ĠSLAM KONFERANSI TEġKĠLATI ÜYESĠ ÜLKELER ARASINDA EKONOMĠK VE TĠCARĠ ĠġBĠRLĠĞĠNĠN GELĠġTĠRĠLMESĠ

Transkript

1

2 ĠSLAM KONFERANSI TEġKĠLATI ÜYESĠ ÜLKELER ARASINDA EKONOMĠK VE TĠCARĠ ĠġBĠRLĠĞĠNĠN GELĠġTĠRĠLMESĠ İslam Konferansı Teşkilatı Ekonomik ve Ticari İşbirliği Daimi Komitesi (İSEDAK) İslam Ülkeleri İstatistik, Ekonomik ve Sosyal Araştırma ve Eğitim Merkezi (SESRIC)

3

4 Ġçindekiler Yönetici Özeti... iii 1. Giriş: Arka plan ve Metodoloji İKT Üyesi Ülkeler arasında Ekonomik ve Ticari İşbirliği:İKT ve İSEDAK ın Geleceği Diğer Bölgesel Ekonomik İşbirliği Projeleri Deneyimleri İKT Ekonomik İşbirliğinde Deneyimler: Tarım ve Turizm Tarım Turizm İSEDAK Gündeminin Zenginleştirilmesi İKT Ekonomik ve Ticari İşbirliğini Artıracak Proje Teklifleri İKT Ekonomi ve Ticari İşbirliğini Geliştirmek için Tavsiyeler İSEDAK ve Gündemi Ticaret ve Yatırım Gıda, Tarım ve Kırsal Kalkınma Turizm Endüstri Taşımacılık Enerji Eğitim ve İnsan Kaynakları Bilim ve Teknoloji, ARGE ve IT Ek 1: İKT Üyesi Ülkeler arasında Ekonomik ve Ticari İşbirliği:İSEDAK Deneyimi Ek 2: Bölgesel Ekonomik Entegrasyon Projelerine İKT nin Geleceği açısından Genel bir Bakış: AND Birliği Topluluğu, ASEAN, MERCOSUR, ECOWAS, WAEMU ve Körfez İşbirliği Teşkilatı Ek 3:İKT Üyesi Olan Ülkelerde Seçili Sektörlerde İşbirliği: Tarım ve Turizm Ek 4: 'İslam Konferansı Teşkilatı (İKT) Üye Ülkeleri arasındaki Ekonomik ve Ticari İşbirliğinin Geliştirilmesi' Projesine ilişkin Soru Kâğıdı Ek 5: Anket Sorularının ve Mülakat Sonuçlarının Değerlendirilmesi Ek 6: İslam Ekonomi ve Ticari İşbirliği Daimi Komitesi (İSEDAK) Gündeminin Zenginleştirilmesi Temalı Çalıştay Raporu i iii

5 Zeyl 1: İslam Ekonomi ve Ticari İşbirliği Daimi Komitesinin Gündemini Zenginleştirme Temalı Çalıştaydan Çıkan Öneriler ve Proje Fikirleri Tablolar Tablo 1: Bölgesel İşbirliği Projelerinde yer alan İKT Ülkeleri Tablo 2: Tarım Nüfusu ve GSMH da Tarımın Payı Tablo 3: Tarımsal Arazi Kullanımı, Tablo 4: Tarımsal Üretim (Milyon Ton), Tablo 5: Tarım Ürünleri Ticareti, Tablo 6: Gıda Ürün Ticareti (Milyon Dolar), Tablo 7: En büyük 20 Tarım Ürünleri Üreticisi arasındaki İKT Ülkeleri ġekiller Şekil 1: İKT ülkelerinin dünya nüfus, üretim ve ihracatındaki payı (%)... 5 Şekil 2: İKT Ülkeleri Grubu GSYİH ve Kişi Başına GSYİH... 5 Şekil 3: Ekonomik Faaliyetlere göre Katma Değer (GSYİH nin % si)... 6 Şekil 4: Net Doğrudan Yabancı Yatırım Akışları... 7 Şekil 5: İKT İçi Mal Ticareti Şekil 6: İKT İçi İhracatlara göre İlk 10 İKT Ülkesi, Şekil 7: İKT Ülkelerinde Uluslararası Turizm Şekil 8: Turist Kabulleri ve Turizm Kazancı açısından İlk 10 Ülke Şekil 9: İKT arası Turist Girişleri (milyon) Fotoğraf Kaynakları: COMCEC, OIC, ASEAN, MERCOSUR, GCC, APEC, FAO, UNWTO, bham.ac.uk, businesscafeonline.com, eurekalert.org, everystockphoto.com, flightglobal.com, fotolia.com, kobiden.com, tsu.edu, uthscsa.edu, vacationportal.net, wikimedia.org, wikipedia.org iv

6 Yönetici Özeti İ slam Konferansı Teşkilatı (İKT), 1969 da kuruluşundan kısa bir süre sonra, üyesi ülkeler arasında ekonomik ve ticari işbirliğini geliştirme konusunu gündemine taşımıştır. Bu bağlamda, bugüne değin, ortak işbirliği faaliyetinin araç ve yöntemlerini geliştirmek amacıyla çeşitli İKT düzlemlerinde önemli gayretler sarf edilmiştir. Ekonomik ve ticari işbirliğini geliştirmek için sırasıyla 2 İKT eylem planı 1981 ve 1994 te İslam zirvesi tarafından kabul edilmiştir. Bu planların temel amacı İKT üyesi ülkeler arasında ekonomik ve ticari işbirliği için bir biçim ve mekanizma geliştirmek ve sürekli değişen küresel ekonomik konjonktürle başa çıkmaya yardımcı olmaktır. İslam Konferansı Teşkilatı Ekonomik ve Ticari işbirliği Daimi Komitesi (İSEDAK), altında İKT üyesi ülkeler arasında ekonomik ve ticari işbirliği mekanizmasının en yüksek seviyede işlediği en önemli İKT şemsiyesi olarak kurulmuştur. Bunlarla birlikte, bu çerçevede harcanan çeşitli gayretlere rağmen, İKT üyesi ülkeler arasındaki mevcut ekonomik ve ticari işbirliğinin seviyesi somut ve elle tutulur sonuçlar bakımından sınırlı kalmıştır. Geçmiş tecrübelerin ışığında, mevcut araştırma İKT üyesi ülkeler arasında ekonomik ve ticari işbirliğinin geliştirilmesi: İSEDAK Gündeminin Zenginleştirilmesi başlıklı proje, İSEDAK tarafından Kasım 2009 İstanbul Türkiye de toplanacak olan 25. İSEDAK oturumunda İSEDAK gündeminin zenginleştirilmesi başlıklı özel bir gündem maddesine bir katkı olacak şekilde İSEDAK tarafından 25. Yıldönümü münasebetiyle başlatılmıştır. Bu çalışmanın nihai amacı, İKT üye ülkeleri arasındaki mevcut ekonomik ve ticari işbirliği seviyesini etkili bir şekilde yükseltmek için yenilikçi fikirler, yapıcı tavsiyeler ve somut uygulanabilir proje önerilerini bir araya getirmektir. Söz konusu projenin sonuçta, ortak İKT faaliyetinin yeni potansiyel alan ve sektörleri gündeme getirerek, bahse konu alanlarda İKT üyesi ülkeler arasında ekonomik ve ticari işbirliği için mevcut ihtiyaçları, küresel kalkınma gündemi ve sorunlarını, ayrıca diğer bölgesel, uluslar arası kuruluşların ekonomik işbirliği deneyimlerini de göz önünde bulundurarak, İSEDAK ın gündemini zenginleştirmesi beklenmektedir. Çalışma aşağıdaki paralel üç safha üzerinden gerçekleştirilmiştir: (i) zemin oluşturmak için birbiriyle ilişkili konular üzerine yazılan üç arka plan raporu hazırlanmıştır (ii) özel bir soru kâğıdı üye ülkelerdeki ve dışındaki iyi bilinen uzmanlar, bürokratlar, teknokratlar ve akademisyenlerin oluşturduğu görece geniş katılımcılara uygulanmış, bunun yanında, İKT ekonomik işbirliği konusunda görüşlerini, fikirlerini ve somut proje önerilerini almak amacıyla daha küçük bir grupla röportajlar gerçekleştirilmiştir ve (iii) söz konusu konu üzerine üst düzey insanlar ve uzmanlardan oluşan seçkin bir grubun katılımıyla bir beyin fırtınası çalıştayı düzenlenmiştir. Arkaplan raporları ortaya çıkarmıştır ki, geçmiş kırk yıl boyunca İKT sürekli genişleyen bir ekonomik gündeme sahip olmuştur. Gündem temel olarak şu varsayıma dayanmaktaydı: teşkilatın ilk ana amacı olan etkili siyasi işbirliği üye ülkeler arasında ortak ekonomik ve ticari işbirliğini de gerektirmekteydi. Buna rağmen, işbirliği faaliyetini desteklemek için siyasi irade uygun şekilde toplanamadığından, İKT ülkelerinin fiili ve acil ihtiyaçlarına işaret etmek amacıyla bugüne kadar önerilen ortak ekonomik faaliyetler ve projeler için gerekli, ve yeterli finansman sağlanamamıştır. Bu sorunlar, İSEDAK ın, 1984 ten buyana İKT ekonomi ve ticaret bakanlarının konferansı şeklindeki aktif rolüne rağmen, kuruluşundan sonra da devam etmiştir. Öte yandan, bir çok İKT ülkesinin de üyesi olduğu bir takım bölgesel işbirliği entegrasyon kuruluşları önemli ilerlemeler v

7 Yönetici Özeti kaydetmiş ve İKT için takip edilebilecek iyi ve olumlu örnekler olarak alınabilecekleri gözlemlenmiştir. Arka plan raporlarının sonuçları ve İslam dünyasının farklı toplumsal kesimlerden, mesleklerden, uzmanlık alanlarından ve coğrafi bölgelerinden çok çeşitli insanlarla yürütülen özel soru kağıtları ve röportajlarının yanıtları ışığında, İKT/ İSEDAK ekonomik ve ticari işbirliğinin geleceği üzerine bir çok yararlı fikir, öneri ve çok özel proje önerileri geliştirilmiş ve projenin sonuç kısmında kullanılmıştır. İSEDAK gündemi vasıtasıyla İKT ekonomik ve ticari işbirliğini geliştirmek için başka yeni fikirler, tavsiyeler ve proje önerileri konuyla ilgili olarak düzenlenen beyin fırtınası çalıştayı esnasında da geliştirilmiştir. Bahse konu araştırma projesi ve onun uygulanmasında kullanılan metodoloji üzerine bir arka plan sağlayan Giriş bölümünü takiben, mevcut doküman, takip eden üç bölümde; (i) İslam Konferansı Teşkilatı Üyesi Ülkeler arasında Ekonomik ve Ticari İşbirliği: İSEDAK Deneyimi; (ii) Bölgesel Ekonomik Entegrasyon Projelerine İKT nin Geleceği Açısından Genel Bir Bakış: AND Birliği Topluluğu, ASEAN, MERCOSUR, ECOWAS, WAEMU ve Körfez İşbirliği Teşkilatı; (iii) İKT Üyesi Olan ve Olmayan Ülkelerde Seçili Sektörlerde İşbirliği: Tarım ve Turizm başlıklı bu araştırma projesinin üç arka palan raporlarının ve takip edilen metodolojinin kısa özetleri verilecektir. Son bölümde ise doküman, projenin başlıca konusu üzerine derlenmiş olan proje önerileri ve önerilerini listeleyerek proje sonucu özetlenecektir. Proje önerileri, her proje önerisini projenin tanımı, mantıksal temeli ve beklenen faydaları, potansiyel ortakları ve finansal düzenlemeleri hakkında kısa bilgiler içeren proje profilleri formatında sunulmaktadır. Diğer taraftan ise tavsiyeler, İKT ülkeleri arasında öngörülen potansiyel işbirliği sektör/alanları altında şu şekilde gruplandırılmaktadır: İSEDAK ve çalışmaları; ticaret ve yatırım; gıda, tarım ve kırsal kalkınma; turizm; sanayi; ulaştırma; enerji; eğitim ve insan kaynakları ve bilim ve teknoloji; Ar&Ge ve bilgi teknolojisi. vi

8 vii

9 viii

10 1 GiriĢ: Arka plan ve Metodoloji İslam Konferansı Teşkilatı (İKT), başlangıçta 30 kurucu üyeyle 1969 da bir teşkilat olarak kurulmuştur. Geçmiş 40 yıl boyunca İKT üye ülke sayısı muntazam bir şekilde artmış ve 57 ülkeye ulaşmıştır. İKT, Birleşmiş Milletlerden sonra en geniş uluslararası kuruluştur. Mevcut 57 İKT ülkesi kuzeyde Arnavutluk tan (Avrupa) güneyde Mozambik e (Afrika), batıda Guyana dan (Latin Amerika) Asya da Endonezya ya kadar uzanan dört kıtaya yayılan geniş bir coğrafyaya dağılmaktadır. Öyle ki, İKT ülkeleri bir grup olarak dünya alanının altıda birini ve toplam dünya nüfusunun beşte birinden fazlasını oluşturmaktadır. Üye ülkeler gelişmekte olan ülkelerin önemli bir kısmını oluşturmakta ve farklı ekonomik gelişme seviyelerinde yer alarak, homojen bir ekonomik grup oluşturmamaktadırlar. Bununda ötesinde, İKT organizasyonel yapısını BM örneğine göre hızlı bir şekilde kurumsallaştırmış ve üyesi olan ülkelerin ve oralarda yaşayan halkların ortak çıkarlarının ivedi siyasal meselelerinden oluşan bir başlangıç gündemini kendisi için formüle etmiştir. Hal böyle iken, İKT, üyesi bulunan ülkeler için önemli olan ve bu ülkelerin karşı karşıya kaldığı zamanın küresel meseleleri karşısında etkili işbirliği ve ortak eylem gerektiren bazı temel ekonomik meseleleri de hızlı bir şekilde söz konusu gündeme eklemiştir. 70 li yılların başlarında başlayan İKT ekonomik gündemi, 1974 teki İslam Zirvesi esnasında momentum ve öz kazanmış, on yılın ikinci yarısında hızlı bir şekilde genişlemiş ve 1980 lerdeki üçüncü BM Kalkınma On Yılının başlangıcına bir katkı olarak 3. İslam Zirve Konferansı tarafından kabul edilen 1981 İKT Üyesi Ülkeler Arasında Ekonomik ve Ticari İşbirliğini Geliştirmek İçin Eylem Planı çerçevesinde belirlenmiştir. Zirve, ayrıca 1981 de, daha sonra Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Başkanlığı altında faaliyete geçen, İSEDAK ı kuran kararı da almıştır. İSEDAK Zirve Konferansı na karşı sorumlu bir bakanlar komitesi olarak, üye ülkelerin ekonomi ve ticaret bakanlarının yıllık toplantıları yoluyla mümkün olan en yüksek seviyede İKT çerçevesi içerisindeki bütün ekonomik işbirliği faaliyetlerinin koordinasyonu ve takibiyle görevlendirilmiştir Eylem Planı nın uygulaması ve 1990 lı yılların başında ortaya çıkan küresel meselelerin ışığında, İSEDAK ve İKT Zirvesi, 1994 Eylem Planı nı kabul etmişlerdir. Yine de, 1970 lerin başından beri İKT gündeminde olmasına, Zirve Konferansları, birçok bakanlar ve uzman seviyesindeki toplantılarda detaylı bir şekilde tartışılmasına, İSEDAK ın var olma nedeni olmasına ve eylem planlarının yegâne konusunu oluşturmasına rağmen, üye ülkeler arasındaki ekonomik ve ticari işbirliği sonuçları fiili somut ilerleme ve elle tutulur başarılar bakımından oldukça sınırlı kalmıştır. Sonuç olarak, İKT üyesi ülkeler arasında ekonomik işbirliği faaliyetlerinin başarı ve eksikleri açısından İSEDAK ın 25 yılının değerlendirilmesi elzem olmuştur. Bundan dolayı, İKT çerçevesinde ekonomik ve ticari işbirliği için esas sorumlu olarak İSEDAK, hızlı bir şekilde somut sonuçlar üretebilecek yeni somut ve uygulanabilir öneriler ileri sürme yoluyla İKT ekonomik faaliyetlerinde daha somut ve elle tutulur sonuçlara ulaşabilmek için gündemini zenginleştirme amacıyla bir araştırma projesi başlatmıştır. Bu bağlamda, açık bir öncelik, tarım ve turizm 1

11 Giriş: Arka Plan ve Metodoloji sektörlerine özel bir vurguyla fakat onlarla sınırlı kalmamak üzere, yeni potansiyel işbirliği alanlarında İKT içi ticaret ve yatırımı hızlı bir şekilde arttırmak amacıyla üye ülkelerdeki çeşitli beşeri ve maddi potansiyelleri kullanmak olacaktır. Proje, (i) zemini hazırlamak amacıyla üç temel arka plan raporunun hazırlanması, (ii) özel bir şekilde tasarlanmış soru kâğıdı ve yüz yüze mülakatlar yoluyla geniş bir uzman grubundan, karar vericilerden ve diğer üst düzey uzman kişilerden bilgi ve görüşlerin toplanması ve derlenip değerlendirilmesi ve (iii) projenin konusu üzerine, projenin konusuyla ile ilgili çeşitli arka planlardan uluslar arası seçkin bir insan grubunun katılımıyla bir beyin fırtınası çalıştayı düzenleme olarak adlandırılan üç ana faaliyet grubundan oluşan bir metodolojiye uygun olarak yürütülmüştür. Birinci arka plan raporu, 1984 deki aktivasyonundan beri İSEDAK ın faaliyetlerine belirli bir vurguyla İKT ekonomik işbirliği faaliyetlerinin tarihinin bir gözden geçirilmesini ve değerlendirmesini sunmaktadır. İkinci raporda ise bazı İKT ülkelerin de üye olduğu diğer bir takım bölgesel ekonomik entegrasyon kuruluşlarının faaliyetlerini incelemekte, böylece İKT içerisinde benzer ileriki çabalar için muhtemel örnek olarak işbirliği projeleri/şemaları açısından söz konusu kuruluşların deneyim ve başarıları ele alınmaktadır. Son olarak, üçüncü rapor, mevcut önemleri itibarıyla, başlıca iki önemli sektördeki belirli örnekler gibi, tarım ve turizmdeki geçmiş İKT işbirliğinin detaylı bir değerlendirmesini yapmakta ve bahse konu alanlarda çalışan bazı ilgili uluslar arası kuruluşların benzer faaliyetlerinden örnekler vermektedir. Arka plan raporları açık bir şekilde göstermiştir ki bazı somut ilerlemelere, özellikle hâlihazırda İslam Kalkınma Bankası (İKB) altında çalışan bazı ticaret finansmanı mekanizmaları ve üye ülkeler arasında bir İKT tercihli ticaret sisteminin kuruluşu amacıyla müzakerelerin başlaması şeklinde İSEDAK ın himayesi altında ulaşılmıştır. Aslında, söz konusu edinimler İKT ülkeleri arasında ekonomik işbirliğini geliştirmeye yönelik önemli bir adımı oluşturmakla birlikte, 30 yıldan fazla bir süredir toplanan uzman ve bakanlar seviyesindeki sayısız İKT toplantılarında birçok böyle girişimler önerilmiş ve görüşülmüş olması gerçeğine rağmen, İKT üyesi ülkeler arasında somut işbirliği projeleri/şemalarına ulaşılması şeklindeki somut edinimler oldukça sınırlı kalmıştır. Özel soru kâğıdı yanıtlarıyla beraber yukarıda bahsi geçen arka plan raporlarının sonuçları ve proje konusu üzerine yürütülen beyin fırtınası çalıştayının ve mülakatların neticesi, bilhassa seçilmiş alan ve sektörlerdeki İKT içi ticaret ve yatırımın genişletilmesi bakımından İKT ülkeleri ekonomik ve ticari işbirliğinin geliştirilmesi için yeni fikirler, öneriler ve proje önerileri projenin çıktısı olmaları

12 açısından önemli araçsal girdilerdir. Söz konusu çıktı, hiç kuşkusuz ileriki yıllarda İSEDAK gündemini bir şekilde zenginleştirecektir. Bu çalışma esnasında çıkarılan proje önerileri ve diğer öneriler geçmişte İKT işbirliğini engelleyen konuların birçoğuna işaret etmeyi amaçlamakta ve yakın gelecekteki geliştirilmiş işbirliği için yeni yollar açmaktadır. Daha belirgin olarak, söz konusu proje önerileri ve diğer öneriler İKT ve İSEDAK faaliyetlerine ilişkin bilinçlenme ihtiyacını yansıtmaya çalışmakta, İKT üye ülkeler tarafından ortak eylemin desteklenmesindeki kalıcı siyasi irade eksikliğini düzeltmeye yardımcı olmakta, İKT içi ticaret ve yatırımın karşısındaki bürokratik, yasal ve idari engellerle ilgili problemlerden bahsetmekte, altyapı, ulaşım ve iletişim olanaklarındaki eksikliklerin üstesinden gelme ihtiyacına yoğunlaşmakta, birçok gerekli alanlarda finansman ve uygun fon eksiğini çözmeye yardımcı olmak için önlemler önermekte ve ekonomik faaliyetteki gelişmemiş ekonomik/ticari yapıların ve çeşitlilik eksikliğinin iyileştirilmesine yardımcı olmayı amaçlamaktadır.

13

14 2 ĠKT Üyesi Ülkeler arasında Ekonomik ve Ticari ĠĢbirliği: ĠKT ve ĠSEDAK ın Geleceği D ört kıtaya dağılmış 57 İKT üyesi ülkenin, dünya nüfusunun önemli bir kısmını, çeşitli sektörlerdeki önemli çıktı potansiyellerini ve geniş doğal kaynak varlığını da yönettiği görülmektedir. Bununla beraber, fiili ekonomik performans açısından, daha küçük bir resmi yansıtırlar. Bu nedenle, toplam dünya nüfusunun yüzde 22,3 ünü oluşturan 57 İKT üyesi ülkelerin toplam dünya üretiminin sadece yüzde 7,5 ve toplam dünya mal ihracatının yüzde 11,2 sini oluştururlar (her ikisi de Amerikan Doları cinsinden hesaplanmıştır) (Bkz. Şekil 1). ġekil 1: ĠKT ülkelerinin dünya nüfus, üretim ve ihracatındaki payı (%) Kaynak: SESRIC, Yıllık Ekonomik Rapor 2009 Geçmiş 5 yıllık dönem esnasında İKT üyesi ülke grubu tarafından kaydedilen reel GSYİH ve kişi başına reel GSYİH için ortalama büyüme oranları, gelişmiş ülkelerinkinden ve dünya ortalamasından yüksek olmasına rağmen, söz konusu değerler, bir bütün olarak gelişmekte olan ülkeler grubu tarafından sürdürülenlere kıyasla düşüktür (Bkz. Şekil 2). milyar ġekil 2: ĠKT Ülkeleri Grubu GSYĠH ve KiĢi BaĢına GSYĠH GSYİH, Cari ABD $ * İKT Dünya,% Gelişmekte olan Ülkeler, % Kaynak: SESRIC, Yıllık Ekonomik Rapor Yüzde ,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 Kişi Başına Düşen GSYİH, Cari ABD $ * İKT Gelişmekte olan Ülkeler Dünya (Sağ Eksen)

15 İKT Üyesi Ülkeler Arasında Ekonomik ve Ticari İşbirliği Toplam hâsılaya (GSYİH) başlıca ekonomik sektörlerin katkısını (katma değer) gösterdiği için ekonominin yapısı önemlidir. Bu bağlamda, tarım geniş ölçüde başlıca ekonomik faaliyet olarak bilinirken, birçok gelişmekte olan ülkenin ekonomisinde önemli bir rol oynadığı varsayılır, ama bu özellik, birçok İKT ülkesinin durumunda sabit durmaz. Şekil 3 te görüldüğü gibi, ortalama olarak, İKT ülkelerinin toplam GSYİH da tarımın payı 2007 yılında sadece 11,5 kadar olmakta, aşamalı olarak 1990 daki yüzde 17,6 dan aşağı düşmektedir. Tek tek ülkeler seviyesinde, 2007 den itibaren sadece 7 ülkede tarım sektörü ağır basmaktadır. Söz konusu bu 7 ülkenin hepsi de az gelişmiş ülkelerdir: Afganistan, Komor Adaları, Gine Bissau, Nijer, Sierra Leone, Somali ve Togo. ġekil 3: Ekonomik Faaliyetlere göre Katma Değer (GSYĠH nin % si) ,6 47,3 45,5 43,7 44,0 15,2 17,0 15,3 15,0 14,9 21,6 20,0 26,2 30,1 29,6 17,6 15,6 13,0 11,2 11, Hizmetler İmalat Sanayi (imalat hariç) Tarım Kaynak: SESRIC, Yıllık Ekonomik Rapor 2009 Tersi bir durum olarak, GSYİH daki en yüksek payla, hizmetler sektörü önemli bir rol oynamaya devam etmekte ve birçok İKT üyesi ülkedeki en önemli gelir kaynağını oluşturmaktadır. Tek tek ülkeler seviyesinde, 2007 den itibaren hizmetler sektörü 33 İKT üyesinde GSYİH içinde en yüksek payı elinde bulundurmaktadır. Bunun yanı sıra, son yıllarda, bir grup olarak İKT ülkelerinin ekonomilerine sanayi sektörünün katkısı, hizmet sektörünün katkısını geçecek bir ortalamaya sahiptir de GSYİH deki 44,4 oranda bir ortalama payla bir grup olarak İKT ülkelerinde en önemli ekonomik faaliyeti oluşturmuştur. Tek tek ülkeler seviyesinde, 17 İKT ülkesinde GSYİH deki sanayinin payı ekonomiye hâkimdir. Söz konusu durum esas olarak ki bu ülkelerin hemen hemen hepsinin akaryakıt ihraç eden ülkeler olmaları ve bu ülkelerin petrol ve/ veya gaz üretimlerinin endüstriyel faaliyetler altında sınıflandırmasındandır. Buna benzer nedenlerle, bir ekonominin GSYİH deki sanayinin payı bizatihi söz konusu ülkenin endüstrileşme seviyesini yansıtmamaktadır. Bundan dolayı, İKT ülkelerindeki sanayileşmenin daha açık bir fotoğrafını sunması için imalat sektörünün performansı ayrıca göz önünde bulundurulmalıdır. Genel olarak, GSYİH deki imalat sektörünün payını gösteren grafikler bir çok İKT ekonomisinde söz konusu sektörün zayıf performansını göstermesine rağmen, Türkmenistan,

16 Endonezya, Malezya, Tacikistan, Özbekistan ve Türkiye gibi GSYİH nin yüzde oluşturan birkaç üye ülkede önem kazanmaktadır. Hâsılanın (GSYİH) kompozisyonu açısından yukarda tarif edilen İKT ekonomilerinin yapısının genel fotoğrafı ihracatlarının da yapısını yansıtmaktadır. Genellikle tarım ve petrol üretimi İKT ülkelerinin hemen hemen yarısının hâsılasına en fazla katkıyı sağlayan başlıca verimli ekonomik faaliyetlerdir. Bu bağlamda, ihracat gelirlerinin asıl kaynağa göre tüm ekonomilerin yakın zamanda yapılan IMF sınıflandırmalarına göre (IMF 2009b), İKT ülkelerinin 10 tanesi petrol olmayan başlıca ürün ihraç eden ülkeler olarak sınıflandırılırken, 17 tanesi petrol ihraç eden ülkeler olarak sınıflandırılmıştır. Buna karşın, Şekil 4 te görüldüğü gibi, İKT ülkelerine doğrudan yabancı yatırım akışı, döneminde yukarıya doğru sağlam bir eğilim göstermesine rağmen, söz konusu yatırım akışı gelişmekte olan ülkeler grubu tarafından sürdürülen seviyelerin altında kalmıştır. Bu görece zayıf performans, gelişmekte olan ülkeler ve dünya bütününe akan toplam doğrudan yabancı yatırımda İKT ülkelerinin payında açık bir şekilde yansıtılmaktadır. Bahse konu dönem zarfında, bu pay,, dünya toplamı içinde yüzde 5 ila 10 olmuştur. Buna karşın, gelişmekte olan ülkelere doğrudan yabancı yatırım akışı yüzde 15 ila 25 arasında seyretmiştir. ġekil 4: Net Doğrudan Yabancı Yatırım AkıĢları Milyar ABD $ yüzde Kaynak: SESRIC, Yıllık Ekonomik Rapor 2009 Aslında, İKT ülkeleri grup olarak azımsanmayacak bir ekonomik potansiyele sahiptir. İKT ülkeleri, tarım ve ekilebilir arazi, enerji ve madencilik, insan kaynakları gibi farklı alan ve sektörlerde potansiyel ekonomik kaynakları sayesinde zengindirler ve geniş bir stratejik ticaret bölgesi oluştururlar. Buna rağmen, kendiliğinden tabii potansiyel, birçok İKT ülkesinde ve grup olarak İKT ülkelerinde ekonomik ve insan gelişiminin biçiminde kendiliğinden açığa çıkmamaktadır. İKT ülkeleri grubunun ortalama ekonomik performansı, gelişmekte olan ülkelerle kıyaslandığında anlaşılır olmaktadır. İKT ülkeleri gelişmekte olan ülkelerin genel performansının gerisinde kalmaktadır. 7

17 İKT Üyesi Ülkeler Arasında Ekonomik ve Ticari İşbirliği Söz konusu gelinen nokta aslında, 1969 da uluslar arası bir siyasi teşkilat olarak kuruluşundan kısa bir süre sonra oluşturulan İKT nin başlangıçtaki ekonomik işbirliği gündeminde yansıtılmaktadır. Son 40 yılda, çeşitli ve yeni ekonomik işbirliği alan ve sektörleri, üye ülkelerin acil ihtiyaçlarına ve küresel olarak karşılaştıkları meselelere bir tepki olarak İKT nin gündemine eklenmiştir. Bu bağlamda, 1981 deki Üçüncü İslam Zirve Konferansı İKT ekonomik işbirliğinin tarihinde bir dönüm noktası olarak düşünülebilir. Söz konusu zirvede, Devlet Başkanları İKY Üyesi Ülkeler Arasında Ekonomik İşbirliğini Güçlendirmek için 1981 İKT Eylem Planının kabul etmişlerdir. Zirve ayrıca 1984 te Türkiye Cumhurbaşkanı nın başkanlığına seçilmesiyle beraber faaliyete geçen Ekonomik ve Ticari işbirliği Daimi Komitesi (İSEDAK) ni de kurmuştur İKT Eylem Planı, çeşitli alan ve sektörlerdeki geçmiş İKT ekonomik faaliyetlerini kapsamlı tek bir dokümanda bir araya getirmekle kalmamış, ayrıca İKT nin geçmiş dağınık ekonomik işbirliği gündemine bir biçim de getirmiştir. Bundan başka, Plan, o zamana kadar geliştirilen İKT ekonomik gündemi altındaki geniş bir ekonomik faaliyet dizisini kapsayan 10 sektöründe ekonomik, finansal ve teknik işbirliğinin öncelikli konularını ve modellerini belirtmiştir İKT Eylem Planının kabulüyle İKT ekonomik gündemi genişlemiş ve konular gıda ve tarım; ticaret; endüstri, haberleşme ve turizm; mali ve parasal sorunlar; enerji; bilim ve teknoloji; iş gücü ve sosyal meseleler; nüfus ve sağlık tenkil işbirliği olmak üzere 10 bölüme dağılmıştır. İzleyen uygulamada, belirlenmiş alanlarda işbirliği araç ve yöntemlerini geliştirmek üzere günün gündem maddeleri sektörel uzman grup toplantılarında ele alınmıştır. Ayrıca aşağıdaki konularda üst düzey toplantılar da düzenlenmiştir: merkez bankaları ve para otoriteleri guvernörleri ile bakanlar düzeyinde gıda güvenliği ve tarım; endüstri; enerji; ulaşım; haberleşme. Bunlara ilaveten ekonomik gündem konuları her yıl yapılan dış işleri bakanları konferanslarında ele alınmıştır. İKT Eylem Planının kabulü ve Zirve düzeyinde bir şemsiye olarak İSEDAK ın aktivasyonuyla ilgili iki dönüm noktası niteliğindeki kararın İKT ekonomik işbirliği için pozitif bir atmosfer yaratmış gibi görünmesine rağmen böylesi bir işbirliğinin başarısı oldukça sınırlı kalmaya devam etmiştir. Sonuç olarak, 1981 Planının uygulanmasında edinilen deneyimler; Elle tutulur somut sonuçlar açısından sınırlı ilerlemenin elde edilmesi; dünya siyasetinde ve 1990 ların başında İKT üye ülkelerinin ekonomilerini etkileyen küresel ekonomik fotoğrafta gözlenen önemli değişimler ışığında, planın gözden geçirilmesi ihtiyacı hissedildi. Bunun akabinde, yeni bir eylem planı hazırlandı. Yeni plan, çeşitli düzlemlerdeki farklı forumlarda tartışıldı ve İSEDAK tarafından kabul edildi. Nihayet 1994 teki Yedinci İslam Zirve Konferansında da kabul edildi İKT Eylem Planı da, gıda, tarım, kırsal kalkınma, endüstri, enerji ve madencilik, dış ticaret, taşımacılık ve telekomünikasyon, turizm, para, finans ve sermaye akışları, teknolojik ve teknik işbirliği, insan kaynakları ve çevre olarak adlandırılan 10 işbirliği bölümü/alanı kapsamıştır. Yeni plan, yeni işbirliği sektör ve alanları olarak turizm, insan kaynaklarının gelişimi ve çevresel konuları içermiştir. Plan ayrıca işbirliğinde bilgi akışı ve iletişim, teknoloji transferi ve özel sektör katılımı gibi konulara da belirli bir önem atfetmiştir.

18 Bundan başka, yeni Plan İKT üye ülkelerin değişen ihtiyaçlarını kapsamayı ve hızlı bir şekilde değişen küresel ekonomiye adapte olabilmelerini sağlamayı amaçladığından dolayı, Plana kendi içinde bir temel oluşturması için detaylı bir strateji dokümanı geliştirildi. Söz konusu strateji ile ekonomik liberalizasyon ve dünya ekonomisiyle entegrasyon, 1981 planında izlenen kolektif kendi kendine yeterlilik prensibi nin yerini almıştır. Yapısal olarak, 1994 Eylem Planı dokümanında, her bölüm altında sadece alan ve sektör içerisindeki işbirliğinin hedef ve amaçları listelenmiyordu. Ayrıca doküman söz konusu hedeflerin başarısına yönelik uygulama programlarını da oldukça detaylandırmıştı. Ek olarak, 1981 Planına göre önemli bir yenilik ve iyileştirme olarak, yeni Plan somut sonuçların başarısını kolaylaştırmak için detaylı bir izleme ve uygulama mekanizması da içeriyordu. İSEDAK, İslam Zirvesine karşı sorumlu ekonomi ve ticaret bakanlarından oluşan yüksek seviyede bir komite olarak kurulmuştur. - İKT tarafından ekonomik ve ticari işbirliği alanında alınan kararların, bilhassa ilgili Eylem Planı nın hüküm ve kararları ile ilişkisi olanların uygulanmasını izlemek ve koordine etmek. - İKT ana sözleşmesi (charter) ve konferanslarda kabul edilen kararlarla uyumlu olacak şekilde çeşitli alanlarda programlar hazırlamak ve öneriler sunmak. İSEDAK, kuruluşundan beri, kendisine verilen görevleri daha organize bir şekilde yerine getirebilmek için kurumsal çerçevenin gelişmesine çok önem vermiştir. Aşağıdaki organlar İSEDAK ın kurumsal çerçevesini oluşturmaktadırlar: - Genel Kurul - İzleme Komitesi - Oturum Komitesi (Sessional Committee) - İKT Genel Sekreterliği - İSEDAK Koordinasyon Bürosu (ev sahibi ülkedeki ulusal irtibat ofisi) Kasım 1984 te başlayan bakanlar düzeyindeki İSEDAK Oturumlarında, yapıcı bir gayret sarf edilerek İSEDAK şemsiyesinin yıllardır yürümekte olan İKT ekonomik ve ticari faaliyetlerini kapsaması sağlanmış ve böylece bu meseleler İSEDAK gündemine yansıtılmıştır. Bu bağlamda, İSEDAK oturumlarıyla birlikte bazı sektörlerde bakanlar düzeyinde toplantılar yapılmış, İKT ekonomik gündeminde kaydedilen diğer bazı ilerlemeler İSEDAK oturumlarına, Dış İşleri Bakanları Konferanslarına ve İslam Zirve Konferansların rapor edilmiştir.

19 İKT Üyesi Ülkeler Arasında Ekonomik ve Ticari İşbirliği Daimi Komitenin kurumsal çerçevesi tam olarak gelişip gündeminin istikrar kazandığı ilk birkaç yıldan sonra İKT içi ticaret, ticaret finansmanı, özel sektörün katılımı ve benzeri konular İSEDAK gündeminde göreli olarak önem kazanmıştır. Bu konular: - İhracat Finansman Mekanizması (EFS), önceki adıyla Uzun Dönemli Ticaret Finansman Mekanizması (LTTFS) - İhracata yönelik İthal malları Finansman Fonu (İthalat Finansman Mekanizması, ITFO) - Uluslar arası İslam Ticaret Finansman Şirketi (ITFC) - İslam Ülkeleri Ticaret Enformasyon Ağı (TINIC) - Tercihli Ticaret Sistemi (TPS-OIC) - İslam Yatırım ve İhracat Kredi Sigorta Şirketi (ICIEC) - Çok taraflı İslam Takas (Clearing) Birliği Yakınlarda, 7-8 Aralık 2005 te Mekke de toplanan İslam Konferansı Üçüncü Olağanüstü Zirve Toplantısı esnasında, 1994 Eylem Planı yanında, 21 inci Yüzyılda İslam Camiasının Yüzüyüze Bulunduğu Güçlüklerin Karşılanması İçin On Yıllık Eylem Programı başlığı altında yeni bir işbirliği gündemi başlatılmıştır. Bu program İKT nin, karşılaştığı meseleleri objektif ve gerçekçi bir yolla, yeni bir vizyon ve misyon anlayışıyla ve daha müreffeh ve saygın bir geleceği öngörerek çözme gayretinin sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Programın sosyoekonomik meseleler ve bilim ve teknoloji bölümleri, bir taraftan 1994 Eylem Planının uygulanması ihtiyacına vurgu yaparken, yeni küresel ekonomik ve sosyal gündem doğrultusunda bazı seçilmiş konulara da özel bir önem atfetmektedir. Program, İKT içi ticaretin genişletilmesi, Afrika nın kalkınmasının desteklenmesi, yoksulluğun azaltılması, sağlık koşullarının ve bir de kadın ve çocukların durumlarının iyileştirilmesi gibi ana konuları içermektedir. Bunlarla birlikte, Programda ayrıca yüksek öğretim, çevre, bilim ve teknoloji, uyumlu eylem için öncelikli alan/sektörler olarak bahsedilmiştir. 10

20 Program, hem İSEDAK oturumlarının hem de Dış İşleri Bakanları Konseyi Toplantılarının en önemli gündem maddeleri olarak yakından izlenmekte ve Genel sekreterlik ve ilgili İKT kuruluşlarından oluşan teknik bir grup tarafından uygulanmasına yardım edilmektedir. Bütün bu iyileştirmelere ve daha iyi sonuçlar alınmasına yönelik gayretlere karşın, İKT nin -son 25 yılı İSEDAK altında geçen- 40 yıllık ekonomik ve ticari işbirliği faaliyetleri teknik ve politik düzeylerde elle tutulur sonuçlar ve izleme açısından sınırlı kalmaya devam etmiştir. Bugüne kadar başarılan İKT içi ticaretin seviyesi düşünüldüğünde, İKT üyesi ülkeler arasında ekonomik entegrasyonun yetersizliği daha anlaşılır olmaktadır. Bu bağlamda, İKT ülkeleri arasındaki ticaret hacmi son yıllarda önemli ölçüde artıyor olmasına rağmen, 2004 teki 218 milyar Dolar ya da yüzde 14,6 ile kıyaslandığında, 2008 de hala 538 milyar Dolar ya da toplam ticaretlerinin yüzde 16,1 kadardır. Söz konusu dönemde, İKT içi ihracat 107 milyardan 258 milyar Dolara çıkmıştır. İKT ülkelerinin toplam ihracatı içerisindeki 2004 te yüzde 13,3 ten 2008 de yüzde 14,4 e artan payına yansımaktadır. Benzer şekilde, 2004 teki 111 milyar dolarla kıyaslandığında 2008 de 280 milyar dolar değerindeki İKT içi ithalat, toplam ithalatlarındaki yüzde 16,0 dan 18,1 oranında bir artışa tekabül etmektedir. (Şekil 5). ġekil 5: ĠKT Ġçi Mal Ticareti Kaynak: SESRIC, Yıllık Ekonomik Rapor 2009 İKT içi ihracatın yüzde 75 inin sadece 10 İKT ülkesi tarafından yapıldığı gözlemlenmektedir. Bu bağlamda, 43 milyar dolar ya da toplam İKT içi ihracatın yüzde 16,6 ile Suudi Arabistan başı çekerken, her biri 30 milyar dolardan fazla ihracatla Türkiye ve Birleşik Arap Emirlikleri tarafından izlenmektedir. Malezya, Endonezya, İran, Suriye, Kuveyt, Mısır ve Pakistan da İKT içi en yüksek 11

21 İKT Üyesi Ülkeler Arasında Ekonomik ve Ticari İşbirliği ihracat hacimleri ile ilk 10 İKT ülkesi arasındadırlar. Bunların dışında, söz konusu 10 ülkenin sekizinde, İKT içi ihracatları toplam ihracatlarının yüzde otuzundan daha azdır (Şekil 6, Panel A). ġekil 6: ĠKT Ġçi Ġhracatlara göre Ġlk 10 ĠKT Ülkesi, 2008 Suudi Arabistan Türkiye Birleşik Arap Emirlikleri Malezya Endonezya İran Suriye Kuveyt Mısır Pakistan Somali Cibuti Lübnan Suriye Ürdün Senegal Kırgızistan Tacikistan Togo Özbekistan İKT Ülkeleri arası İhracat, Milyar US $ İKT Ülkeleri arası İhracat (toplam ihracatın %'si) 0 Kaynak: SESRIC, Yıllık Ekonomik Rapor 2009 Buna karşın, İKT içi ihracatın görece olarak daha düşük olduğu bazı İKT ülkelerin toplam ihracatlarında İKT içi ihracatın daha yüksek paylara sahip olduğu gözlemlenmiştir. Örneğin, Cibuti ve Lübnan da İKT içi ihracatları toplam ihracatlarının yüzde yetmişinden daha fazla iken, 2008 de Somali nin ihracatının yaklaşık olarak yüzde doksan beşi İKT ülkelerine gitmiştir. Suriye, toplam ihracatının yüzde 68,4 üne tekabül eden 12 milyar dolarlık İKT içi ihracat ile İKT içi ihracatın hem hacmine hem de payına göre ilk 10 ülke arasına giren tek ülkedir. Ürdün, Senegal, Kırgızistan Cumhuriyeti, Tacikistan, Togo ve Özbekistan, toplam ihracatlarındaki İKT içi ihracatlarının en yüksek paylarıyla ilk 10 ülke arasındadırlar (Şekil 6, Panel B). Bu sonucun altında yatan çok sayıda nedenden belli başlıcaları aşağıda verilmiştir: İşbirliği faaliyetleri ve ortak projeleri sahiplenme konusunda üye devletlerin, yetersiz taahhüt düzeyleri ve ilgi azlığı olarak yansıyan, siyasi irade eksiklikleri, İşbirliği proje ve aktivitelerinin uygulanması için alınmış yeterli ve açık fonlama aranjmanlarının olmaması, İKT/İSEDAK faaliyetlerinde özel sektörün, özellikle KOBİ lerin, daha aktif katılımının sağlanmasında süregelen yetersizlikler, Somut projeler ile üye ülkelerin ortak ve acil ihtiyaçlarına yönelik girişimler üzerinde odaklanılmamış olması, Üye ülkelerde var olan tesis ve imkânlar konusunda bilgi değişimindeki sınırlamalar, Ulusal ekonomilerde elverişli işbirliği (ticaret ve yatırım) ortamının eksik olması, İKT düzeyindeki proje ve faaliyetlerde, başlangıç ve örnek olarak ve bölgesel ticaret anlaşmalarını da içermek üzere, komşu ülkeler arasındaki bölgesel işbirliği ve ortak yatırımlar üzerinde odaklanılmış olmaması, İKT üyeleri arasındaki ticaret ve yatırım akışlarını teşvik etme amacına hizmet eden serbest ticaret ve endüstri bölgelerinin yetersizliği, 12

22 Sınır ticareti ile çok uluslu ve bölgelerarası işbirliğine dayanan ortak projelerin eksikliği, Etkin insan kaynakları ve teknoloji geliştirme ve sosyal kalkınmaya destek konularında yetersiz kalınması. Açıkça görüldüğü üzere, İKT, dâhil olan tüm üyelerin karşılıklı yararına olacak işbirliği şema ve projelerini başlatma, kurma ve elle tutulur sonuçlara ulaştırma imkânları açısından çok uygun bir konumdadır. Bu maksat için, gerekli kolektif siyasi irade ve azmi gösterebilmek adına üye ülkeler arasındaki ortak eylem ve somut projelerin önündeki engelleri aşmak için gerekli yol ve araçları geliştirmek gerekmekte ve böylece, global düzeyde ve uzun yıllara uzanabilecek şekilde, bu ülkelerin arasındaki ekonomik ve ticari işbirliğini artıracak ve genişletecektir. Geçmişteki yetersizliklere karşın, İSEDAK, İKT ekonomik ve ticari işbirliği faaliyetleri için gerekli bir şemsiye ve katalitik araç olarak fonksiyon göstermeye devam etmektedir. Bundan başka, geçmiş deneyimler ışığında ve geçmiş dersler uygun bir şekilde önemsendiği takdirde, İSEDAK, ileride de böyle devam edecek en iyi konumlanmış İKT organıdır.. Daha da önemlisi, İSEDAK çerçevesi içerisinde düşünülmesi gereken spesifik, uygulanabilir, eyleme yönelik ve uygun bir şekilde fon desteği sağlanmış şema ve proje önerileri geliştirmek için ciddi bir çaba harcanması ihtiyacı vardır. (İKT/İSEDAK ekonomik işbirliği faaliyetlerinin değerlendirmesine ilişkin daha fazla detay için Bkz. Ek 1) 13

23 14

24 3 Diğer Bölgesel Ekonomik ĠĢbirliği Projeleri Deneyimleri E konomik entegrasyon genelde iki veya daha fazla sayıdaki ülke arasındaki uluslararası ticaret ve yatırım akışlarını sınırlayan kısıtlama ve engelleri kaldıran veya azaltan bir süreci temsil eder. Bir ekonomik entegrasyon şemasının veya uygulamasının ana amacı ekonomik büyümeyi hızlandırmak ve refahı arttırmaktır. Bölgesel ticaret anlaşmaları (BTA) küçük bir grup ülke arasında serbest ticareti sağlayarak ekonomik işbirliğinde önemli bir araç olarak hizmet vermekte ve günümüzde uluslararası ekonomik ilişkilerde yaygın ve verimli bir yöntem haline gelmektedir. BTA lar farklı çeşitlerden oluşmaktadır. Bunlar, üzerinde anlaşmaya varılan mal ve sektörlerde ticaret ortağı ülkelerin arasında tarife indirimi öngören Tercihli Ticaret Anlaşmaları (TTA); üye ülkeler arasında gümrük vergilerinin tamamen kaldırılmasını gerektiren Serbest Ticaret Alanları (STA); serbest ticaret bölgesinin varlığı yanında üye olmayanlara karşı üyelerce ortak bir gümrük tarife politikası içeren Gümrük Birliği; gümrük birliğine ilaveten işgücü ve sermaye gibi üretim faktörlerinin üyeler arasında serbest dolaşımını kapsayan Ortak Pazar; Ortak Pazar ve bir bölge içerisinde ortak para birimi kullanımı uygulamasını içeren Para Birliği ve son olarak, Para Birliği ve üye ülkelerin uygulayacağı ortak mali ve sosyal politikaları içeren işbirliğinin en üst seviyesi olan Ekonomik Birliktir. Başarılı bir entegrasyonun en önemli unsuru siyasi irade olup üye ülkelerdeki liderlerin ve hükümetlerin beraber çalışma, ticaretin önündeki bütün engellerin kaldırılması ile mal, hizmet, yatırım ve üretim faktörlerinin grup içerisindeki serbest dolaşımına izin verme konusunda ne oranda kararlı olduklarını gösterir. Siyasi irade kendini en belirgin şekilde dünyadaki ticari blokların en başarılısı olan AB de göstermektedir. İKT, üye ülkeler arasında ekonomik ve ticari işbirliğinin geliştirilmesi konusunda 30 yıldan fazla bir zamandır çalışmasına rağmen, çalışmasının sonuçları kapsam ve elle tutulur sonuçlar açısından sınırlı kalmıştır. Avrupa Birliği yle (AB) yapılacak hızlı bir karşılaştırma İKT nin 2007 itibariyle sahip olduğu potansiyeli kullanabilmekten çok uzak olduğunu göstermektedir. Şöyle ki İKT dünya nüfusunun yüzde 22,5 ine sahip iken, dünya GSMH (Milli Gelir) nin ancak yüzde 6.6 sını ve dünya ticaretinin ise yüzde 9.1 ini üretebilmektedir Bu durumda, açıktır ki, İKT nin dünya üretim ve ticaretine olan katkısı yeterli olmaktan uzaktır. Milli gelir ve dış ticaretin nüfusa oranı ise AB ye göre çok düşük seviyelerdedir. Diğer yandan, dünyanın önemli doğal kaynakları açısından, İKT ülkelerinin sahip olduğu potansiyel çarpıcı olup, dünya petrolünün yüzde 70 i ve doğal gazının neredeyse yüzde 50 si bu ülkelerde bulunmaktadır. Buna karşın, üye ülkeler arası ticaret toplam ticaretin ancak yüzde 12 si kadar olup, aynı oran AB içinde yüzde 65 tir. Dünya genelindeki Bölgesel Ekonomik Entegrasyon Projelerine yakından bakmak İKT için faydalı bir yeni anlayış getirecek ve yol gösterecektir. Bu bağlamda AB ve NAFTA deneyimleri bu tarz projeler için en belirgin örnekler olsalar da, üye ülkeleri arasında gelişmekte olan ülkeleri içeren Bölgesel Ekonomik İşbirliği Projelerini incelemek, İKT üye ülkeleri arasındaki işbirliğinin geleceği 15

25 Diğer Bölgesel Ekonomik İşbirliği Projeleri Deneyimleri için yol gösterme açısından çok daha faydalıdır. Bu nedenle aşağıda AND Topluluğu, ASEAN, Körfez İşbirliği Konseyi, WAMEU, ECOWAS ve MERCOSUR a yer verilecektir. AND Ülkeleri Topluluğu (CAN); Güney Amerika da yer alan dört ülkede ekonomik ve sosyal kalkınmayı sağlamak amacıyla bu ülkelerin gönüllü olarak bir araya gelmeleriyle oluşan topluluk 1969 yılında kurulmuştur. İşbirliği alanları çevre, enerji, gümrük uygulamaları, ortak demokrasi ve insan hakları politikalarıdır. Topluluğun üye ülkeleri ise Bolivya, Ekvador, Kolombiya ve Peru dur. Şili, Arjantin, Brezilya, Paraguay ve Uruguay topluluğa ortak üye iken, Meksika ve Panama gözlemci statüsünde bulunmaktadırlar. AND topluluğunun işbirliği alanları Sosyal ve Politik alan, Çevre, Dış İlişkiler, Ekonomik ve Ticaret Alanı ile Kurumsal Alandan oluşmaktadır. Bu alanlardaki temel hedefler ise şu şekildedir: (a) üye ülkelerin eşit koşullarda dengeli ve uyumlu bir büyümeye teşvik edilmesi (b) büyümenin ve istihdamın arttırılması,(c) bölgesel işbirliği süreçlerine katılımın kolaylaştırılması (d) Latin Amerika ortak pazarının tedricen kurulması; (e) üye ülkelerin dışa bağımlılıklarının azaltılması ve onların uluslararası ekonomideki yerlerinin güçlendirilmesi; (f) alt bölge dayanışmalarının güçlendirmesi ve üye ülkeler arasındaki gelişmişlik düzey farklılıklarının azaltılması ve (g)alt bölge halklarının yaşam standartlarının kalıcı olacak şekilde iyileştirilmesi için çalışılmasıdır. AND Topluluğunun kuruluşundan bu yana ortak dış gümrük tarifeleri uygulaması hayata geçirilmiş, üretim mallarının ve yabancı yatırımların oranları arttırılmış ve Topluluk bölgesinde serbest ticaretin korunması ve teşviki amacıyla bir Topluluk hükmü imzalanmıştır. Bunların yanında, AND topluluğu, dünya da narkotik ilaçlar ve psikotropik maddelerin kanunsuz üretiminde kullanılan kimyasal maddelerin kontrol ve izlenmesi amacıyla bir Topluluk hükmü kabul eden ilk bölgesel grup olmuştur. Güneydoğu Asya Ülkeleri Ortaklığı (ASEAN) 8 Ağustos 1967 tarihinde Bangkok ta bir jeopolitik ve ekonomik ortaklık olarak kurulmuştur. ASEAN, üyeleri arasında ekonomik büyümenin sosyal gelişmenin ve kültürel kalkınmanın hızlandırılmasını, bölgede barış ve istikrarın korunmasını ve üye ülkelere sorunları barışçı yöntemlerle tartışma fırsatının tanınmasını hedeflemektedir. ASEAN ın çeşitli alanlarda hükümetler arası işbirliğini teşvik eden Tarımsal Kalkınma Planlama Merkezinden ASEAN Üniversite ağına kadar uzanan çeşitli uzman kuruluşları ve aranjmanları bulunmaktadır. ASEAN ın en önemli başarısı ise bazı üyeleri arasında bir serbest ticaret alanı yaratılmış olmasıdır. Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu (ECOWAS) 1975 yılında kurulan ve 15 ülkeden oluşan bir bölgesel gruptur. Kuruluş amacı, endüstri, taşıma, haberleşme, enerji, tarım,doğal kaynaklar, ticaret, parasal ve mali sorunlar başta olmak üzere, ekonomik hayatın bütün alanları ile sosyal ve kültürel konularda entegrasyonu teşvik etmek ve sağlamaktır. ECOWAS üye ülke ekonomilerinin tam entegrasyonu yoluyla ekonomik, sosyal ve kültürel işbirliği ve bütünleşmeyi 16

26 sağlayarak nihayetinde ekonomik ve parasal birliği kurmayı amaçlamaktadır. ECOWAS aynı zamanda Topluluk halklarının yaşam standartlarını yükseltmek, ekonomik istikrarı korumak ve artırmayı, üye ülkeler arasındaki ilişkileri geliştirmeyi ve Afrika Kıtasının kalkınmasına ve ilerlemesine katkıda bulunmayı da amaçlamaktadır. Bu amaçlar doğrultusunda çalışan ECOWAS ticaret, tarım, serbest insan dolaşımı, endüstri, enerji, vb alanlarda birçok başarıya imza atmıştır. ECOWAS ın en önemli başarısı ise Batı Afrika Ekonomik ve Parasal Birliği nin (WAEMU) kurulmasıdır. Batı Afrika Ekonomik ve Parasal Birliği (WAEMU) CFA Franc ı ortak para birimi olarak kullanan sekiz Batı Afrika üye ülkesi arasındaki ekonomik işbirliğini güçlendirmek için kurulmuş bir organizasyondur. WAEMU, özünde, ECOWAS üyesi ülkelerin bir bölümünden oluşan bir Gümrük ve Para Birliği dir. Amaçları ise birlik içindeki ekonomik rekabetin artırılması, üyeler arasında makroekonomik politika ve göstergeler açısından yakınlaşma sağlanması, bir ortak pazar yaratılması, sektörel politikaların koordinasyonu, maliye politikalarının uyumlu hale getirilmesidir. Şu ana kadar WAMEU üyeleri makroekonomik yakınlaşma kriterleri ile ekonomik politikalar üzerinde etkin bir piyasa gözetim mekanizması uygulamış, bir ortak pazar ve ortak dış tarife düzeni geliştirmiş, dolaylı vergi kurallarını harmonize etmiş ve Birlik düzeyinde yapısal ve sektörel politikalar başlatmışlardır. Buna karşın WAMEU üyelerinin sınırlı sayıda olması, düşük işletim güvenlik düzeyi, gelişmemiş teknolojik altyapılar, bankalar arası ilişkilerin zayıf olması gibi bazı sorunlu yönleri de bulunmaktadır. Güney Amerika Ortak Pazarı (MERCOSUR); Arjantin, Brezilya, Paraguay ve Uruguay arasında 1991 yılında kurulmuş bir diğer Bölgesel Ticaret Anlaşmasıdır. Ana amacı serbest ticaret yanında, malların, kişilerin ve paranın serbest dolaşımının teşvik edilmesidir. Bunun yanında MERCOSUR, üye ülkelerde üretilmiş olan mal ve hizmetlerle üretim faktörlerinin serbest geçişlerinin sağlanması, üye olmayan ülkelere karşı bir Ortak Gümrük Tarifesi (CET) ile ortak bir ticaret politikası oluşturulması, dış ticaret, tarım, endüstri, vergiler, parasal sistem, döviz ve sermaye, hizmetler, gümrükler, taşıma ve iletişimle ilgili makroekonomik ve sektörel politikaların koordine edilmesini hedeflemektedir. MERCOSUR Ülkeleri arasındaki ticaretin serbestleştirilme süreci, ticaret akışı ve ülkeler arası yatırımlardan demokratik rejimlerin güçlendirilmesine kadar çeşitli alanlarda başarılı sonuçlar vermiştir. Buna karşın üye ülkeler arası iç uyumsuzluk, Amerika Ülkeleri Serbest Ticaret Anlaşması nın (FTAA) başarısızlığı, problemli ANDEAN-MERCOSUR ilişkileri MERCOSUR un başarısızlıklarındandır. Körfez ĠĢbirliği Konseyi (KĠK); çok çeşitli ekonomik ve sosyal hedefleri olan, Basra Körfezindeki altı Arap ülkesini (Bahreyn, Birleşik Arap Emirlikleri, Katar, Kuveyt, Suudi Arabistan ve Umman) bir araya getiren bir ticari bloktur. KİK in çok geniş hedefleri olup bunlardan bazıları şu şekildedir: ekonomi, maliye, ticaret, gümrükler, turizm, yasama ve idare gibi çeşitli 17

27 Diğer Bölgesel Ekonomik İşbirliği Projeleri Deneyimleri alanlarda benzer mevzuat formüle etmek; endüstri, madencilik, tarım, su ve hayvan kaynakları konularında bilimsel ve teknik gelişmeyi teşvik etmek; bilimsel araştırma merkezleri kurmak; ortak projeler tesis etmek; özel sektör işbirliğini teşvik etmek; üye ülke halkları arasındaki bağları güçlendirmek; 2010 yılına kadar bir ortak para birimi oluşturmaktır. KİK in işbirliği alanları, politik konular, askeri işbirliği, yasal ve yargısal alanlarda işbirliği, medyada işbirliği, ekonomik işbirliği, insani ve çevresel konularda işbirliği, Yüce Konsey (KİK Devlet Başkanları Zirvesi) Danışma Komisyonu, denetim alanında işbirliği, diğer ülkeler ve ekonomik gruplarla işbirliği gibi geniş bir çevreye yayılmaktadır. Kuruluşundan bu yana KİK birçok başarıya imza atmıştır. Bu başarılar kapsamında üye ülkeler arasında serbest ticaret alanlarını oluşturulmuş; KİK Gümrük Birliğikurulmuş; bir Ortak Pazarıoluşturulmuş, Para Birliğinin kurulması için belirli bir çizelge hazırlanmış; üye ülkeler arasında genel strateji ve politikalar oluşturulmuş; hukuk, yasa ve ekonomi alanındaki prosedürelerin birleştirilmesi gerçekleştirilmiş; üye ülkeler arasında teknik ve ekonomik işbirliğine vurgu yapılması amacıyla ortak bir KİK kurumu kurulmuş; yol, iletişim ve telekomünikasyon gibi temel altyapı alanlarında işbirliği ve koordinasyon sağlanmıştır. Fakat buna karşın Ortak Pazar ve Para Birliği kurulması konusunda bazı problemlerle karşılaşılmıştır. Asya Pasifik Ekonomik ĠĢbirliği (APEC); Asya-Pasifik bölgesinde ekonomik büyüme, işbirliği, ticaret ve yatırımı kolaylaştırmak için bir forum olan APEC dünya genelinde bağlayıcılığı olmayan taahhüt, açık diyalog ve tüm katılımcıların görüşlerine eşit saygı esaslarına dayanan tek hükümetler arası gruptur. APEC kararlarını oy birliği ile almaktadır ve ülkelerin taahhütleri gönüllülük esasına dayanmaktadır. Bunun dışında, katılımcılar üzerinde bağlayıcılığı olan herhangi bir anlaşma senedi bulunmamaktadır. APEC 1989 yılında Avustralya Başbakanı nın çağrısı üzerine bölgenin ekonomik kalkınma ve refah seviyesini arttırmak ve Asya-Pasifik bölgesel işbirliğini güçlendirmek amacıyla kurulmuştur. APEC in çalışmalarının temel içeriği Asya-Pasifik bölgesinde ticaret engellerini ve gümrük vergilerini azaltmak, verimli ulusal ekonomiler yaratmak ve önemli ölçüde ihracatı arttırmaktan oluşmaktadır. 21 APEC üye ülke temsilcisi Asya-Pasifik bölgesinde büyüme ve ekonomik kalkınmayı teşvik edecek stratejiler geliştirmek amacıyla yılda bir kez toplanmaktadırlar. APEC işbirliği faaliyetlerini ekonomik kalkınmayı ilerletmek, iş imkânlarını geliştirmek ve bölge halkının yaşam standartlarını yükseltmek amacıyla üç temel alanda yoğunlaştırmaktadır. Bu alanlar Ticaretin ve Yatırımın liberalleştirilmesi, İş Yapmanın Kolaylaştırması (Business Facilitation) ve Ekonomik ve Teknik İşbirliğidir. 18

28 APEC iş için daha iyi koşullar hazırlamak adına dikkate değer bir çaba sarf etmekte ve faaliyetlerine özel sektörün katılımı konusuna büyük önem vermektedir. Dahası DTÖ deki çok taraflı ticaret görüşmelerini desteklemektedir. Bunun yanında bölgesel iş liderlernin yüksek düzeyde kalıcı bir forumu olan APEC İş Danışma Konseyi APEC e özel sektörün sorunları hakkında danışmanlık yapmaktadır. APEC ayrıca gelişmekte olan ülkeleri, kurumsal kapasitelerini geliştirerek ve uzun dönem ekonomik ve kurumsal yönetim sorunlarını çözerek, sürdürülebilir ekonomik büyüme konusunda desteklemektedir. Tablo 1: Bölgesel ĠĢbirliği Projelerinde yer alan ĠKT Ülkeleri Bölgesel ĠĢbirliği Projeleri Üye Ülkeler ĠKT Üye Ülkeleri ANDEAN Bolivya Ekuador Kolombiya Peru APEC Avustralya Brunei Kanada Endonezya Japonya Güney Kore Malezya Yeni Zelanda Filipinler Singapur Tayland ABD Tayvan Hong Kong, Çin Çin Meksika Papua Yeni Gine Şili Peru Rusya Vietnam Brunei Endonezya Malezya ASEAN ECOWAS GCC MERCOSUR WAMEU Kaynak: Bkz. Ek 2. Brunei Kamboçya Endonezya Malezya Myanmar Benin Burkina Faso Yeşil Burun Adaları Fildişi Sahili Gambiya Gana Gine Gine-Bissau Birleşik Arap Emirlikleri Bahreyn Suudi Arabistan Arjantin Brezilya Benin Burkina Faso Fildişi Sahili Mali Laos Filipinler Singapur Tayland Liberya Mali Nijer Nijerya Senegal Sierra Leone Togo Umman Katar Kuveyt Paraguay Uruguay Nijer Senegal Togo Benin Burkina Faso Fildişi Sahili Gambiya Gine Gine-Bissau Brunei Endonezya Malezya Birleşik Arap Emirlikleri Bahreyn Suudi Arabistan Benin Burkina Faso Fildişi Sahili Mali Mali Nijer Nijerya Senegal Sierra Leone Togo Umman Katar Kuveyt Nijer Senegal Togo Yukarıda bahsi geçen Bölgesel Ekonomik İşbirliği örneklerine dayanarak, bütün bölgesel entegrasyon projelerinin üye ülkeler arasında ticaret, ihracat ve ithalat hacimlerinin arttırılmasında önemli bir araç olduğu ve bunların ticaret anlaşmaları ile işe başlayıp, zaman içinde daha üst düzey entegrasyon katmanlarına doğru yükselmiş oldukları söylenebilir. Eğer Bölgesel Ekonomik İşbirliği Projeleri deneyimleri İKT üye ülkeleri arasındaki işbirliğini geliştirmede bir fikir oluşturması için dikkate alınırsa, serbest ticaret, mal, servis, sermaye ve yatırımların ülkeler arası serbest akışları şeklindeki ekonomik işbirliği ve entegrasyonun yüksek ekonomik büyüme, servet yaratımı, istihdam 19