullanabilmeleri güçtür. Bu sebeple çocukların hassas durumunu göz önüne alarak düzenlemeler yapılması gerektiği aksi halde çocukların pasif konuma

3 C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt 14, Sayı 1, itilebileceği tehdidi bulunmaktadır. Çocuklar başta eğitim alma, alışkanlıklarını kazanma ve iyi vatandaş olma gibi konularda başkalarına bağımlıdır. Bu sebeple çocuklar yetişkinlere ya da bağımlı oldukları tüm kişi ve kurumlara karşı koruma altına alınmaktadır (Gwirayi ve Schumba, 2011: 195). Bu durum çocuk hakları konusunun çıkış noktasını oluşturmaktadır. Çocuk hakları, evrensel insan haklarının bir parçasıdır. Bu sebeple çocuk haklarının gelişimi tüm dünya milletlerinin ortak sorumluluğu olarak görülmektedir (Schreher, 2012: 13). Çocuk hakları konusunda uluslararası anlamdaki yoğunlaşma, çocukların hukuki statüsünün geliştirilmesi, çocukların şikâyetlerini iletebilmesinin temini ve karar alma mekanizmalarına katılım eksenindedir (Roose ve De Bie, 2008: 38). Çocuk haklarından bahsederken, çocukların bugüne kadar yetişkinler tarafından şekillendirilen tüm ortamlara katılabilmesine, katkı verebilmesine saygı duymak ve değer vermek gerektiğini unutmamak gerekmektedir. Bunun yanında çocukların da haklarını kullanmada herhangi bir çekince ya da tereddüt yaşamamaları gerekir. Kendilerini toplumun birer parçası olarak görmelidirler. Bu sadece çocuklar için değil toplumun bütünü için bir kazanımdır (Roche, 1999: 493). Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi (BMÇHS), çocuk hakları konusunda uluslararası birikimin bir yansımasıdır. BMÇHS, sadece kişi haklarıyla ilgili yasal düzenleme olarak görülmemelidir. Çocuklar ve aileleri kapsamına alarak devlet için bağlayıcı hükümleri içeren genel bir çerçevedir (Roose ve De Bie, 2008: 38). BMÇHS kapsamındaki çocuk haklarının temini ve korunması konusunda devletlere sorumluluk yüklemektedir. BMÇHS, çocuk haklarını üç ana grupta toplamaktadır. Bunlar yeterli beslenme, sağlık ve ekonomik refahın sağlanması, istismar, şiddet gibi konularda koruma ve karar alma sürecine etki etmedir (Ame, 2011: ). BHMÇS bazı konularda ise eleştirilmiştir. Bu eleştirilerin başlıcaları, BMÇHS nin batı tipi bir çocuk hakları modelini gelişmekte olan ülkelere entegre etmeye çalıştığı ve dünya çocuklarını ilgilendiren en önemli sorunlar olan yoksulluk ve yoksunlukla ilgili bir tanım geliştirmemesidir (Morrow ve Pells, 2012: 909). Günümüzde ise başta Avrupa Birliği olmak üzere çocuk hakları konusundaki yeni eğilim çocukların ihtiyaçlarının genel politika konularıyla birlikte değerlendirilmeyerek ayrı ve derinlemesine bir haklar bütünü olarak görülmesidir. Esasen bu durum, çocuk haklarının, insan haklarıyla birlikte düşünüldüğünde çocukların kültürel durumunu iyileştirmeye yaramayacak bazı gündem ve değerlerin oluşmasına neden olacağı şeklindeki görüşle uyumludur (Tobin, 2011:62).

4 248 ÖZER BMÇHS ve çocuk hakları konusundaki uluslararası literatürün de üzerinde ısrarla durduğu gibi genel ilke olarak çocuklar, sosyal bir aktör olarak karar alma sürecine katılım başta olmak üzere tüm haklardan en üst düzeyde istifade etmelidirler (Powell ve Smith, 2009: 124). Katılım hakkı, hem güncel sorunlara çözüm üretmek hem de geleceği şekillendirmek için bir araçtır. Çocukların katılım konusundaki durumu ve gelişimi, çocuk hakları kavramını doğrudan ilgilendirmektedir. Çocuk hakları genel bir kabul olarak, çocukların toplumda daha fazla yer almasını ve kamusal işlerde aktif katılımcılar olmalarını istemektedir (KjØrholt, 2002: 64). Bu sebeple çocukların katılım konusundaki durumunu, çocuk haklarını şekillendiren en temel unsur olması sebebiyle ortaya koymak gerekmektedir. II. ÇOCUKLARIN KATILIM HAKKI, GENEL İLKELER VE SORUNLAR Katılım, çağdaş sayılabilecek haklardan biridir ve diğer hakların kullanımındaki bir eksiklik, doğal olarak katılım hakkının da kullanımını etkileyecektir (Murray ve Hallet, 2000: 115). Katılım; insanların kendilerini etkileyen kararlara ve süreçlere, bilgi alma, danışma, yönetme, karar alma ve eyleme geçme gibi unsurları da içine alacak şekilde dâhil olmasıdır. Katılımda grubun ya da topluluğun bütün üyelerinin müştereken karar alma sürecine katılmaları beklenir. Ancak böylesi bir ortam katılımcı demokrasi olarak tanımlanabilir (Parlak, 2011: 448). Katılımcı demokraside kamusal işler konusunda konuşma, irade oluşturma ve karar vermeye katılımı yaygınlaştırmak ve yoğunlaştırmak istenmektedir (Schmidt, 2001: 164). Genellikle çocuklar, oy haklarının bulunmaması ve yeterli katılımı sağlayamamaları nedeniyle katılım süreçlerinde geri kalmaktadırlar (Ankara Çocuk Hakları Platformu, 2012). Çocukların katılımını sağlamak için çocukların düşüncelerini, fikirlerini ve duygularını açıkça ve dürüstçe paylaşmaları temin edilmelidir. Çocukların etkin katılım gerçekleştirebilmeleri için onlara fırsat ve sorumluluk vermek ve desteklemek gerekmektedir. Çocuklara karar alma süreçlerinde roller ve sorumluluklar vermek kazanacakları deneyimler açısından önemlidir (Stehphenson vd., 2004: 15-18). Çocukluk döneminde gerçekleşen katılımı, yetişkinliğe bir hazırlık olarak değil, gelecekteki aktif katılım duyarlılığına hazırlık olarak görmek gerekmektedir (Bessell, 2009: ). Çocukların katılımı, çocukların ihtiyaçları konusunda bilgi sahibi olmayı, çocukları ilgilendiren kararların daha iyi bir ortamda alınmasını ve demokrasinin daha iyi anlaşılmasını sağlar (Williams, 2004: 8-9). Çocukların gerçekleştireceği katılımda etkin rol üstlenebilmeleri için çocuklara hazırlık yapabilme imkânı verilmelidir. Bunun için de katılım öncesinde çocukları bilgilendirmek ve kendi aralarında görüş alışverişi yapabilmelerini sağlamak gerekir (Global March, 2012). Ayrıca, çocukların katılımında etkinliği artırabilmek için, gerçekleştirilecek faaliyetin amacını çocuklara anlatmak,

5 C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt 14, Sayı 1, çocukların katılımı için yeterli zaman ayırmak, çocukların homojen bir grup olmadığının farkında olmak, çocuklara her konuda danışmak, katılım için yeterli kaynakları ayırmak, çocukları küçümsememek, çocuklarla işbirliğine açık olmak gerekmektedir (Lansdown, 2001: 10-16). Nitekim çocukların katılımı, çocuklarla yetişkinlerin bir araya gelerek ve işbirliği yaparak fikirlerini paylaşmaları ve ortak bir sonuca ulaşma çabaları ekseninde yürümektedir (Save the Children, 2000: 7). Özetle çocukların katılımında anahtar sözcük diyalogdur (Graham ve Fitzgerald, 2010: ). Çocukların gerçekleştirecekleri katılım süreç ve mekanizmalarında tam anlamıyla eşitlikçi bir yapıyla karşılaşmaları gerekir. Çocuklar gerçekleştirecekleri katılımda herhangi bir ayrımcılığa maruz kalmamalıdırlar. Çocukların yoksulluk ya da ırkçılık gibi unsurlar sebebiyle eşitlikten yoksun kalmaları söz konusu olabilir (Roche, 1999: 475). Benzer şekilde yaş, statü, etnik köken, yetenekler ya da diğer unsurlar da herhangi bir ayrımcılık sebebi olamaz. Herhangi bir sebeple mağduriyeti olan çocukların katılım sağlamasına ve onlara söz hakkı verilmesine daha büyük bir hassasiyet gösterilmelidir. Mağduriyeti olan çocukların sağlayacağı katılım, kendilerini koruma fırsatı verebilecektir (Stephenson vd., 2004: 8-11). Bununla birlikte katılım konusunda bir zorlama kabul edilemez. Katılımda tamamen gönüllülük esastır. Çocukların gerçekleştirecekleri katılım genellikle iki temel çizgide gerçekleşmektedir. Bunlardan biri yetişkinlerin çocuklara aracılık etmesi, diğeri de bizzat çocukların başka çocuklara aracılık etmesidir. Yetişkinlerin çocuklara aracılık ettiği durumlar genellikle karar alma süreçleridir. Bu durumlarda yetişkinlerden olan yetkili, çocukların görüşlerini ve ilgilerini siyasi ve kurumsal düzeylerde aktarmaya çalışırlar. Bu yetişkin yetkililer ulusal düzeyde bir bakan olabileceği gibi mahkemede yargılanan bir çocuğun temsilcisi de olabilmektedir. Çocukların çocuklara aracılık ettiği durumlarda ise yerel ve konulara özgü olarak katılım sağlayan çocuk grupları dikkat çekmektedir. Elbette bu tür gerçekleşen katılım daha doğrudan bir yapıdadır. Ancak unutulmamalıdır ki her iki model de yerel ve ulusal düzeydeki tüm karar alma mekanizmalarında çocuklara katılım fırsatı vermeyi amaçlamaktadır (Wyness, 2009: ). Çocukların katılımını arttırmak ve özendirmek içinse bazı yöntemler kullanılmaktadır. Bunlardan birincisi çocuk kulüpleridir. Bu kulüpler aracılığıyla çocuklar katılım, karar alma, planlama, eylem ve liderlik konularında cesaretlendirilmektedir. Özellikle yoksul kırsal ve kentsel kesim çocuklarıyla sokaklarda yaşayan çocuklar için etkili olmaktadır. İkincisi çocuklardan oluşan ağlardır. Bu ağlar vasıtasıyla çocuk kulüpleri ya da diğer örgütlü kuruluşlar vasıtasıyla çocukların yerel, ulusal ve uluslararası düzeyde bir araya gelmeleri sağlanmaktadır. Genellikle bu ağlar sayesinde bir araya gelirken bir ana gündem maddesi bulunmaktadır ve o konu etrafında yapılabilecekler ve işbirliği imkânları araştırılmaktadır (Stephenson vd., 2004: 23-27). Üçüncüsü çocuk konseyleridir.

6 250 ÖZER Çocuk konseyleri yerel düzeyde karar alma açısından önemli bir fırsattır. Yerel düzeyde bu konseylerle yapılacak katılım, katılım kültürünün gelişmesi açısından önemli bir fırsattır. Konseyler yerel düzeyde okulları da içinde alan geniş grup ve kurumlardan gelen farklı çocuk gruplarının ilgilerini aktarabilmeleri için önemli mekanizmalardan biridir (Wyness, 2009: ). Dördüncüsü çocuk meclisleridir. Çocuk meclisleri ulusal düzeyde faaliyet gösterirler. Çocukların ulusal düzeydeki siyasette kendilerini ilgilendiren konularda tartışma ve görüşlerini sunma olanağı sağlamaktadır (Stephenson vd., 2004: 23-27). Bu yöntemlerin hepsi bir arada uygulanabilecektir. Çocukların yaş ve olgunluk düzeyleri de dikkate alarak bu araçlarla olabildiğince geniş tabanlı bir çocuk katılımının sağlanması hedeflenmelidir. Çocukların katılımını sağlamaya çalışırken bir takım engellerle karşılaşılabilmektedir. Örneğin kültür ve gelenekler çocuk katılımına engel olabilir (Stephenson vd., 2004: 19). Bunun yanında çocukların kapasitesinin yetersiz olması, isteksizlik, katılım sürecini sürdürememe gibi unsurlar da çocukların katılımını azaltabilecek unsurlardır (Bessell, 2009: 300). Genel olarak yetişkinler, çocukların görüşlerini dikkate almayarak katılımı engelleyebilmektedirler. Yetişkinlerin çocuklar üzerindeki güçlerini kötüye kullanmaları, yetişkinlerin çocukların ilgi alanlarına duyarsız kalmaları, kamuoyunun da çocukların ilgi alanlarına duyarsız kalması karşılaşılan sorunlardandır (Landsdown, 2001: 3-4). Çocukların katılım sonrasında, gerçekleştirdikleri katılımın sonuçları konusunda kendilerine teminat verilmelidir. Örneğin çocukların katıldığı toplantıların sonuçları yazılı olarak kendilerine tebliğ edilmeli ve kararlar herkes tarafından ulaşılabilir olmalıdır (Murray ve Hallet, 2000: 117). Fakat katılımın sonuçlarıyla ilgili bir geri dönüşün olmaması çocukları katılımı sürdürme açısından isteksizleştirebilmektedir. Ancak güncel koşulların getirdiği yeni katılım modelleri bu engellerin aşılabilmesi için fırsat olabilecektir. Örneğin, günümüzün katılım konusundaki yeni kavramı e-katılımdır. Özellikle internetle birlikte çocuklar ve gençlerin bu yolla katılım gerçekleştirebilmeleri kolaylaşmıştır (Zuckermann ve Blau, 2009: 263). Ayrıca elektronik araçların ve internetin kullanımıyla kamu yönetiminin ve katılımcı demokrasinin daha etkin işletilmesi beklenmektedir. Ancak e-katılım, e-devlet gibi uygulamaların başarılı olabilmesi için bilgisayar kullanımının yaygınlaşması ve yönetenle yönetilenin hazır olması gerekmektedir (Çukurçayır ve Çelebi, 2009:71). Bu şartlar gerçekleştiği takdirde e-katılım, bir anlamda kültür ve geleneklerin, yöneticilerin ilgisizliğinin ya da diğer unsurların oluşturabileceği baskıyı aşmak için bir çıkış yolu oluşturmaktadır. Çocukların katılım kültürüne sahip olabilmeleri için okullarda bu konuda destekleyici nitelikte eğitimler verilmesi gerekir. Buna karşılık çocuklara nasıl düşünüleceğini öğretmek bu kapsamda yer almaz (Stephenson vd., 2004: 16). Örneğin, okullarda çocuklara vatandaşlık bilgisi olarak tanımlanabilecek temel düzeydeki eğitimin verilmesinin çocukların öğrenci kimliğinin yanında vatandaş kimliğinin gelişmesine katkı sağlayabileceği savunulmaktadır. Ancak böylesi

7 C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt 14, Sayı 1, eğitimlerin çocukları şekillendirdiği ve farklı geçmişlerden gelen çocukların birlikte hareket etme şansını azaltabileceği de öngörülmektedir (Wyness, 2009: 551). Bu sebeple okullarda verilecek vatandaşlık bilgisi eğitiminin içeriği anayasa bilgisi, temel haklar ve özgürlükler, katılım araçları gibi konularda temel bilgileri yorum katmadan aktaran tarzda olması gerekmektedir. Aksi takdirde yorum ve etkilemenin içinde olduğu vatandaşlık eğitimi, tek tip vatandaş profilinin yetişmesine neden olabilecektir. Tek tip vatandaş profiliyle birlikte toplumsal olaylar ağırlıklı olarak tek bir bakış açısından değerlendirilecek ve çocukların görüşlerini dikkate almama sorunu ortaya çıkabilecektir. Bu da toplumda çocukların güçsüzleşmesine neden olacaktır (Roche, 1999: 479). Çocukların katılımı konusunda tek bir modeli savunmak doğru değildir. Ancak çocukların katılımıyla ilgili çocukların yetkinliğini ve itibarını arttırmaya yönelik genel ilkelerin uluslararası kabul edilmesi yol gösterici olacaktır (Chawla, 2012). Bu noktada hem merkezi hem de yerel yönetimlere yol gösterici ve temel nitelikteki düzenleme Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi dir. Bu sözleşmeyi ve katılım konusundaki felsefesini tamamlayıcı olması sebebiyle değerlendirmek gerekmektedir. III. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ÇOCUK HAKLARI SÖZLEŞMESİ NİN KATILIM KONUSUNDAKİ VİZYONU Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi (BMÇHS), çocuğun toplumda bireysel bir yaşantı sürdürebilmesi için her yönüyle hazırlanmasının ve Birleşmiş Milletler Antlaşması nda ilan edilen ülküler ve özellikle barış, değerbilirlik hoşgörü, özgürlük, eşitlik ve dayanışma ruhuyla yetiştirilmesinin gerekliliğini göz önünde bulundurarak hareket edilmesi gerektiğini belirtmektedir. Sözleşme, çocukların bu genel çerçeve içerisinde toplumsal yaşama her yönüyle hazırlanması konusunda kabul edilen temel ilkeleri içermektedir. Bu temel ilkelerden bir tanesi de katılımdır. BMÇHS nin 12. maddesinde, yasal ve idari süreçler de dâhil olmak üzere çocukları ilgilendiren tüm konularda çocuklara danışılması gerektiği yer almaktadır. Çünkü sözleşmenin temel felsefesinde çocukları ilgilendiren ve karar alıcılar tarafından çocuklara danışılmadan alınan kararların olumlu etkiden ziyade olumsuz etki getireceği endişesi yer almaktadır. BMÇHS nin 12. maddesine göre çocukların toplumun yetkin sosyal aktörleri olarak algılanması gerekmektedir. Bunun için de çocukların katılımı normatif bir ilke olarak kabul edilmektedir. Buna dayanak olarak da insan haklarının ve adaletin yaş gözetmeksizin eşitlikçi bir yapıda olması gösterilmektedir (Bessell, 2009: ). Bu amaçla BMÇHS, çocuğu 18 yaş altı olarak tanımlamış, ancak katılımla ilgili bir yaş sınırı belirlememiştir. Buradan hareketle geniş bir yorumla çocukların katılımının önünde yaştan kaynaklanan bir engel konulamayacağı düşünülmektedir (Guerra, 2002: 71). Ancak çocukların yaş ve olgunluk düzeyi farklılaşacağından,

8 252 ÖZER görüşlerini açıklamalarını sağlarken onlara temin edilecek bilgi, bu yaş ve olgunluk düzeyine uygun olmalıdır. BMÇHS, çocukların aileleri, çevreleri ve devlet tarafından korunması çerçevesindeki algıyı çocuklara düşüncelerini ifade edebilme, karar alma sürecine katılma, sosyal değişimin ve demokrasinin bir unsuru olarak kabul etme noktasına getirmiştir. Bu sözleşmeyle çocuklar, yetişkinlerin aldıkları kararların pasif unsurları olmayacak, çözümler çocuklarla birlikte üretilecektir (Pais, 2000: 93). BMÇHS sonrasında çocukların katılım konusunda başarı gösterdiği alanlar; araştırma, izleme, sağlıkla ilgili karar alma, okul yönetimi, çocuklara yönelik hizmetler, yasal savunma, proje hazırlama ve yönetme, lobicilik, analiz ve politika geliştirme, medyanın kullanımı ve konferans katılımıdır (Landsdown, 2001: 9). Çocukların katılım konusunda başarı gösterdiği alanları ve bu alanların uygulanmasında yerel düzeyin halka yakınlığını da dikkate aldığımızda yerel katılım ve karar alma mekanizmaları dikkat çekmektedir. Bu sebeple, çocukların katılımı konusundaki durumu bir de yerel düzeyde incelemek faydalı olacaktır. IV. YEREL DÜZEYDE ÇOCUKLARIN KATILIM HAKKI Dünyada giderek yerel düzeydeki katılımın arttığı ve ağırlık kazandığına tanık olunmaktadır (Hart, 1992: 34). Yerel yönetimlerdeki karar alma süreci, gerçekleştirilen birçok işbirliğinin sonucunda olmaktadır. Yerel yönetimlerdeki karar alma sürecinin yerel yönetimlerin temsil yetkisine sahip organlarıyla toplumda oluşan sosyal ağlar, ortaklıklar ve özel sektör arasında uzlaşmacı bir zeminde sürmesi gerekir. Keza yerel yönetimler yerel kalkınma, yerel refah hizmetlerini de içine alan, artan ve çeşitlenen sorunları ve hizmet alanları karşısında daha çok işbirliği gerçekleştirmeye ve işbirliği içinde olduğu paydaşları karar alma süreçlerine dâhil etmeye gereksinim duymaktadırlar. Bu sebeple katılımı arttırmaya çalışmak çağdaş yerel yönetimlerin temel ilkelerinden biri olarak kabul edilmektedir (Ökmen, 2007: 3). İşbirliği ve network modelinde çalışan yerel yönetimler, örgütlerin ve karmaşık yönetişim ilişkilerinin bir bütünüdür. Yerel yönetimlerin başarısı ve katılımcı yapıda olup olmadığı da bu çok aktörlü yapıyı ve işbirliği sürecini yönetmedeki durumuna göre değerlendirilmektedir. Bu sürece kısaca metayönetişim de denmektedir (Haveri, 2009: 541). Meta-yönetişim, aktörlerin çoğulculuğu için yüksek düzeyde özerkliğe dayanan çok parçalı siyasal sistemlerde, yönetişim sürecindeki koordinasyon seviyesinin dolaylı olarak arttırılmaya çalışılmasıdır (Sorensen, 2006: 100). Keza Bob Jessop da meta yönetişimi karmaşıklığın ve çoğulculuğun yönetimi olarak tanımlamaktadır. Özetle, meta-yönetişimde de katılım esastır ve yönetim ve karar alma sürecine daha fazla aktörün dâhil olmasını sağlayarak daha fazla yönetişim sağladığı savunulmaktadır(sorensen, 2006: 102). Meta-yönetişimi yerel düzeyde uygulamak yerel yönetimlerin halka en yakın organlar olması sebebiyle daha kolaydır. Çok

9 C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt 14, Sayı 1, aktörlü ve katılımcı yapının yerelde örgütlenebilmesi ve birlikte çalışması daha kolay sağlanabilecektir. Çocuklar da yerel düzeyde oluşacak bu çok aktörlü yapının rahatlıkla bir parçası olacaktır ve böylelikle çocuğun sosyal pozisyonu güçlenecektir (Jans, 2004: 33). Özellikle UNICEF (Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu) gibi uluslararası kuruluşlar kentleri sürdürülebilir kılma amacıyla çocukların katılımının gerekli olduğu vurgusunu yapmaktadırlar. Bu da çocukları yerelde bir sosyal aktör olarak kabul etmek anlamına gelmektedir. Keza çocuklar da bir sosyal aktör olarak yerel düzeyde daha başarılı katılım örnekleri gösterebilmektedir. Örneğin yerel düzeyde katılımı sürekli kılabilmek için yerel meclis ve konseyler faaliyet gösterebilmektedir. Çocuklar bu yerel meclis ve konseyler aracılığıyla yaşadıkları bölge özelinde verimli bir katılım geçekleştirebilmektedir. Benzer şekilde yereldeki gönüllü faaliyetlerinde çocukların yer alması katılımın önünü açmaktadır. Bunun yanında özellikle 1992 Rio Zirvesi sonrasında gelişen Yerel Gündem 21 süreci de yerel düzeyde farklı grupları bir araya getirmiş ve birbirlerinin görüşlerinden istifade etme platformu yaratmıştır (KjØrholt, 2002: 66-67). Çocukların da özgürce dâhil olabildikleri bu platformlar yerel düzeydeki karar alıcı otoritelere destek vermeyi ve kararları etkilemeyi başarabilmişlerdir (Toprak, 2012: 25-27). Yerel düzeyde çocukların gerçekleştirdiği katılım konusunda, planlama faaliyetlerine gerçekleşen katılım giderek ön plana çıkmaktadır. Bu kapsamda Berkeley, California ve Milano gibi kentler çocukları kent planlaması ve tasarımı süreçlerine katmayı başarabilmişleridir. Böylelikle planlamadan uygulamaya çocukların gereksinimlerini dikkate almaya çalışmışlardır (Francis ve Lorenzo,2002: 157). Yerel düzeyde planların özellikle hazırlık sürecinde yer almak çocuklar açısından hemşerilik, sorumluluk ve katılım açısından geliştirici olacaktır (Knowles-Yánez, 2005: 12). Günümüzde bunun aksi bir durumun zaten düşünülmemesi gerekir. Çocuklar da kentte yaşamaktadırlar ve doğal olarak çocukların da kent hakkında söz sahibi olmaları gerekir. Çocuklar yaşadıkları kentlerde, yerleşim, yeşil alanların azalması, trafik sorunları, kirlilik ve çöp, rekreasyon çalışmaları gibi unsurlardan doğrudan etkilenmektedir. Kırsal alanlarda ise, değişim, ulaşım, çevre sorunları, bitki örtüsü ve tarım konularından doğrudan etkilenmektedir (Knowles-Yánez, 2005: 3-6). Planlamanın ana konularını teşkil eden bu konularda çocukların görüşlerini almak ve bu görüşleri kentsel ve kırsal alan planlamalarında kullanmak yaşanabilir alanların yaratılması için gerekli ve zorunludur. Konunun bir diğer boyutu da teorik düzeydeki kabullere rağmen uygulamada çocuklar arasındaki örgütlülük düzeyinin düşüklüğü nedeniyle katılımın yerelde yaygınlaşamamasıdır. Ancak unutulmamalıdır ki çocukların sadece yerel değil tüm karar alma süreçleri dâhil olmak üzere katılım haklarını cesaretle tanımak gerekmektedir (Williams, 2004: 1). Aksi takdirde çocukların katılım hakkının dilek ve temenniler düzeyinde kalması kaçınılmazdır. Fakat çocukların yerel düzeydeki katılım sürecinde en çok toplumdaki güç ilişkilerini değiştirmeyecek alanlardaki

10 254 ÖZER katılım konusunda başarılı olabildikleri görülmektedir. Bu da uluslararası alanda katılımla ilgili gerçekleşen tüm kazanımlara rağmen yereldeki uygulamada halen çocukların asli unsur olarak görme konusunda yol alınması gerekmektedir. Bu sebeple mevcut durumu tersine çevirebilmek için yerelde meta yönetişim felsefesi içselleştirilmeli ve uygulanması ağırlık kazanmalıdır. V. ÇOCUKLARIN KATILIMI AÇISINDAN TÜRKİYE NİN DURUMU Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre, 31 Aralık 2011 itibariyle Türkiye de 18 yaşın altında kişi bulunmaktadır. Bu da olan Türkiye nüfusunun %33,7 sini oluşturmaktadır. Türkiye nin nüfusunun yaklaşık üçte birine tekabül eden çocukların toplumsal statüsünün gelişimi konusunda Türkiye nin kayıtsız kalamayacağı ve bu konuda sosyal politikalar geliştirmesi gerektiği gerçeğini ortaya koymaktadır. Çocukların katılımı da bu kapsamda düşünülmelidir. Seçme hakkının 18 yaşın bitimiyle başladığı Türkiye de, seçmen olmayan kitle olan çocukların görüşlerinin, ihtiyaçlarının dikkate alınması ve karar alma sürecine katılımlarının sağlanması, katılım kültürünün yerleşmesine katkı verecektir. Aksi halde mevcut durumdaki gibi çocukların katılımının, göz ardı edilen bir alan olması tehdidi karşımıza çıkarmaktadır. Çocukların katılımı konusunda Türkiye nin hukuki altyapısı yeterli değildir. Örneğin 1982 Anayasası nın 41.ve 61. maddesinde çocuklar sadece koruma kapsamında haklara sahiptir. Katılımcı boyutta açık bir kolaylaştırıcılık Anayasa da bulunmamaktadır. Anayasa nın 10. maddesinde çocuklar için alınacak tedbirlerin eşitlik ilkesine aykırı sayılamayacağına ilişkin hükümse sadece ileriye dönük olumlu bir başlangıç olarak düşünülmelidir. Sürmekte olan yeni Anayasa çalışmalarında BMÇHS nin 12.maddesi uyarınca düzenleme yapılarak çocukların ulusal ve yerel düzeydeki karar alma mekanizmalarına Anayasal güvenceyle katılımlarının ve söz haklarının teminat altına alınması beklenmektedir. Katılımın en etkin biçimde gerçekleştirildiği uluslararası anlamda kabul edilen yerel düzeyde de tatmin edici bir durum bulunmamaktadır. Türkiye nin yerel yönetimlerle ilgili mevzuatında çocuklar, yerel yönetimlerin hizmet alanlarından bir tanesi olarak sayılmıştır. Ancak çocuklar yerel yönetimler açısından sadece hizmet sunulan bir kitle olmamalıdır. Çağdaş anlamda yerel düzeyde başta planlama gibi kentsel yaşamla doğrudan ilgili konularda çocukları sürece dahil etme yönünde inisiyatif gelişmektedir. Böylelikle çocuklar sadece hizmet alan konumda olmayacak hizmetlerin yerine getirilmesi sürecine de etki edebileceklerdir. Türkiye nin de yerel düzeyde çocukların katılımı konusundaki anlayışını bu yönde değiştirmesi tercih edilecek bir durumdur. Yerel yönetimler, mevcut durumda çocukların katılımını sadece Kent Konseyleri Yönetmeliği kapsamında kurulacak ve gönüllülük esasına dayalı çalışacak olan çocuk meclisleri eliyle sağlayabilecek durumdadır. Bu daraltıcı

11 C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt 14, Sayı 1, durumun yanında Kent Konseyleri Yönetmeliği nin genel olarak uygulama açısından zayıf yanları bulunmaktadır. En yetkili ve en geniş katılımı sağlayacak organ olan genel kurulun yılda sadece iki kez toplanması, yürütme kurulu gibi bir organla gündemin belirlenmesi, kent konseyi üyeliği gibi geniş düzeyde katılımı engelleyici hükmün varlığı ve kent konseyi başkanı gibi siyasi etkiye açık bir organın bulunması bahsedilen zayıf yönlerdir. Çocuk meclisleri de Kent Konseyleri Yönetmeliği çerçevesinde kurulduğundan dolayı bu zayıf yönler çocuk meclislerinin işleyişini de baştan olumsuz etkilemektedir. Genel olarak değerlendirildiğinde çocukların katılımı konusunda Türkiye yetersiz bir durumdadır. Bunu yerel düzeyde sağlayabilecek yegâne yol olarak görünen kent konseyleri ve çocuk meclislerine ilişkin gelişim de oldukça yavaş seyretmektedir. Türkiye nin gelişmiş sayılabilecek bölgelerinde dahi kent konseyleri, katılım açısından ilgisizlik ve yerel kamuoyu tarafından sahiplenilmeme durumuyla karşılaşabilmektedir. Bu durumun bir sonucu olarak Kent Konseyleri Yönetmeliği kapsamında kurulması beklenen çocuk meclisleri ise ülkenin tamamında kurulamamıştır ve kurulanlar da işlevsel anlamda olması gereken düzeyde değildir. Örneğin, çocuk meclisleri ve çocuk meclisi yürütme kurulları, yerel karar organlarının alacağı kararları etkileme ya da sürece dâhil olmaktan ziyade daha çok sosyal faaliyetler düzenleme ve kendini tanıtma üzerine yoğunlaşmaktadır. Bu da Türkiye açısından çocuk meclislerinin işlevsel olarak henüz tam anlamıyla yerleşmediğini ve bekleneni vermekten uzak olduğunu ortaya koymaktadır. Oysaki dünyadaki benzeri uygulamalar gibi çocuk meclislerinin, çocukların talep ve beklentilerini karar alma mekanizmalarına aktaracak ve kararlara etki edecek ara katılım mekanizmaları olarak faaliyet göstermesi gerekmektedir. SONUÇ Her ne kadar uluslararası platformda çocuk haklarıyla ilgili düzenlemeler yapılmış olsa da bunlar ülkelerin iç hukukunda da yer almadıkça bağlayıcı olamamaktadır. Hatta ülkeler uluslararası anlamda kabul edilen genel ilkeleri iç hukuklarına aktarmış olsalar bile uygulamada bu ilkelerin gösterdiği hedefin uzağında kalınabilmektedir. Bu sebeple çocuk hakları konusundaki uluslararası uzlaşı neticesinde ulaşılan ilkelerin yine uluslararası düzeyde bir denetim ve yaptırım mekanizmasına kavuşması sağlamalıdır. BMHÇS, çocuk haklarını koruma kapsamındaki haklardan katılımı da içine alan yeni bir çizgiye doğru geliştirmiştir. Bu sözleşmenin getirdiği değişimle geleceğin duyarlı ve aktif vatandaşlığına hazırlık için çocukların katılımını desteklemek gerektiği ortaya çıkmıştır. Bu sebeple çocukların katılımının küçümsenmemesi gerektiği aksine çocukların katılımını desteklememenin geleceğin demokratik yaşamına yönelik bir tehdit olduğu kabul edilmiştir. BMÇHS, çocuk hakları konusunda bir birikimin sonucu olarak ortaya çıkmış olmasına rağmen uluslararası yaptırım gücü açısından eksikliği açıktır. BMÇHS nin, süreç içerisinde eksik bıraktığı konu ya da

12 256 ÖZER bağlayıcılık konusundaki sorunları göz önüne alınarak çocuk hakları konusunda uluslararası uzlaşma zemininde yeni bir sözleşmenin hazırlıkları yapılmalıdır. Bu yeni sözleşme, çocuk haklarının insan haklarıyla olan bağlantısına saygı göstermek kaydıyla çocukların durumlarına özgü farklı ihtiyaç ve beklentileri nedeniyle insan haklarının ana gündem maddelerine ek olarak çocuklara özgü haklar boyutunda düzenlemeleri içermelidir. Bugün BMÇHS nin eksikleri tartışılırken ve çocuk hakları ve çocukların katılımında yeni eğilimler ortaya çıkmaktayken Türkiye, 1982 Anayasası nda çocuk hakları konusunu sadece korumacı düzeyde görerek katılımcı çizgiye geçememiştir. Bu kapsamda sürmekte olan yeni anayasa hazırlıklarında çocukların hem ulusal hem de yerel düzeyde katılımlarını arttıracak hukuki zemini oluşturmak gerekmektedir. Yerel yönetimlerde ise alınan kararlarda çocukların da görüşünü almak bir yana çocuk meclislerinin etkinliğinin ve işlevselliğinin sağlanamaması gerçeği ortadadır. Ancak, yerel düzeydeki çocuk meclisleri hem kararlara katılma hem yereldeki karar alıcı organlara fikirlerini aktarma hem de demokrasi kültürünü içselleştirmek için amacına uygun kullanıldığında son derece faydalıdır. Bu sebeple Türkiye nin de yerel düzeydeki çocuk meclislerini dünyadaki başarılı örnekler gibi amacına uygun ve etkin bir şekilde kullanması gerekmektedir. Sonuç itibariyle hem dünya genelinde hem de Türkiye özelinde düşünüldüğünde devletler öncelikle çocukla ilgili sosyal politikaları şekillendirmelidir. Bu kapsamda çocukların hizmet alan ama söz hakkı olmayan çizgiden çıkarılması hedeflenmelidir. Günümüzün çok aktörlü, hiçbir aktörü dışta bırakmayan ve katılımcılığa dayanan demokrasi anlayışının gereği budur. Bu temel kabule uygun biçimde hareket edilebilecek en uygun düzey ise yereldir. Yerel düzey, Avrupa Konseyi nin de tanımladığı şekliyle bir demokrasi okuludur. Bu sebeple çocuklar için de kararlara katılım, en etkin şekliyle halka en yakın olan yerel düzeyde uygulanabilecek ve başarılı uygulamalar ulusal düzeye de örnek teşkil edecektir. KAYNAKÇA AME, Robert Kwame (2011), The Rights of Children in Conflict with the Law in Ghana, International Journal of Children s Rights, Vol 19; BESSELL, Sharon (2009), Children s Participation in Decision-Making in The Philippines Understanding The Attitudes of Policy-Makers and Service Providers, Childhood, Vol 16; CHAWLA, Louise Evaluating Children s Participation: Seeking Areas of Consensus İnternet Adresi: Erişim Tarihi:

13 C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt 14, Sayı 1, ÇUKURÇAYIR, M. Akif ve Esra ÇELEBİ (2009), Bilgi Toplumu ve E-devletleşme Sürecinde Türkiye, Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Vol 5, FRANCIS, Mark and Ray LORENZO (2002), Seven Realms of Children s Participation, Journal of Environmental Psychology, Vol 22, 2002; GLOBAL MARCH Principles of Child Participation and Protection İnternet Adresi: Erişim Tarihi: GRAHAM, Anne and Robyn FITZGERALD (2010), Progressing Children's Participation: Exploring The Potential of a Dialogical Turn, Childhood, Vol 17; GUERRA, Eliana (2002), Citizenship Knows No Age: Children's Participation in The Governance and Municipal Budget of Barra Mansa, Brazil, Environment And Urbanization, Vol 14; GWIRAYI, Pesanayi and Almon SHUMBA (2011), Children s Rights: How Much Do Zimbabwe Urban Secondary School Pupils Know?, International Journal of Children s Rights, Vol 19; HART, Roger A. (1992), Children s Participation From Tokenism to Citizenship, Innocenti Essays No:4, USA. HAVERI, Arto; Inga NYHOLM; Asbjorn ROISELAND and Irene VABO (2009), Governing Collaboration: Practices of Meta-Governance in Finnish and Norwegian Local Governments, Local Government Studies, Vol 35; JANS, Marc (2004), Children as Citizens: Towards a Contemporary Notion of Child Participation, Childhood, Vol 11; KJØRHOLT, Anne Trine (2009), Small is Powerful: Discourses On `Children And Participation' in Norway, Childhood, Vol 9; KNOWLES-YÁNEZ, Kimberley L (2005), Children's Participation in Planning Processes, Journal of Planning Literature, Vol 20; LANDSDOW Gerison (2001), Children s Participation in Democratic Decision- Making, UNICEF Innocenti Research Center, İtalya. MORROW, Virginia and Kirrily PELLS (2012), Integrating Children's Human Rights and Child Poverty Debates: Examples from Young Lives in Ethiopia and India, Sociology, Vol 46; MURRAY, Cathy and Christine HALLETT (2000), Young People's Participation in Decisions Affecting Their Welfare, Childhood, Vol. 7; ÖKMEN, Mustafa (2007), "Yerel Yönetimlerde Yeniden Düzenleme Çabaları ve Büyükşehir Belediyeleri: Temel Nitelikler, Sorun Alanları ve Çözüm Arayışları", Vol 2.

14 258 ÖZER PAIS, Marta Santos (2000), Child Participation, Documentação E Direito Comparado, NOs 81/82 UNICEF, New York. PARLAK, Bekir (2011), Kamu Yönetimi Sözlüğü, MKM Yayıncılık, Bursa. POWELL, Mary Ann and Anne B. SMITH (2009), Children's Participation Rights in Research, Vol 16; ROCHE, Jeremy (1999), Children: Rights, Participation and Citizenship, Childhood, Vol 6; ROOSE, Rudi and Maria DE BIE (2008), Children s Rights: A Challenge For Social Work, International Social Work, Vol 51; SAVE THE CHILDREN Children and Participation: Research, Monitoring and Evaluation with Children and Young People İnternet Adresi: f. Erişim Tarihi: SCHERRER, James (2012), The United Nations Convention on the Rights of the Child as Policy and Strategy for Social Work Action in Child Welfare in the United States, Social Work, Vol 57 ; SORENSEN, Eva (2006), Metagovernance The Changing Role of Politicians in Processes of Democratic Governance, The American Review of Public Administration, Vol 36; STEPHENSON, Paul; Steve GOURLEY and Gienn MILES (2004), Child Participation, Tearfund, United Kingdom. TOBIN, John (2011), Understanding a Human Rights Based Approach to Matters Involving Children: Conceptual Foundations and Strategic Considerations. eds. INVERNIZZI, Antonella and Jane WILLIAMS, Human Rights of Children: From Visions to Implementation, Aldershot, TOPRAK, Zerrin (2012), Çevre Yönetimi ve Politikası, 3. Baskı, Birleşik Matbaa, İzmir. WILLIAMS, Emma (2004), Children s Participation and Policy Change in South Asia, Chip Report No. 6, London. WYNESS, Michael (2009) 'Children Representing Children: Participation and The Problem of Diversity in UK Youth Councils', Childhood, Vol 16; ZUCKERMAN, Oren and Ina BLAU (2009), Children's Participation Patterns in Online Communities: an Analysis of Israeli Learners in The Scratch Online Community, Interdisciplinary Journal Of E-Learning and Learning Objects, Vol 5, 2009;