AVRUPA BİRLİĞİ, TÜRKİYE VE AZERBAYCAN CUMHURİYETLERİNDE ÇOCUK HAKLARI

Transkript

1 T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÇOCUK GELİŞİMİ VE EV YÖNETİMİ EĞİTİMİ ANABİLİM DALI ÇOCUK GELİŞİMİ VE EĞİTİMİ BİLİM DALI AVRUPA BİRLİĞİ, TÜRKİYE VE AZERBAYCAN CUMHURİYETLERİNDE ÇOCUK HAKLARI GÜNAY MUSAYEVA YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN Prof. Dr. Ramazan ARI KONYA-2013

2 T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü I

3 T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü II

4 T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü ÖNSÖZ Araştırmamın amacı, Avrupa Birliği, Türkiye ve Azerbaycan Cumhuriyetleri yasalarında yer alan çocuk haklarını ortaya koymak ve karşılaştırmalı olarak incelemektir. Bana bu konuda çalışma olanağı sağlayan ve araştırmamın her aşamasında yardımlarını esirgemeyen danışman hocam Sayın Prof Dr. Ramazan ARI ya ve değerli hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. Nurcan KOÇAK a teşekkürü bir borç bilirim. Araştırma sürecinde bana destek sağlayan sevgili eşim Ülfat MUSAYEV e ve sevgili arkadaşım Elif YILMAZ a teşekkürlerimi sunarım. Hayatım boyunca bana destek olan sevgili aileme desteklerinden dolayı sonsuz teşekkürler Bu çalışmamı biricik oğlum İsmail e ithaf ediyorum. GÜNAY MUSAYEVA Ocak, 2013 III

5 Öğrencinin T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Adı Soyadı Günay MUSAYEVA Numarası Ana Bilim / Bilim Dalı Çocuk Gelişimi ve Ev Yönetimi Eğitimi / Çocuk Gelişimi ve Eğitimi Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora Tez Danışmanı Prof. Dr. Ramazan ARI Tezin Adı Avrupa Birliği, Türkiye ve Azerbaycan Cumhuriyetlerinde Çocuk Hakları ÖZET Son yıllarda çocuk ve çocuk hakları konularının hem ulusal hem de uluslararası düzeyde giderek daha geniş yer aldığı görülmektedir. Ayrıca akademik alanda da çocuk ve çocuk hakları konularına odaklanan araştırmaların sayı artmaktadır. Bu araştırmada çocuk hakları konusu Avrupa Birliği, Türkiye ve Azerbaycan Cumhuriyetleri açısından incelenmiştir. Bu ülkelerde çocuk haklarının tarihsel süreci, genel durum, yasa, kurum ve kuruluşlar açısından karşılaştırmalı olarak ele alınmış ve mevcut benzerlik ve farklılıklar tespit edilmeye çalışılmıştır. Ulaşılan bulgular doğrultusunda Avrupa Birliği, Türkiye ve Azerbaycan Cumhuriyetlerinde çocuk hakları alanında karşılaşılan sorunların belirlenmesine ve çözümüne katkı sağlayacak öneriler getirilmesi amaçlanmıştır. Araştırma kapsamında konunun daha iyi anlaşılması amacıyla çocuk, çocukluk ve çocuk hakları gibi kavramlar açıklanmış, bu kavramların farklı kültürlerde nasıl algılandığı da ortaya konulmuştur. Araştırmada nitel araştırmalardan doküman inceleme modeli kullanılmıştır. Araştırma sonucunda Avrupa Birliği, Türkiye ve Azerbaycan Cumhuriyetlerinde çocuk haklarına ilişkin uluslararası düzenlemelerin yasal mevzuatlara nasıl yansıdığı, mevcut yasaların uygulamada ne kadar gerçekleştirildiği, çocuk hakları ile ilgilenen kurum ve kuruluşların hedef, görev ve işleyişleri, evlat edinme ile ilgili ulusal ve uluslararası yasalardaki farklar karşılaştırılmış ve değerlendirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Çocuk, Çocuk hakları, Çocuk Hakları Sözleşmesi, Avrupa Birliği, Azerbaycan, Türkiye IV

6 Öğrencinin T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Adı Soyadı Günay MUSAYEVA Numarası Ana Bilim / Bilim Dalı Çocuk Gelişimi ve Ev Yönetimi Eğitimi / Çocuk Gelişimi ve Eğitimi Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora Tez Danışmanı Prof. Dr. Ramazan ARI Tezin İngilizce Adı Child Rights in European Union, Turkey and Azerbaijan SUMMARY Child and child rights issues have gained more importance both at national and international level in recent years. In addition, as a result of serious interest emerged on these issues in the academic arena, the number of studies focusing on "child and child rights" issue has increased. In this research, child rights were examined in terms of several international organizations including European Union, besides the Republics of Turkey and Azerbaijan. Historical development, general situation, legislation, institutions and organizations in the field of child rights in these counties were discussed comparatively and existing similarities and differences were determined. In line with the findings obtained it was aimed to give some suggestions and contribute to the solution of the problems in the field of child rights encountered in European countries, the Republics of Turkey and Azerbaijan. Some concepts such as child, childhood and rights of child were also explained in order to understand topic of the research better, and the way these concepts are perceived in different cultures were specified. "Document review model" of qualitative research types was used in this research. The reflection of international legislations on the legal regulations about the rights of children; practice of existing laws; objectives, missions and operations of institutions and organizations dealing with rights of children; similarities and differences in national and international laws on adoption in European Union countries, the Republics of Turkey and Azerbaijan were compared and evaluated. Key words: Child, Children's Rights, Convention on the Rights of the Child, European Union, Turkey, Azerbaijan. V

7 T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü İÇİNDEKİLER Bilimsel Etik Sayfası... I Yüksek Lisans Tez Kabul Formu... II Önsöz... III Özet... IV Summary... V İçindekiler... VI Tablolar Listesi... X Kısaltmalar... XI Bölüm 1 Giriş... 1 Problem... 1 Amaç... 2 Alt Amaçlar... 3 Araştırmanın Önemi... 3 Sınırlılıklar... 4 Tanımlar... 4 Bölüm 2 Yöntem... 5 Araştırma Modeli... 5 Verilerin Toplanması ve Analizi... 5 Bölüm 3 Araştırmanın Kuramsal Temeli... 7 Çocuk ve Çocukluk... 7 Hukukta Çocuk... 8 VI

8 T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Hak ve Hukuk Anlayışı... 9 Çocuk Hukuku Çocuk Hakları Çocuk Haklarının Tarihi Gelişimi Avrupa Birliğinde Çocuk Haklarının Tarihsel Gelişimi Türkiye de Çocuk Haklarının Tarihsel Gelişimi Azerbaycan da Çocuk Haklarının Tarihsel Gelişimi Çocuk Hakları İle İlgili Yasal Düzenlemeler Uluslararası Kararlar Evrensel İnsan Hakları Bildirgesi Çocuk Hakları Cenevre Bildirileri Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Bildirgesi Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi Uluslararası Çalışma Örgütü (Washington) Kararları Çocuk Haklarının Kullanılmasına İlişkin Avrupa Sözleşmesi Türkiye Cumhuriyeti Çocuk Hakları Mevzuatı Korunmaya Muhtaç Çocuklar Hakkında Kanun Türk Çocuk Hakları Bildirisi Çocuk Koruma Kanunu Çocuk Ombudsmanlığı Azerbaycan Cumhuriyeti Çocuk Hakları Mevzuatı Çocuk Haklarına Dair Azerbaycan Cumhuriyeti Kanunu Çocuk Haklarıyla İlgilenen Teşkilat Kurum ve Kuruluşlar Çocuklara Yönelik İnsan Hakları Kurumlarının Gelişimi Avrupa Birliği UNİCEF Ombudsmanlık Avrupa Çocuklar İçin Ombudsmanlık Ağı (ENOC) Türkiye Cumhuriyetindeki Kurumlar Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı VII

9 T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Çocuk Hakları Daire Başkanlığı nın Görevleri UNİCEF Türkiye Çocuk Vakfı Azerbaycan Cumhuriyetindeki Kurumlar Aile, Kadın ve Çocuk Problemleri Üzerine Devlet Komitesi Azerbaycan Cumhuriyeti Ombudsmanı UNİCEF Azerbaycan Evlat Edinme Evlat Edinme Kavramı Avrupa Birliğinde Evlat Edinme Türkiye de Evlat Edinme Evlat Edinme Koşulları Evlat Edinme Üzere Başvuran Kişi veya Eşlerden İstenen Belgeler Yaş Sınırlılığı İle İlgili Talepler Ülkeler Arası Evlat Edinmenin Şartları Azerbaycan Cumhuriyetinde Evlat Edinme Kimler Evlat Edinebilir Evlat Edinme Üzere Başvuran Kişi veya Eşlerden İstenen Belgeler Hangi Çocuklar Evlatlık Verilir Yaş Sınırlılığı İle İlgili Talepler Ülkeler Arası Evlat Edinmenin Şartları İlgili Araştırmalar Bölüm 4 Tartışma ve Yorum Bölüm 5 Sonuç ve Öneriler Sonuç VIII

10 T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Öneriler Kaynaklar Ekler Ek.1. Çocuk Haklarına Dair Sözleşme (BM) Ek.2. Çocuk Koruma Kanunu (TC) Ek.3. Uşaq Hüquqları Haqqında Azərbaycan Respublıkasının Qanunu (Aze) Ek.4. Özgeçmiş IX

11 T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü TABLOLAR LİSTESİ Tablo Yıllarında Uluslararası Evlat Edinme Sayısının En Yüksek Olduğu Ülkeler Tablo 2. Seçilmiş AB Ülkelerinin En Fazla Evlat Edindikleri Ülkeler (2004) Tablo 3. Yıllar İtibariyle SHÇEK Genel Müdürlüğünce Evlat Edindirilme Hizmetinden Yararlandırılan Çocuk Sayısı Tablo 4. Evlat Edinme ve İptali X

12 T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü KISALTMALAR AB-Avrupa Birliği ABD-Amerika Birleşik Devletleri BM-Birleşmiş Milletler ÇHS- Çocuk Hakları Sözleşmesi TBMM-Türkiye büyük Millet Meclisi UNICEF- United Nations International Children's Emergency Fund (Birleşmiş Milletler Uluslararası Çocuklara Acil Yardım Fonu) BMÇHB-Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Bildirgesi XI

13 BÖLÜM I GİRİŞ PROBLEM Çocuk masum, duyarlı ve bağımlı bir varlıktır. Bu kavram, bir çocuğun yaşamındaki koşulların, çocukluk dönemini oluşturan yılların kalitesinin ne kadar önemli olduğunu anlatır. Çocuğu ve gelişimini tanımak, insanı tanımaktır. Yaşamın ilk yıllarında temeli atılan gelişim, çocuğun geleceğini büyük ölçüde belirleyecek bir süreçtir. Toplumun geleceğini şekillendirmede etkisi çok olan yeni nesillerin fiziksel ve ruhsal açıdan sağlıklı olmaları, kendi değerlerinin farkında olarak yetişmeleri ve bu değerleri insanlığın yararına kullanabilmeleri, onlara sağlanacak olan koşullarla yakından ilişkilidir. Çocuğun, bir birey olarak çıkarını gözeten ve çocuğun çıkarını toplumun çıkarı ile bütünleştiren bir yaklaşım, çocuğun toplumun geleceği olduğu düşüncesine zemin hazırlamaktadır. (Aral ve Gürsoy 2001). Sözlük anlamında insan yavrusu olarak da tanımlanan çocuk, büyük insanın küçüğü değil, başka bir varlık, ayrı bir dünyadır (Sevük, 1998). Çocuk hakları, çocuğun bedensel, zihinsel, duygusal, sosyal ve ahlaki bakımlardan özgürlük ve saygınlık içinde, sağlıklı ve normal biçimde gelişebilmesi için hukuk kuralları ile korunan yararlardır. Aslında çocuk hakları, yetişkin haklarından ayrı bir alan değildir. Çocuk hakları da insan hakları hukukunun bir parçasıdır. Çocukların özel gereksinimleri nedeniyle ayrı bir çocuk hakları düzenlemesine gerek duyulmaktadır. Çocuk hakları ve yetişkin hakları bir bütündür (Akyüz, 2000). Yirminci yüzyılın başlarında çocukların erişkinlerden farklı haklara sahip olduğu, dolayısıyla da bu hakların ayrıca tanınması gerektiği konusunda, değişik ülkelerde farklı hareketler ortaya çıkmaya başlamıştır. Leh eğitimci Janusz Korczak ın 1919 yılında yayımlanan How to love a child (Bir çocuğu nasıl sevmeli) adlı kitabında çocuk haklarından söz etmektedir yılında Ekim devriminin ardından Proletkult örgütünün Moskova şubesi bir çocuk hakları 1

14 bildirgesi yayınlamıştır. Ancak çocuk haklarını savunma konusunda ilk etkili girişim 1923 yılında Eglantyne Jebb tarafından taslağı hazırlanan ve 1924 yılında Milletler Cemiyeti tarafından kabul edilen Cenevre Çocuk Hakları Bildirisidir. Bu bildirge Birleşmiş milletler tarafından kabul edilmiştir (Doğru ve diğ., 2012). Çocuk hakları açısından büyük önem taşıyan, çocuk haklarının korunması için birey, aile, özel ve resmi kurumlar ile hükümetlere yükümlülükler getiren 1959 Tarihli BM Çocuk Hakları Bildirgesi, çocuk hakları açısından daha ayrıntılı düzenlemeler getiren 1989 Tarihli Çocuk Haklarına Dair Sözleşmeye temel olmuştur. BM Çocuk Haklarına Dair Sözleşme, çocukların İnsan Hakları Bildirgesi niteliğinde uluslararası belge olmuş ve 18 yaşından küçükler çocuk olarak nitelendirilmiştir. Çocuk hakları sözleşmesi 142 ülkeyle beraber 1990 yılında Türkiye de 1992 yılında Azerbaycan da kabul edilerek yürürlüğe girmiştir. Türkiye de çocuk haklarını korumaya yönelik olarak 2828 sayılı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumunun kuruluş kanunu temel alınmaktadır. Azerbaycan da özel olarak çocuk hakları ile ilgili Azerbaycan Cumhuriyeti Kanunu (Uşaq hüquqları haqqında Azərbaycan Respublıkasının Qanunu) bulunmaktadır. Avrupa Birliğinin Türkiye ve Azerbaycan Cumhuriyetlerinde yürürlükte olan çocuk haklarına ilişkin yasa kurum kuruluş ve evlat edinme konularının ortaya konularak mevcut durum ve gelişmelerden haberdar olması için bu çalışma gerçekleştirilmiştir. AMAÇ Bu araştırmanın temel amacı; Avrupa Birliği, Türkiye ve Azerbaycan Cumhuriyetlerinde çocuk haklarını(tarihsel süreç, yasal düzenlemeler, konu ile ilgilenen kurum ve kuruluşlar, evlat edinme ) çeşitli boyutlarıyla ortaya koymak ve karşılaştırmalı olarak incelemektir. ALT AMAÇLAR Bu araştırmanın alt amaçları şunlardır: Avrupa Birliği, Türkiye ve Azerbaycan Cumhuriyetlerinde; 2

15 1. Çocuk hakları tarihi süreç açısından nasıl bir benzerlik ve farklılık göstermektedir? 2. Çocuk hakları ile ilgili yasal düzenlemeler arasında nasıl bir benzerlik ve farklılık görülmektedir? 3. Çocuk hakları ile ilgilenen kurum ve kuruluşlar arasında nasıl bir benzerlik ve farklılık görülmektedir? 4. Evlat edinme konularında nasıl bir benzerlik ve farklılık görülmektedir? ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ Uluslararası hukuk toplumun geleceği olan masum, duyarlı ve bağımlı olan çocuklara temel insan hak ve özgürlüklerine ek olarak bazı haklar verilmesini öngörmüştür. Çocuk Hakları Sözleşmesi ile somutlaşan bu haklar çocuğun yetişkinden farklı bir birey olarak bazı ihtiyaçlarının olduğu gerçeğini ortaya koymuştur. Aile ve toplumun temel taşını meydana getiren çocukların, uluslararası antlaşmalarla korunmuş ve her ülkenin kültürel yapılarına göre yansımış dokunulmaz ve devredilmez nitelikte hakları vardır. Bu araştırma sonunda toplanan veriler ile; 1. Avrupa Birliği, Türkiye ve Azerbaycan Cumhuriyetlerinde, çocuk hakları konusunda karşılaştırma imkânı sağlanacağı, 2. Her iki ülkenin ve Avrupa Birliğinin çocuk haklarına ilişkin yasalardaki benzerlik ve farklılıkları görme fırsatı vereceği, 3. Avrupa Birliği, Türkiye ve Azerbaycan yasaları kapsamında incelemeler yapılarak alan yazında çocuk haklarına yeni bir bakış açısı kazandırarak katkıda bulunacağı düşünülmektedir. SINIRLILIKLAR 3

16 Araştırma Avrupa Birliği, Türkiye ve Azerbaycan Cumhuriyetlerindeki; Çocuk haklarının incelenmesi konusu tarihsel süreç, yasal düzenlemeler, konu ile ilgili kurum ve kuruluşlar ve evlat edinme sınırlandırılmıştır. TANIMLAR Çocuk: Çocuk kavramının karşılığı, insan yavrusudur. Bir anne babanın doğmuş ve doğacak yavruları çocuktur. Yasamın doğuştan ergenliğe kadar süren dönemini yasayan varlıktır (Türk Dil Kurumu Sözlüğü, 1999). Çocuk hakları: Kanunen veya ahlaki olarak dünya üzerindeki tüm çocukların doğuştan sahip olduğu, eğitim, sağlık, barınma; fiziksel, psikolojik veya cinsel sömürüye karşı korunma gibi haklarının hepsini birden tanımlamakta kullanılan evrensel kavramdır (Akyüz, 2001). Evlat edinme: Evlât edinme, bakımsız kalan, kimsesiz veya terk edilmiş çocukların korunmasına, çocuk sevgisinden yoksun aileler ya da kişilerin bu ihtiyaçlarının giderilmesine hizmet eden yararlı bir kurumdur. Evlât edinme, evlât edinen kişi ile evlatlık arasında sun î nesep ilişkisi kurulması sonucunu doğuran, sadece mahkeme kararıyla kurulan ve dava yolu ile ortadan kaldırılabilen bir medeni hukuk işlemidir (Aydoğdu, 2004 ). Avrupa Birliği: Avrupa Birliği ya da kısaca AB, yirmi yedi üye ülkeden oluşan ve toprakları büyük ölçüde Avrupa kıtasında bulunan siyasi ve ekonomik bir örgütlenmedir. Üye devletlere Almanya, Avusturya, Birleşik Krallık, Belçika, Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Estonya, Finlandiya, Fransa, Kıbrıs, Hollanda, İrlanda, İsp anya, İsveç, İtalya, Letonya, Litvanya, Lüksemburg,Macaristan, Malta, Polonya, Port ekiz, Romanya, Slovakya, Slovenya ve Yunanistan aittir (wikipedia.org). 4

17 BÖLÜM 2 YÖNTEM Araştırma Modeli Avrupa Birliği, Türkiye ve Azerbaycan Cumhuriyetlerinde çocuk haklarını(tarihsel süreç, yasal düzenlemeler, konu ile ilgilenen kurum ve kuruluşlar, evlat edinme ) çeşitli boyutlarıyla ortaya koymak ve benzerlik ve farklılıkları ortaya çıkarmaya yönelik bu araştırmada doküman inceleme modeli kullanılmıştır. Doküman inceleme araştırılması hedeflenen olgu veya olgular hakkında bilgi içeren yazılı materyallerin analizini kapsar. Doküman inceleme tek başına bir veri toplama yöntemi olabileceği gibi diğer veri toplama yöntemleri ile de birlikte kullanabilir (Yıldırım, Şimşek, 2005). Verilerin Toplanması Ve Analizi Bu araştırmada Avrupa Birliği de dâhil olmak üzere uluslararası kurumların çocuk hakları ile ilgili bir sıra uluslararası düzeyde kabul edilmiş sözleşmeler, Türkiye ve Azerbaycan Anayasaları, her iki ülkedeki çocuk hakları konusunu kapsayan mevzuat, istatistikler, uluslararası kurumlara sunulmak üzere yetkili kurumlar tarafından hazırlanmış yerel raporlar, uluslararası kurumların hazırladıkları raporlar, konuya ilişkin kitaplar, dergiler, makaleler, tezler vb. kaynaklar incelenmiştir. Araştırmayla ilgili veri toplamak için kaynakların bir kısmının orijinaline ulaşılmış, bir kısım veriler ise uluslararası teşkilatların, konu ile ilişkili özel ve devlet kurumlarının resmi sitelerinden elde edilmiştir. Toplanan veriler alt problemler doğrultusunda belirli konu başlıklarına göre değerlendirilerek raporlaştırılmıştır. Azerbaycan ca ve İngilizce olan kaynaklar ana dili Azerbaycan ca olan ve yeterli düzeyde çevirecek dil bilgisine sahip olan araştırmacı tarafından Türkçeye çevrilmiştir. Gerekli durumlarda ana dili Türkçe olan akademisyenlerden yardım 5

18 alınmıştır. Elde edilen bilgiler karşılaştırmalı olarak ele alınmış benzerlikler ve farklılıklar tespit edilmiştir. 6

19 BÖLÜM 3 ARAŞTIRMANIN KURAMSAL TEMELİ ÇOCUK VE ÇOCUKLUK Çocuk ya da çocukluk kavramı birçok kanunda yer almakla beraber ne anlama geldiği açıklanmamıştır. Hukukun değişik dallarıyla uğraşan uzmanlar konularıyla bağlantılı olarak çeşitli kriterler kullanmışlar, bazen yaşa bağlı olarak, bazen erginliğe bağlı olarak, bazen de işlenen suça dayalı olarak değişik çocuk tanımlamaları yapmışlardır (Çelik, 2005). İngilizcede child, Azericede uşaq, Almancada kind, Rusçada rebenok, Fransızcada enfant, Osmanlıca da tıfıl olarak geçmekte olan çocuk kelimesi Türk Dil Kurumu sözlüğünde küçük yaştaki oğlan veya kız, soy bakımından oğul veya kız evlat, bebeklik ile erginlik arasındaki gelişme döneminde bulunan oğlan veya kız seklinde tanımlanmaktadır (Polat, 1997; tdkterim.gov.tr) Çocuk kendiliğinden gelişen salt biyolojik bir varlık değildir. Çocuk bir toplumun sahip olduğu ve titizlikle koruması gereken milli varlıkların en başında gelmektedir (İstanbul Çocuk Raporu, 2000). Çocuğun, yaşamın doğuştan erginliğe kadar süren dönemini yaşayan varlık olarak belirtildiği gibi, gelişen bir insan yavrusu, olgunlaşmamış, ergin sayılmayan küçük yurttaş olduğu, üst sınırı belirsiz bir çağ olduğu da ileri sürülmüştür. Bunların yanında çocukluğun gerçek yaşama hazırlanan bir dönem olmayıp, amacı kendinde olan, kendine has ihtiyaçları olan ve kendine has yasalarla düzenlenmesi gereken bir yaş kesiti olduğu da belirtilmiştir. Çocuk, sorumluluğu göz önünde bulundurularak, yaş küçüklüğünden dolayı henüz sorumlu olmayan ve her çeşit muameleyi yapmaya yetkili bulunmayan insan olarak da tarif edilmiştir (Çelik, 2005). Çocukluk oldukça yeni bir buluştur ve tarihçilerin çoğu, Plumb'un şu yargısını onaylamaktadır: "Çocukluk düşüncesi son 400 yıla ait bir Avrupa icadıdır. Daha önceleri, "çocuk, annesinin, dadısının ya da beşiğini sallayan kişinin sürekli ilgisi 7

20 olmadan yaşayabilmeye başlar başlamaz, yetişkinler toplumuna ait oluyordu." (Franklin, 1993). Çocukluk kavramı 1600 lü yıllardan itibaren gelişmeye başlamıştır. Rönesans tan önce çocuklar küçük yetişkinler olarak görülmüştür. Çocukluğa verilen özel statü 17.yy başlarında ortaya çıkmıştır. Bu dönemde ilk kez çocuğa masumiyet ve zayıf statüsü katılmaya başlamıştır. Yine bu dönemde çocuklar tatlı, sevimli, eğlenceli komik ve basit görülmeye başlanmıştır. Çocukların hayatlarındaki birçok değişiklik ilk kez bu yüzyılda görülmüş; çocukları yetişkinlerin dünyasından koparmıştır. Önceleri sanatçıların çizdiği resimlerde çocuklar birer küçük kadın ve erkek olarak tasvir edilirken; 17.yy dan itibaren çocuk tasvirleri resimlerde yer almıştır. (Fazlıoğlu, 2007). BMÇHS birinci maddesi ulusal yasalar uyarınca daha erken reşit olunmadıkça, 18 yaşın altındaki her bireyin çocuk olduğunu belirtmektedir. Bu madde ile çocuğun tanımı konusunda değiştirilemez bir yaş sınırı belirlememenin arkasında yatan neden, çocukluğun sona ermesi ile ilgili olarak farklı toplumların kültürel normlarına saygılı olmaktır (Kavak, 2005). Franklin in (1993) de belirttiği gibi Çocuk nedir sorusunu yanıtlama çabası çok büyük güçlükler taşımaktadır. Soruya bugün verilecek yanıt Victoria İngiltere sinde verilecek yanıtla, Dickens in Dodger inin, Barry Hines in Casper inin Keloğlanla ve Cırtdan la aynı çocukluğu yaşamadığı kesindir. Hukukta Çocuk Hukukta belli bir yaşın altındakiler çocuk yani küçük olarak kabul edilir. Ancak çeşitli hukuk dallarında çocukların fizik, ruh ve ahlak bütünlüğünü korumak amacıyla söz konusu yaşın (18 yaş) altında da yaş sınırlamaları yapılmıştır. Çocuğa karşı suç işlenmesi durumunda ise, farklı yaş gruplarına göre çocuk korunmaktadır. İş hukukunda belirli bir yaştan küçük çocuklar çalıştırılamazlar. Eğitim hukukunda, çocuğun okula başlama ve zorunlu eğitim döneminin sona ermesi bakımından yaş sınırlamaları yapılmaktadır. Çocuğun rüşt yaşına ulaşmadan önce ana-babasının ya 8

21 da vasisinin rızası ile evlenebileceği daha küçük yaşlar da Medeni Kanun da belirtilmiştir (Akyüz, 2001). Hak Ve Hukuk Anlayışı Kant a göre Hukuk bir bireyin özgür iradesi ile diğer bireylerin özgür iradelerinin genel özgürlük kuramına göre uyum içinde konulması yolundaki kuralların toplamıdır (Mumcu, 2004). Hak kavramı ise yaygın kabul gören bir yaklaşımla özgürlükleri koruyan, onu kurumsallaştıran, yani yapma ya da yapmama konusunda herhangi bir baskının yokluğu biçiminde somutlaşan bir özgürlüğün hukuksal kimlik altında görünmesidir (Gemalmaz, 2004). Bir hakka sahip olmak birine karşı iddiası olmaktır ve bu iddianın geçerli kabul edilmesi bir dizi kural ve ahlaki ilkeyi gerektirir (Feinberg,1980). Windscheid, hukuk düzeni tarafından bahsedilmiş irade yetkisi olarak hak kavramını ifade ederken, Ihering in tanımlaması ise hakkın, hukukça korunan bir çıkar (menfaat) olduğu yönündedir (Mumcu, 2004). Campbell (1983) e göre Hak yasal olarak (ya da yarı yasal olarak) korunan ya da ilerletilen çıkardır. Çocuk Hakları kavramı çocuğun bedensel, zihinsel, duygusal, sosyal, ahlaki ve ekonomik bakımdan özgürlük ve haysiyet içinde, sağlıklı ve normal biçimde yetişebilmesi için ona hukuk kuralları ile tanınan yetkiler ve menfaatlerdir (Akyüz, 1999). Hak dediğimiz yetki daha sonraları kişiliğin ve buna paralel olarak düşüncenin gelişmesiyle kişiliğe bağlı bir bağlantıya ve bütünleşmeye dönüşmektedir. Hak denen yetkinin kullanımı ise ancak hak bilincinin güçlenmesi ölçüsünde anlam, değer ve önem kazanır (Kaya, 2011). 9

22 Çocuk Hukuku Çocuk hukukunun geçmişi pek eski değildir; yeni bir hukuk dalıdır. Tarihsel gelişim içinde çocukların korunmasının kapsamı ve koruma şekli değişiklikler göstermiştir. Bu değişiklikler toplumun ekonomik, sosyal ve kültürel gelişmesi gibi etkenlere bağlı bulunmaktadır (Tiryakioğlu, 1991). İlkel çağlarda, özellikle devletlerin ortaya çıkmasına kadar olan devrede çocukların korunması aileye ait bir görev olarak kabul edilmiştir. Devletlerin kurulması ve örgütlenmesinden sonradır ki, bu görev sadece aileye ait bir sorun olmaktan çıkmış, toplumsal kurumlar ve devlet, çocuğun korunması sorunuyla ilgilenmeye başlamıştır. Çocukların korunması ile ilgili kurumlar dini bir nitelik taşırken, toplumların ekonomik, sosyal ve siyasi görüşlerindeki değişiklikler ile uygarlık seviyesinin yükselmesi neticesinde bu kurumlar dini niteliğinden sıyrılarak, çağın gelişimi ve anlayışına uygun kurumlar haline gelmiştir. Günümüzde bu tür kurumlar artık devlet eliyle kurulmakta ve hatta bu, devletin ödevi olarak düşünülmektedir. Çocuk hukukunun iki anlamı olduğu kabul edilmektedir. Bunlar: Geniş ve objektif anlamda çocuk hukuku: objektif çocuk hukukunun çocuklara tanıdığı hak ve mükellefiyetleri oluşturur. Dar ve sübjektif anlamda çocuk hukuku, çocuk hukukunun, yani çocuk haklarının kapsamını oluşturur. Çocuğun hukuki durumunu tespit eden bütün hukuku kuralları objektif çocuk hukukunu meydana getirir. Bu anlamda çocuk hukukunun kapsamına özel hukuk, ceza hukuku, sosyal hukuk ve kamu hukuku alanındaki çocuk ve çocuk haklarına ilişkin kurallar girer. (İnan, 1968). Çocuk Hakları Çocuk haklarıyla ilgili çeşitli görüşler vardır. Çocukların ilgi ve korunma gerektiren özel gereksinimleri olduğu; bu nedenle de çocukların özel olarak 10

23 korunması ve özel haklarının olması savunulur. Çocuk hakları meselesi toplumsal sorunların yanı sıra felsefi, ahlaki ve yasal sorunları da getirir (Kırdök, 1998). İnsan hakları var iken ayrı bir çocuk hakkından bahsedilmesi yadırganabilir. Ancak konunun temeline inersek insan haklarının uygulanması, hayata geçirilebilmesi hakları verilerek yetiştirilen çocuklarla mümkündür. Şiddet gören, aşağılanan, terk edilen, istismara uğrayan, eğitilmeyen çocuklardan oluşan bir sistemde sağlıklı, hoşgörülü, insan haklarına saygılı bireylerden bahsedilemez (Asma, 2006). Çocuk hakları, insan haklarının bir alt boyutudur. Çocuk Hakları kavramı geniş anlamda toplumsal, felsefi, ahlaki ve yasal boyutlar içermekte ise de, dar anlamda objektif hukukun çocuklara tanıdığı hak ve sorumlulukların tümünü ifade eder (Kaya, 2011). Çocuk hakları genel başlığı altında dört ayrı kategori mevcuttur. Bunlar refah hakları, koruyucu haklar, yetişkin hakları, ana-babaya karşı haklar olarak sınıflandırılmıştır (Franklin, 1993). Refah hakları olarak anlaşılan çocuk hakları en açık ifadesini Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Beyannamesi nde bulur. Bu haklar bütün çocukların beslenme, tıbbi hizmet, barınma ve eğitim ihtiyaçlarını sağlar. İkinci kategori olan koruyucu haklar, çocukları yetersiz ilgiden, ev içindeki ihmal, fiziksel ya da duygusal kötü muameleden ya da herhangi başka bir tehlikeden koruyacak haklarla ilgilidir. Üçüncü kategori olan yetişkin hakları, şu anda yetişkinlerin tek başına sahip oldukları aynı haklara çocukların da sahip olmaları gerektiğini ileri sürer. Çocuk haklarının son kategorisi çocukların var olan reşitlik yaşına ulaşmadan önce anne babaları karşısında daha fazla bağımsızlığa sahip olmaları gerektiğini ileri sürer. 11

24 Çocuk haklarının hedefinin çocukların bireysel haklarının yanında, toplumsal yaşantıyla ilgili kararlara da katılmalarını sağlamak gereklidir. Çocuklara sosyal, medeni, kültürel haklar tanınırken, politik haklarda çekinceli davranılmaktadır. Çocukları yetişkinlerden ayıran nokta politik haklarının olmamasıdır (Lordoğlu, 1995). ÇOCUK HAKLARININ TARİHSEL GELİŞİMİ Çocuk haklarının tarihi gelişimine bakıldığında, eski çağlarda çocuk haklarının hiç de iç açıcı bir durumda olmadığını, daha doğrusu modern anlamda çocuk hakkı diye bir kavramın gelişmediği görülmektedir. Çocuğun eski çağlardaki değeri ile günümüzdeki değeri karşılaştırıldığında çocuk haklarının tarihi gelişimi; çocuğun üzerinde serbestçe tasarruf edilebilir, devir ve terk edilebilir, hatta öldürülebilir bir nesne olmaktan çıkarılıp, haklara ehil, kişilik sahibi bir özneye dönüştürülmesinin serüveni olarak özetlenebilir (Serozan, 2000). Eski çağlarda Roma da, babaların çocukların üstündeki hakları sınırsız, egemenlikleri tartışılmazdı. Romalı baba çocuğunu dilediği gibi cezalandırabiliyor, alıp satabiliyor, sakat bırakabiliyor, hatta öldürebiliyordu (Yörükoğlu, 1992). Eski Yunan da çocukların değeri daha yüksek olmasa da onlara güzel sanatlar öğretiliyor, sporcu olarak yetişmeleri sağlanıyordu. Bununla beraber, babaların sınırsız yetkilerini haklı gösteriliyor ve itaat etmeyen çocukların sopa ile korkutulabileceği de kabul edilen bir durum idi. Burada, devletin çabuk gelişmesi, çocuğun ve çocuk haklarının kısmen devlet tarafından korunması sonucunu da doğurmuştur (Akyüz, 2000). Roma hukukunda çocuklar, aile babasının (pater familias) sınırsız hâkimiyeti altındaydı. Aile babasının çocuğu öldürme, sokağa bırakma, başkalarına devretme ve boşama yetkileri vardı. Suç işleyenleri yargılayıp cezalandırıyordu. Hatta dilerse ölüm cezasına bile çarptırabiliyordu. Üstelik bu yetkiler çocuğun belirli bir yaşa ulaşmasıyla da bitmiyordu; ancak aile babasının ölümüyle ya da emancipatio su ile 12

25 bitiyordu. Çocuğu baba hâkimiyetinden (patria potestas tan) azat edebilmek ve böylece onu kendi başına buyruk (sui iuris) konuma getirebilmek için gerekli emancipatio işlemi, aile babasının çocuğu satma hakkını (ius vendendi) üç kez üst üste kullanmasıyla oluşuyordu (Serozan, 2000). Eski Roma, hatta Klasik Roma hukukunda bile çocuk tamamen aile babasının hâkimiyeti altında bulunmaktaydı. Çocuğun güvenliği, her şeyden önce baba hâkimiyetinin kullanılma biçimine bağlıydı. Eski Roma hukukunda çocuğun güvenliğinin korunmasını sağlayan hukuk kurallarına rastlanmamaktadır (Akyüz, 2000). Hıristiyanlığın doğuşuyla birlikte batıda acıma duygusu ve düşkünlere yardım etme fikri yayılmaya başlayınca, insanların çocuklar üzerindeki insanlık dışı tutumları yavaş yavaş ortadan kalkmaya başlamıştır. Çocukların da toplumun bir ferdi olarak kabul edilmesi yönünde düşünceler gelişmiştir. Bu bağlamda Rousseau; çocuğu vahşi bir çiçek olarak değerlendiriyordu. Locke; çocuğu geleceğin yurttaşı, büyük olasılıkla iş adamı olarak görüyordu. Dewey de felsefi çerçevede, çocuğun ruhsal gereksinmelerinin, gelecek açısından değil, şimdi ne olduğu açısından ele alınması gerektiğini vurguluyordu. 19. yüzyıldan 20. yüzyıla ve Atlantik i aşarak Amerika ya yayılan bu görüşler, Batı da çocuklara yönelik yasaların ve eğitim anlayışlarının biçimlenişinde önemli rol oynamıştır (Tan, 1993; Akt: Cemil Çelik 2005). Ayrıca, Hristiyanlıkta çocuk, küçük dünyaya gelmiş küçük Hristiyan dır. Buna göre çocuk saflığın ve alçak gönüllülüğün simgesidir. Saflık ve alçak gönüllülük yetişkinlerin çocuklukta kazandığı ve ömür boyu sürdürmeleri gereken bir meziyet olarak övgü almaktadır (Doğan, 2000). İslâm dini birçok bakımdan çocuklara öteki dinlerden daha hoşgörülü bakmaktadır. Örneğin yetimlere kardeş gibi davranmayı, mallarına el sürmemeyi öğütlemektedir. (Yörükoğlu 1992). 13