TÜRKİYE CUMHURİYETİ İNKILAP TARİHİ VE ATATÜRKÇÜLÜK

Transkript

1

2 İLKÖĞRETİM 8 TÜRKİYE CUMHURİYETİ İNKILAP TARİHİ VE ATATÜRKÇÜLÜK DERS KİTABI Bu ki tap, Mil lî Eği tim Ba kan lı ğı Ta lim ve Ter bi ye Ku ru lu Baş kan lı ğı nın 14 Ağustos 2014 ta rih ve 75 sa yı lı ka ra rıy la (listenin 4. sırasında) öğ re tim yı lın dan itiba ren, beş yıl sü rey le ders ki ta bı ola rak ka bul edil miş tir. Sami TÜYSÜZ Bahçekapı Mah Sok. No.: Şaş maz/an KA RA tel.: (0-312) belgeç: (0-312)

3 Bu kitabın tamamının ya da bir kısmının, kitabı yayınlayan şirketin izni olmaksızın elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayıt sistemi ile çoğaltılması, yayımlanması ve depolanması yasaktır. Bu kitabın tüm hakları, TUNA MATBAACILIK SAN. VE TİC. AŞ ye aittir. Haberleşme Adresi TUNA MATBAACILIK SAN. VE TİC. AŞ Bahçekapı Mah Sok. Nu.: Şaşmaz/ANKARA tel.: (0-312) (pbx) belgeç: (0-312) e-posta: tuna@tunamatbaacilik.com.tr SERTİFİKA NO: ISBN: Editör Nudar TÜYSÜZ Dil Uzmanı Riyazi CANBOLAT Görsel Tasarım Uzmanı Serkan AVCI Program Geliştirme Uzmanı Türkan YILDIRIM Ölçme ve Değerlendirme Uzmanı Hasan PEKTAŞ Rehberlik - Gelişim Uzmanı Filiz KONCA Baskı ve Cilt tel.: (0-312) (pbx) belgeç: (0-312) e-posta: tuna@tunamatbaacilik.com.tr 2 Baskı Yeri ve Yılı Ankara, 2015

4 İSTİKLÂL MARŞI Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak; Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak; O benimdir, o benim milletimindir ancak. Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl! Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl. Hakkıdır Hakk a tapan milletimin istiklâl. Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım. Hangi çılgın bana zincir vuracakmış Şaşarım! Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım. Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım. Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar, Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar, Medeniyyet dediğin tek dişi kalmış canavar Arkadaş, yurduma alçakları uğratma sakın; Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın. Doğacaktır sana va dettiği günler Hakk ın; Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın Bastığın yerleri toprak diyerek geçme, tanı: Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı. Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı: Verme, dünyaları alsan da bu cennet vatanı. Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda Şüheda fışkıracak toprağı sıksan, şüheda! Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Huda, Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüda. Ruhumun senden İlâhî, şudur ancak emeli: Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli. Bu ezanlar -ki şehadetleri dinin temeli- Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli. O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşım, Her cerîhamdan İlâhî, boşanıp kanlı yaşım, Fışkırır ruh-ı mücerret gibi yerden na şım; O zaman yükselerek arşa değer belki başım. Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl! Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl. Ebediyyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl; Hakkıdır hür yaşamış bayrağımın hürriyyet; Hakkıdır Hakk a tapan milletimin istiklâl! Mehmet Âkif ERSOY 3

5 GENÇLİĞE HİTABE Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini, ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir. Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin en kıymetli hazinendir. İstikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek isteyecek dâhilî ve hâricî bedhahların olacaktır. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düşersen, vazifeye atılmak için, içinde bulunacağın vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerait, çok namüsait bir mahiyette tezahür edebilir. İstiklâl ve cumhuriyetine kastedecek düşmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatanın bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün tersanelerine girilmiş, bütün orduları dağıtılmış ve memleketin her köşesi bilfiil işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere, memleketin dâhilinde iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ hıyanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri şahsî menfaatlerini, müstevlîlerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde harap ve bîtap düşmüş olabilir. Ey Türk istikbalinin evlâdı! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi vazifen, Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktır. Muhtaç olduğun kudret, damarlarındaki asil kanda mevcuttur. Mustafa Kemal Atatürk 4

6 Mustafa Kemal ATATÜRK 5

7 İ Ç İ NDEKİ LER Organizasyon Şeması ÜNİTE: Bir Kahraman Doğuyor... 9 BAŞLARKEN Yüzyılın Sonlarında Osmanlı Devleti Mustafa Kemal Atatürk ün Öğrenim Hayatı Mustafa Kemal Atatürk ün Askerlik Hayatı Mustafa Kemal in Şehirleri Liderlik Yolunda İlk Adımlar Bilgilerimizi Ölçelim ÜNİTE: Millî Uyanış: Yurdumuzun İşgaline Tepkiler Birinci Dünya Savaşı ve Osmanlı Devleti Birinci Dünya Savaşı nın Sonu ve Mondros Ateşkes Antlaşması Memleketin İç Durumu ve Cemiyetler Millî Bilincin Uyandırılması Büyük Millet Meclisine Karşı Ayaklanmalar Türk Milletini İmha Planı: Sevr Antlaşması Bİlgilerimizi Ölçelim ÜNİTE: Ya İstiklal Ya Ölüm Doğu ve Güney Cepheleri Batı Cephesi nde Savaş Maarif Kongresi (15-21 Temmuz 1921) Dayanışma Günleri Ayağa Kalkan Millet Mudanya Ateşkes Antlaşması Sanatçıların ve Edebiyatçıların Gözüyle Millî Mücadele Bilgilerimizi Ölçelim ÜNİTE: Çağdaş Türkiye Yolunda Adımlar Saltanatın Kaldırılması Sevr den Lozan a Millî Ekonominin Kurulması Yeni Devlet, Yeni Başkent Cumhuriyetin İlanı Mart 1924 Tarihli Kanunlar Çok Partili Hayata Geçiş Denemeleri Çağdaşlaşma Yolunda Adımlar Hukuk İnkılabı Cumhuriyete Karşı Ayaklanma Kabotaj Hakkı Mustafa Kemal e Suikast Girişimi Büyük Nutuk Harf İnkılabı Yeni Dil, Yeni Tarih Menemen Olayı

8 Atatürk ün Kenti: Ankara Darülfünundan Üniversiteye Soyadı Kanunu nun Kabulü Atatürk ve Türk Kadını Sağlık Alanındaki Gelişmeler Tarımcı Atatürk Sanat, Spor ve Atatürk Onuncu Yıl Nutku Bilgilerimizi Ölçelim ÜNİTE: Atatürkçülük Atatürkçülük Atatürk ün Düşünceleri Nasıl Oluştu Millî Güç Unsurları Cumhuriyet Fazilettir Atatürk Milliyetçiliği Halkçılık Devletçilik Laiklik İnkılapçılık Atatürk İlkelerinin Amaçları ve Ortak Özellikleri Atatürkçülüğün Temel Esasları Modern Türkiye nin Doğuşu Atatürk: Mazlum Milletlerin Kahramanı Atatürk ün Mirasçıları Bilgilerimizi Ölçelim ÜNİTE: Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası ve Atatürk ün Ölümü Türk Dış Politikası Hatay ın Anavatan a Katılması Sonsuzluğa Giderken Bilgilerimizi Ölçelim ÜNİTE: Atatürk ten Sonra Türkiye: İkinci Dünya Savaşı ve Sonrası İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye Demokrasiye Geçiş Soğuk Savaş Yıllarında Türkiye Yeni Türkiye Herkes İçin İnsan Hakları Kahraman Türk Ordusu Türkiye Cumhuriyeti ne Yönelen Tehditler Soğuk Savaş ın Sonu Körfez Savaşları ve Türkiye Doğal Kaynaklar ve Kalkınma Avrupa Birliği ve Türkiye Bilgilerimizi Ölçelim Sözlük Kronoloji Kaynakça TÜRKİYE HARİTASI TÜRK DÜNYASI HARİTASI

9 ORGANİ ZASYON Ş EMASI 1. Ünite Bir Kahraman Doğuyor Ünite numarası Ünite adı Hazırlık Çalışmaları 1. Atatürk ün çocukluk dönemine ait bir anısını biliyorsanız sınıfınızda arkadaşlarınızla paylaşınız. 2. Atatürk ün öğrenim hayatı sırasında yaşadığı olayları araştırınız. Bu olaylardan size ilginç gelen bir tanesini seçerek sınıfınızda arkadaşlarınıza anlatınız. 3. Atatürk ün 1919 a kadar hangi görevlerde bulunduğunu ve bu görevleri sırasında elde ettiği başarıları araştırınız. 4. Selânik, Manastır, Sofya ve İstanbul şehirlerinden birini seçerek bu şehrin Atatürk ün fikir hayatının oluşumuna etkisini anlatan kısa bir metin yazınız. 5. Atatürk ü Millî Mücadele nin lideri hâline getiren başarılarının ve kişisel özelliklerinin bir listesini yapınız. İşlenecek konulara ön hazırlık yapılmasını sağlamak amacıyla düzenlenen ve ünite kapaklarında yer alan hazırlık çalışmaları Ünitenin içeriği ile ilgili görsel öge Konu numarası Konu başlığı 11. Konu Selânik te bulunan Atatürk ün doğduğu ev 9 Öğrencilerin konuyla ilgili ön bilgilerini harekete geçirmek ve dikkatlerini çekmek amacıyla bazı konu başlıklarının altında verilen içerikle ilişkili bilgi, açıklama ve sözler ile bunlar üzerinde düşünmeyi sağlamaya yönelik sorular 106 Kabotaj Hakkı Denizciliği Türk ün büyük millî ülküsü olarak düşünmeli ve onu az zamanda başarmalıyız. (1) Atatürk Atatürk ün denizciliğe önem vermesinin nedenleri neler olabilir Bir devlet ki kendi uyruklarına koyduğu vergiyi yurdunda yaşayıp kazanan yabancılara uygulayamaz; gümrük işlerini, vergilerini ülke ve ulusun isteklerine ve çıkarlarına göre düzenlemesi yasaktır. Bir devlet ki sınırları içinde suç işleyen yabancıları yargılayamaz, cezalandıramaz. Böyle bir devlete elbette bağımsız denemez! Devlet ve millet işlerine karışma, bu kadarla bitmiyordu. Doğrudan doğruya günün gerektirdiği, ulusun istediği birçok işlere devletin girişmek hakkı yoktu. Demir yolu yapmak, fabrika kurmak, artık elinde değildi. Yabancılar böyle girişimleri daha başlarken durdurabilirlerdi. Yaşamasını ve yönetimini kendi gücü ve kararı ile sağlamaktan yoksun bir devlete bağımsız denilebilir miydi Devlet bağımsızlığını çoktan yitirmişti. Osmanlı ülkesi artık yabancıların sömürgesi olmuştu. Toktamış Ateş, Türk Devrim Tarihi, s Yukarıda hangi devletten söz ediliyor olabilir Neden Mustafa Kemal, İzmir İktisat Kongresi ni açarken yaptığı konuşmada Osmanlı Devleti nin son zamanlarındaki durumunu yukarıdaki metinde geçen sözlerle ifade etmişti. Osmanlı Devleti nin, bu sözlerle de vurgulandığı gibi en temel egemenlik haklarını kullanamaz hâle gelmesinin nedeni kapitülasyonlardı. Öyle ki kapitülasyonlar yüzünden devlet kendi limanları arasında gemi işletme hakkı olan kabotaj hakkına bile sahip değildi. Ekonomik yaşamın çalışması ve canlılığı ancak ulaştırma araçlarının, yolların, demir yollarının, limanların durumu ve ölçüsüyle orantılıdır. (2) diyen Mustafa Kemal ülkemizin içine düşürüldüğü bu hâli kabul edemezdi. Onun amacı, yabancıların ekonomimiz üzerindeki hâkimiyetlerine son vermekti. Bu nedenle Lozan Barış Antlaşması ile kapitülasyonları kesin olarak kaldırmıştı. 19 Nisan 1926 da da Kabotaj Kanunu nun kabul edilmesini sağlayarak ülkemizin ekonomik bağımsızlığını pekiştirdi. 1 Temmuz 1926 da yürürlüğe giren Kabotaj Kanunu ile ülkemiz limanları arasında gemi işletme ve deniz taşımacılığı yapma hakkı Türk vatandaşlarına tanındı. Böylece kapitülasyonların kaldırılış süreci Resim 4.34: Atatürk 1935 yılındaki Kabotaj Bayramı kutlamalarında tamamlanmış oldu.! Kabotaj Kanunu nun kabul edildiği 1 Temmuz günü ülkemizde her yıl Denizcilik ve Kabotaj Bayramı olarak kutlanmaktadır. ÖÇK Kabotaj Kanunu nun ülkemize sağladığı yararlar neler olabilir 63 (1) Utkan Kocatürk, Atatürk ün Fikir ve Düşünceleri, s (2) Arı İnan, Düşünceleriyle Atatürk, s Tayyar Rahmiye Hanım ( ) Osmaniye de dünyaya gelen Rahmiye Hanım, Millî Mücadele sırasında güney illerimizi işgal eden Fransızlara karşı savaşan kadın kahramanlarımızdan biridir. Fransızların halka yaptığı zulümler üzerine gönüllülerden kurduğu müfrezesinin başında çarpışmalara katılan Rahmiye Hanım a atılganca hareketlerinden dolayı Tayyar (uçan) unvanı verildi. Tayyar Rahmiye Hanım, Osmaniye deki Fransız Karargâhına 1 Temmuz 1920 de müfrezesiyle birlikte giriştiği taarruz harekatı sırasında düşman ateşiyle şehit düşmüştür. Ancak silah arkadaşları onun başlattığı taarruzu zaferle sonuçlandırarak karargâhı ele geçirmişlerdir. Bu fedakâr Türk kadınının mezar taşında şu cümleler yazılıdır: Yarınların sahibi ey gençlik, İyi tanı, ebedî sükûnetle bu mezarda yatanı. Hak için, bayrak için canın feda edip Armağan etti bize bu mukaddes vatanı. turkoloji.cu.edu.tr/cukurova/sempozyum/semp_1/onder_2.pdf (Düzenlenmiştir.) Konunun daha kolay anlaşılmasını sağlamak amacıyla ana metinde anlatılanlara bağlı olarak verilen içeriği destekleyici ve örnekleyici nitelikteki alıntılar Metinde verilen bilgileri, bazı görsel ögeleri; harita, tablo ve grafikleri sorgulamaya, bunlardan hareketle çıkarımlarda ve ilişkilendirmelerde bulunmaya ve böylece öğrencilerin derse aktif olarak katılmalarını sağlamaya yönelik sorular Konuyu kavramayı kolaylaştırmak, dikkat çekmek ve anlatımı zenginleştirmek için verilen resim, harita, şema, tablo ve grafik gibi görsel ögeler Konularda anlatılan olayların ilginç yönlerine dikkat çekmeye yönelik bilgi notları Öğrenci çalışma kitabındaki hangi çalışmanın yapılacağını gösteren yönlendirme kutucuğu Metinde geçen söz, anı, şiir vb. alıntıların kaynağını gösteren dipnot Konuda adı geçen tarihî şahsiyetlerin kısa öz geçmişleri 8 Bilgilerimizi Ölçelim A) Aşağıdaki cümlelerde noktalı yerlere, verilen sözcüklerden uygun olanları yazınız. Selânik Kafkas Türkçülük Anafartalar Manastır kurmay 1. Mustafa Kemal askerî lise öğrenimini... şehrinde tamamladı. 2. Mustafa Kemal e... Kahramanı unvanı Çanakkale Savaşlarındaki başarıları nedeniyle verilmiştir. 3. Mustafa Kemal... akımının öncülerinden Mehmet Emin Yurdakul un şiirlerinden etkilenmiştir. 4. Mustafa Kemal... Cephesi nde bulunduğu sırada Muş ve Bitlis i Ruslardan geri aldı. 5. Mustafa Kemal, Harp Akademisinden 1905 yılında... yüzbaşı rütbesiyle mezun oldu. Öğretim programı gereği öğrencilerin kazanmaları gereken bilgi, beceri ve değerleri edinme düzeylerini belirlemek amacıyla çeşitli ölçme tekniklerine uygun olarak hazırlanmış çalışmalar

10 1. Ünite Bir Kahraman Doğuyor Hazırlık Çalışmaları 1. Atatürk ün çocukluk dönemine ait bir anısını biliyorsanız sınıfınızda arkadaşlarınızla paylaşınız. 2. Atatürk ün öğrenim hayatı sırasında yaşadığı olayları araştırınız. Bu olaylardan size ilginç gelen bir tanesini seçerek sınıfınızda arkadaşlarınıza anlatınız. 3. Atatürk ün 1919 a kadar hangi görevlerde bulunduğunu ve bu görevleri sırasında elde ettiği başarıları araştırınız. 4. Selânik, Manastır, Sofya ve İstanbul şehirlerinden birini seçerek bu şehrin Atatürk ün fikir hayatının oluşumuna etkisini anlatan kısa bir metin yazınız. 5. Atatürk ü Millî Mücadele nin lideri hâline getiren başarılarının ve kişisel özelliklerinin bir listesini yapınız. Selânik te bulunan Atatürk ün doğduğu ev 9

11 BAŞLARKEN Türkiye Cumhuriyeti İnkılap Tarihi ve Atatürkçülük dersinin amaçları neler olabilir Milletlerin çaresizliğe düştüğü zamanlarda cesaretle ileri atılan, verdiği kararlar ve yaptığı işlerle milletlerini yeniden ayağa kaldıran kişiler vardır. Bu kişiler kahraman olarak adlandırılırlar. Onlar kimi zaman bir asker, kimi zaman da bir siyasetçi veya adı o güne kadar duyulmamış bir insan olabilir. İşte Türkiye Cumhuriyeti İnkılap Tarihi ve Atatürkçülük dersi bu kahramanlardan biri olan Mustafa Kemal Atatürk ü ve onun yaptıklarını konu edinmektedir. Sizler bu derste bir yandan Türkiye Cumhuriyeti Devleti nin kurucusu Büyük Önder Atatürk ü tanırken diğer yandan onun gerçekleştirdiği Türk inkılabını kavrayacaksınız. Ülkemizin ve milletimizin bugünlere hangi aşamalardan geçerek geldiğini öğrenecek, tarihimizden dersler çıkaracaksınız. Böylece vatanını ve milletini seven, haklarının ve sorumluluklarının bilincinde, çağdaş değerleri yaşatmaya istekli Türkiye Cumhuriyeti vatandaşları olarak yetişeceksiniz. 1. Konu Taronto km Selânik Harita 1.1: 19. yüzyıl sonlarına doğru Osmanlı Devleti nin Balkan sınırları 19. Yüzyılın Sonlarında Osmanlı Devleti 19. yüzyılın sonlarına doğru Osmanlı Devleti parçalanma sürecine girmişti. Bu dönemde Osmanlı sınırları içinde yaşayan azınlıklar Fransız İhtilali ile ortaya çıkan milliyetçilik akımının etkisiyle ayaklanarak bağımsızlıklarını kazanmışlardı. Osmanlı Devleti elinde kalan toprakları korumakta zorlanıyordu Berlin Antlaşması yla Rusya Kars, Ardahan ve Batum u topraklarına katarken Avusturya, Bosna Hersek i koruyuculuğu altına almıştı. İngiltere Kıbrıs ve Mısır ı, Fransa ise daha önce ele geçirmiş olduğu Cezayir e ek olarak Tunus u imparatorluğuna katmıştı. Osmanlı Devleti askerî ve siyasi alanda olduğu gibi ekonomik alanda da büyük bir çöküşün içinde bulunuyordu. Devlet, dış borçlarını ödeyemeyeceğini ilan etmişti. Bunun üzerine alacaklı devletler 1881 yılında Düyunuumumiye (Genel Borçlar) İdaresini kurarak Osmanlı hazinesine ait bazı gelir kaynaklarına el koymuşlardı. Osmanlı Devleti nin çöküşünü önlemek isteyen aydınlar Osmanlıcılık, Batıcılık, İslamcılık, Türkçülük gibi fikir akımları etrafında toplanmışlardı. Bunlardan Osmanlıcılık fikrini savunanlar Padişah II. Abdülhamit e meşrutiyeti ilan ettirmişlerdi. Ancak meşrutiyet yönetiminin devleti dağılmaktan kurtarmadığını görünce milliyetçilik akımının da etkisiyle Türkçülük fikrine yönelmişlerdi. Osmanlı Devleti ni kurtarmaya yönelik fikir akımları genellikle Batı ya açık Balkan kentlerinde, özellikle Selânik te etkili oluyordu. Mustafa Kemal Atatürk de Osmanlı Devleti nin içte ve dışta büyük sorunlar yaşadığı böyle bir dönemde Selânik te dünyaya geldi.

12 Mustafa Kemal Atatürk ün Doğumu, Ailesi ve Çocukluğu Atatürk ün doğumu, ailesi ve çocukluğu hakkında neler biliyorsunuz Mustafa Kemal Atatürk, 1881 yılında, o zamanlar bir Osmanlı kenti olan Selânik in Kocakasım Mahallesi, Islahhane Caddesi nde bulunan üç katlı pembe evde, orta hâlli bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. Atatürk ün babası Ali Rıza Efendi, Rumeli nin fethi sırasında Aydın ın Söke ilçesinden getirilerek Selânik e yerleştirilen Türklerden Kırmızı Hafız lakaplı Ahmet Efendi nin oğludur. Annesi Zübeyde Hanım ise Orta Anadolu dan göç ederek Selânik e yerleşmiş olan Hacı Sofu ailesinden Feyzullah Ağa nın kızıdır. Resim 1.1: Mustafa Kemal in babası Ali Rıza Efendi ve annesi Zübeyde Hanım Türk ailesi, güçlü yapısı ile varlığını korumaktadır. Kadın, geleneklerin koruyucusu ve iffet abidesi, erkek güvenlik ve geçim sorumlusudur. Çocuk bu güvenli ortamda her an bir şey öğrenen, öğretilen, geleceğin büyük mücadelesine hazırlanan, gösterişsiz fakat güçlü sevgilerle çevrilmiştir. Çocuğa ocağın ve yurdun geleceği gözüyle bakılmaktadır. Ailesinin, Mustafa Kemal in kişiliği ve düşünce yapısının oluşmasındaki rolü hakkında neler söyleyebilirsiniz Gümrük Muhafaza Teşkilatında memurluk yaparken Zübeyde Hanım ile evlenen Ali Rıza Efendi, ev hanımı olan eşiyle birlikte görevi gereği çeşitli yerleşim yerlerinde yaşadı. Bir süre sonra da memuriyetten ayrıldı ve Selânik e yerleşerek ticaretle uğraşmaya başladı. Ali Rıza Efendi ve Zübeyde Hanım çiftinin dördüncü çocukları Mustafa da o günlerde dünyaya geldi. Onların Fatma, Ahmet, Ömer, Mustafa, Naciye ve Makbule adlarında altı çocukları doğdu. Ancak bu çocuklardan Mustafa ve Makbule dışındakiler uzun ömürlü olamadı. Okuma yazma bilen, eğitimli ve kültürlü insanlar olan Ali Rıza Efendi ile Zübeyde Hanım çocuklarının eğitimine önem veren kişilerdi. Eşinin erken ölümü üzerine bu zorlu görevi tek başına yürütmek zorunda kalan Zübeyde Hanım çocuklarıyla ve onların eğitimleriyle yakından ilgilendi. Resim 1.2: Mustafa Kemal in doğduğu ev Atatürk sevgi, saygı ve dayanışma duygularının hâkim olduğu bir aile ortamında yetiştiğinden aile hayatına büyük önem vermiştir. O, aile hayatını medeniyetin ve ilerlemenin esası olarak görmüştür. Bu anlayışını o zamanki geleneklerin aksine nikâh töreni sırasında eşi Latife Hanım ile birlikte hazır bulunarak göstermiştir. Aynı şekilde yurt gezilerine de yine onunla beraber çıkarak milletine örnek olmak istemiştir.! Suat İlhan, Atatürk ün Yetiştiği Ortam, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, S 5, s. 284, 285, Mart Atatürk ün doğduğu ve hâlen müze olarak kullanılan ev cumhuriyetimizin 10. yılında Selânik Belediyesi tarafından Atatürk e armağan edilmiştir. ÖÇK 10 11

13 2. Konu Okul çağına gelen Mustafa nın öğrenimine hangi okullarda başlayacağı konusu ailede küçük bir tartışmaya neden oldu. Ailesinde din adamlarının bulunmasıyla gururlanan Zübeyde Hanım, Mustafa nın da onlar gibi olması gerektiğini düşünüyor ve bu nedenle dinî eğitim veren mahalle mektebine gitmesini istiyordu. Oğluna Adam olmak için okumak, öğrenmek şarttır; başka çare yoktur. (1) diye öğüt veren Ali Rıza Efendi ise Mustafa yı Selânik te yeni açılan, modern öğretim yöntemlerinin uygulandığı Şemsi Efendi İlkokuluna göndermek istiyordu. Atatürk bu konuyla ilgili şunları anlatır: Annemle babam arasındaki anlaşmazlık epeyce sürdü. Araya halam Emine Hanım da girdi. Pek mühim bir meseleymiş gibi diğer akrabalar da işe karıştılar. Fakat benim fikrimi soran olmadı. Nihayet bir çaresi bulundu. Önce ilahilerle mahalle mektebine başladım. Bu suretle anamın dediği oldu. Birkaç gün sonra da oradan çıkarak Şemsi Efendi nin Mektebine kaydedildim. Babam da memnun kaldı. (2) Mustafa Kemal Atatürk ün Öğrenim Hayatı Yukarıda anlatılan olaydan yola çıkarak o dönemin eğitim sistemi hakkında hangi çıkarımlarda bulunabilirsiniz Mustafa, Şemsi Efendi İlkokulunda öğrenimini sürdürürken babası Ali Rıza Efendi hayatını kaybetti. Bu olay üzerine Zübeyde Hanım çocuklarıyla birlikte Selânik yakınlarındaki bir çiftlikte çalışan ağabeyinin yanına gitmek zorunda kaldı. Ancak oğlunun okuldan uzak kalmasına gönlü razı olmadığı için bir süre sonra onu Selânik te bulunan teyzesinin yanına gönderdi. Mustafa önce Selânik Mülkiye Rüştiyesine başladıysa da bu okula pek ısınamadı. Çünkü o, asker olmak istiyor ve Askerî Rüştiyenin Selânik sokaklarında gördüğü üniformalı öğrencilerine imrenerek bakıyordu. Annesi ise onun askerî okula gitmesine karşı çıkıyordu. Annesine haber vermeden Selânik Askerî Rüştiyesinin giriş sınavlarına katılmayı başardı. Sınava çok sıkı çalışmıştı. Girdi, kazandı ve böylece Zübeyde Hanım ı bir olupbitti ile karşı karşıya bıraktı. Ama yine de okula yazılabilmesi için annesinin imzalı iznini alması gerekiyordu. Mustafa, annesine, babasının doğumunda ona bir kılıç armağan etmiş ve bu kılıcı, beşiğinin baş ucuna, duvara asmış olduğunu hatırlattı. Bunun tek bir anlamı olabilirdi: Babası, Mustafa nın bir asker olmasını istemişti. Mustafa bir kahraman tavrı takınarak annesine, Ben asker olarak doğdum. dedi, Asker olarak öleceğim. Zübeyde Hanım yumuşamaya başlamıştı. Sonunda tannesi de ona hakkını helal etti. Böylece Selânik Askerî Rüştiyesine girmiş oldu. Lord Kinross, Atatürk, s. 25, 26. Metinde anlatılanlara bakarak Mustafa Kemal in hangi kişisel özelliklere sahip olduğunu söyleyebilirsiniz Resim 1.3: Mustafa Kemal (oturanlar, soldan ikinci) Harp Okulunda arkadaşlarıyla birlikte Mustafa, Selânik te dünyaya geldi. Mustafa, mahalle Mektebi ne ardından da Şemsi Efendi İlkokuluna başladı. Mustafa, önce Selânik teki Mülkiye Rüştiyesine daha sonra da Askerî Rüştiyeye başladı. Mustafa Kemal, Manastır Askerî İdadisine başladı. Mustafa Kemal, İstanbul daki Harp Okuluna başladı (1) Hamza Eroğlu, Atatürk ün Hayatı, s. 10. (2) General Ali Fuat Cebesoy, Sınıf Arkadaşım Atatürk, s. 13.

14 Selânik Askerî Rüştiyesi o dönemde disiplinli ve üstün öğretimi ile tanınmış bir okuldu. Mustafa, bu okulda, özellikle matematik dersindeki başarısıyla kısa zamanda öğretmenlerinin dikkatini çekti. Bunlardan Matematik Öğretmeni Yüzbaşı Mustafa Bey bir gün ona Senin de adın Mustafa, benim de. Arada bir fark olmalı. Senin adının sonuna bir de Kemal koyalım. (1) diyerek ona olgun anlamına gelen Kemal ismini hediye etti. Mustafa Kemal 1896 yılında Selânik Askerî Rüştiyesini bitirdikten sonra öğrenimine Manastır Askerî İdadisinde devam etti. Onun matematiğe olan ilgisi bu okulda da sürdü. Ayrıca sınıf arkadaşı Ömer Naci nin etkisiyle edebiyata ve hitabet sanatına da ilgi duymaya başladı. Hatta şiir yazma denemelerinde bulundu. Ancak öğretmenlerinin, şiirin onu askerlikten uzaklaştıracağı yönündeki uyarıları üzerine bu hevesten vazgeçti. İdadide Mustafa Kemal in ilgisini en fazla çeken derslerden biri de tarih idi. Onda hayatı boyunca devam edecek olan tarih sevgisinin oluşmasında Tarih Öğretmeni Kolağası Mehmet Tevfik Bey in önemli rolü oldu. Bu arada Fransızcasını geliştirmeye önem veren Mustafa Kemal, Selânik e gittiği tatil zamanlarında Fransızca dersleri aldı. Fransızca öğrenmesi Mustafa Kemal e hangi yararları sağlamış olabilir Mustafa Kemal, Manastır Askerî İdadisini bitirdikten sonra 1899 yılında İstanbul da bulunan Harp Okuluna başladı yılında teğmen rütbesiyle bu okuldan mezun oldu. Harp Okulunu üstün dereceyle bitirmesinden dolayı Harp Akademisine girmeye hak kazanan Mustafa Kemal, 1905 yılında Akademiden kurmay yüzbaşı rütbesiyle mezun oldu. O artık zekâsı, yetenekleri ve üstün kişiliği ile çevresindekilerin takdirini kazanmış idealist bir Türk subayı idi. Resim 1.4: Mustafa Kemal (ön sıra sağ başta) Harp Akademisinde sınıf arkadaşlarıyla Resim 1.5: Mustafa Kemal (ön sıra sağ başta) merkezi Şam da bulunan 5. Ordu Komutanlığında arkadaşlarıyla Mustafa Kemal, Harp Okulundan mezun oldu ve Harp Akademisine devam etti. Mustafa Kemal, Harp Akademisinden kurmay yüzbaşı rütbesi ile mezun oldu ve Şam da bulunan 5. Orduya atandı. Mustafa Kemal, Şam da Vatan ve Hürriyet Cemiyeti ni kurdu. Mustafa Kemal, Selânik te bulunan 3. Ordudaki görevine başladı. Mustafa Kemal, 31 Mart Ayaklanması nı bastıran Hareket Ordusu Kurmay Başkanlığına atandı. ÖÇK (1) Hamza Eroğlu, Atatürk ün Hayatı, s

15 3. Konu Mustafa Kemal Atatürk ün Askerlik Hayatı Mustafa Kemal in askerî alandaki başarılarından hangilerini biliyorsunuz Öğrenim hayatını 1905 yılında kurmay yüzbaşı rütbesiyle tamamlayan Mustafa Kemal, stajını merkezi Şam da bulunan 5. Orduda tamamladı yılında da Selânik teki 3. Ordu Kurmay Heyetine tayin edildi. O, askerlik hayatı boyunca çeşitli rütbelerde pek çok görevler üstlendi. Cepheden cepheye koşarak büyük zaferler kazandı. Böylece unutulmaz bir askerî deha olarak Türk ve dünya tarihindeki yerini aldı. Hareket Ordusu ve Mustafa Kemal II. Meşrutiyet in ilanını izleyen günlerde Osmanlı Devleti nin başkenti İstanbul da meşrutiyet karşıtları tarafından büyük bir isyan çıkarıldı. 13 Nisan 1909 da çıkan ve tarihe 31 Mart Ayaklanması adıyla geçen bu isyan sırasında isyancılar Mebusan Meclisini bastılar ve İstanbul da duruma hâkim oldular. O günlerde kurmay yüzbaşı olan Mustafa Kemal, Selânik te bulunan 3. Orduda görevlidir. Ayaklanma nedeniyle İstanbul dan gizlice çekildiği belli olan şifreli bir telgraf alınır. Telgrafta Adadayız. Cümlemiz sıhhatteyiz. denilmektedir. Komutanları bir anlam veremez ve onun düşüncesini sorarlar. Şifreyi okur, İstanbul da olağan dışı olayların yaşandığını sezer ve daha önce gelen tüm telgrafları incelemeye alır. Vardığı sonuç, İstanbul da ciddi bir ayaklanmanın olduğudur. Durumu, Ordu Komutanı Mahmut Şevket Paşa ya bildirir; bir süre sonra da açık haber gelir. İstanbul da ayaklanma vardır. Ayaklanmayı bastıracak ordunun Kurmay Başkanlığına getirilir ve Hareket Ordusu adını o koyar. 19 Nisan 1909 da Yeşilköy e gelindiğinde Hareket Ordusu Komutanı Hüseyin Hüsnü Paşa nın İstanbul halkına yayımladığı bildiriyi o kaleme alır. Metin Aydoğan, Ülkeye Adanmış Bir Yaşam, C I, s. 42. Resim 1.6: Hareket Ordusu Kurmay Başkanı Mustafa Kemal arkadaşlarıyla birlikte Yukarıda anlatılan olay, Mustafa Kemal in kişisel özelliklerinden hangileri ile ilişkilendirilebilir Neden 14 Mustafa Kemal in İlk Savaşı Mustafa Kemal 1911 yılında Harbiye Nezaretinde bir göreve tayin edildi. Onun yeni görevi için İstanbul a geldiği günlerde İtalya, Osmanlı Devleti nin Afrika kıtasındaki son toprak parçası olan Trablusgarp ı işgal etmeye başladı. Ege Denizi ve Akdeniz İtalyan kontrolü altında olduğu için Osmanlı Devleti Trablusgarp a denizden ulaşamıyordu. Kara yolu da Mısır ın, İngiltere nin elinde bulunması nedeniyle kapalıydı. Bunun üzerine aralarında Mustafa Kemal in de bulunduğu gönüllü, genç Osmanlı subayları bir direniş cephesi oluşturmak için gizlice Trablusgarp a gitmişlerdi. Mustafa Kemal, Trablusgarp a vardıktan sonra yerli Arap kabilelerini teşkilatlandırarak harekete geçirdi. Bingazi, Derne ve Tobruk cephelerindeki başarılı savunması ile İtalyanların iç bölgelere doğru ilerlemesine izin vermedi. Kazandığı bu zaferler nedeniyle de binbaşılığa yükseltildi.

16 Mustafa Kemal in Trablusgarp taki başarıları onun Çanakkale de ve Millî Mücadele de kazanacağı zaferlerin habercisi gibidir. Onun 8 Mayıs 1912 de yakın arkadaşı Salih Bozok a Trablusgarp tan yazdığı mektubundaki şu sözler kendisinin ve diğer Türk subayların duygularını yansıtmaktadır: Biz vatana borçlu olduğumuz fedakârlık derecelerini düşündükçe bugüne kadar yapılan hizmeti pek değersiz buluyoruz. Vicdanımızdan gelen bir ses bize gemilerimizin Tobruk, Derne, Bingazi ve Trablusgarp limanlarında tekrar demir atmış olduğunu görmedikçe vazifemizi bitirmiş sayılamayacağımızı hatırlatıyor. Vatan mutlaka selamet bulacak, millet mutlaka mesut olacaktır. Çünkü kendi selametini, kendi saadetini memleketin ve milletin selamet ve saadeti için feda edebilen vatan evlatları çoktur. (1) Trablusgarp Savaşı nda Mustafa Kemal ve silah arkadaşlarının kahramanca direnişiyle karşılaşan İtalya, Osmanlı Devleti ni barışa zorlamak için Oniki Ada yı işgal etti. Ayrıca Çanakkale Boğazı nı abluka altına aldı. Böylece zor durumda kalan Osmanlı Devleti aynı günlerde Balkan Savaşlarının da başlaması üzerine İtalya ile Uşi Antlaşması nı imzaladı yılında yapılan bu antlaşma ile Trablusgarp ve Bingazi İtalya ya verilirken Oniki Ada da geçici olmak kaydıyla yine bu devlete bırakıldı. Mustafa Kemal komutan olarak ilk askerî başarısını Trablusgarp Savaşı nda kazandı. O, bu savaşta teşkilatçılık, ateş altındaki birlikleri idare etme, otorite kurma ve yokluklar içinde savaşı sürdürme konularında kendisini geliştirme imkânı buldu. Resim 1.7: Mustafa Kemal Trablusgarp ta Trablusgarp Savaşı nın sona ermesi üzerine Balkan Savaşlarına katılmak için İstanbul a gelen Mustafa Kemal, Gelibolu da bulunan kolordunun harekât dairesi başkanlığına atandı. Onun bu göreve getirildiği günlerde Osmanlı kuvvetleri ağır yenilgilere uğramış ve savaş neredeyse kaybedilmişti. Buna rağmen Mustafa Kemal durumu değiştirmek için hemen harekete geçti. Ancak önerilerini üstlerine kabul ettiremedi te de anlaşmazlığa düştüğü dönemin yöneticileri tarafından Sofya Ataşemiliterliğine atanarak İstanbul dan uzaklaştırıldı. Birinci Dünya Savaşı ve Mustafa Kemal Mustafa Kemal, Osmanlı Devleti nin Birinci Dünya Savaşı na girmesi üzerine Sofya Ataşemiliterliğinden alınarak cephede görevlendirilmesini istedi. Ancak İstanbul dan gelen cevap olumsuzdu. Sonunda, doğrudan Başkomutan Vekili Enver Paşa ya yazarak Sofya da daha fazla kalmak istemediğini, görev verilmeyecekse açıkça söylenmesini istedi. Aralık başında gönderdiği mektupta şunları yazıyordu: Vatanın savunulmasına yönelik etkin görevden daha önemli ve yüce bir görev olamaz. Arkadaşlarım cephelerde, ateş hatlarında savaşırken ben Sofya da ataşemiliterlik yapamam. Eğer birinci sınıf subay olma yeterliliğinde değilsem lütfen söyleyiniz. Metin Aydoğan, Ülkeye Adanmış Bir Yaşam, C I, s. 57. Yukarıdaki metinde Mustafa Kemal in hangi özelliği ön plana çıkmaktadır Neden (1) Salih Bozok, Hep Atatürk ün Yanında, s

17 Mustafa Kemal Çanakkale Cephesi nde Mustafa Kemal, ısrarlı çabaları sonucunda 1915 yılı başlarında Tekirdağ da yeni kurulacak olan 19. Tümen Komutanlığına atandı. Bunun üzerine hemen İstanbul a geldi. Oradan da karargâhını kuracağı Gelibolu Yarımadası ndaki Maydos a (Eceabat) hareket etti. Aynı günlerde İngiltere ve Fransa da İstanbul u alarak Osmanlı Devleti ni savaş dışı bırakmak ve müttefikleri Rusya ya yardım ulaştırmak için donanmalarını Çanakkale Boğazı önlerine göndermişlerdi. 18 Mart 1915 te Çanakkale Boğazı na giren müttefikler, Boğaz a döşenmiş mayınlar ve Türk topçusunun isabetli atışları karşısında ağır kayıplar vererek geri çekilmek zorunda kaldılar. Boğaz ı deniz yoluyla geçemeyeceklerini anlayınca da 25 Nisan 1915 ten itibaren Gelibolu Yarımadası nın Arıburnu bölgesine asker çıkararak kara harekâtını başlattılar. Müttefikler denizde olduğu gibi karada da güçlü bir savunmayla karşılaştılar. Bu savunmada en önemli rolü 19 Tümen Komutanı Yarbay Mustafa Kemal üstlendi. Çanakkale Savaşları Mustafa Kemal in kararlılığını ve komutan olarak yeteneklerini sergilediği örneklerle doludur. Aşağıda bu örneklerden bazıları anlatılmaktadır: Çanakkale Harekâtı nın başlangıcı, İtilaf Devletleri bakımından seferin en acı olayıdır. Çünkü ilk çıkarma anında, bölgede, deha sahibi genç bir komutan hazır bulunuyordu. Bu komutan olmasaydı Avustralyalılar ve Yeni Zelandalılar, şüphesiz hâkim bölge olan Conkbayırı nı o sabah ele geçirebilirler ve muharebenin kaderini daha o zaman, o yerde tayin edebilirlerdi... (1) Mustafa Kemal, Conkbayırı Savaşı sırasında askerlerine Ben size taarruz emretmiyorum, ölmeyi emrediyorum. Biz ölünceye kadar geçecek zaman içinde, yerimize başka kuvvetler ve kumandanlar gelebilir. (2) diye seslenerek onların kahramanca savaşmasını sağladı. Böylece çıkarmanın daha ilk gününde saldırıyı durdurmayı başardı. Mustafa Kemal, çıkarmanın yapılacağı yeri doğru tahmin etmiş, sorumluluk üstlenmiş, hızla verdiği kararları büyük bir enerji ve cesaretle uygulamıştı. Böylece Conkbayırı nı tutarak baskını boşa çıkarmış ve düşmanı kıyıya çivilemişti. Bu başarılarından dolayı da rütbesi albaylığa yükseltilmiş ve Anafartalar Cephe Grubu Komutanlığına getirilmişti. Resim 1.8: Mustafa Kemal Çanakkale de Müttefikler 6 Ağustos tan itibaren Arıburnu na yeniden çıkarma yapmaya başladılar. Bunun üzerine Mustafa Kemal de birliklerini 10 Ağustos sabahı karşı taarruza geçirerek onları geri püskürttü. Onun Anafartalar Kahramanı olarak tarihe geçmesini sağlayan bu zaferin ardından müttefikler işgal ettikleri yerlerde tutunamayacaklarını anladılar. Bir süre sonra da Gelibolu Yarımadası ndan çekildiler. Mustafa Kemal, Anafartalar da üstlendiği sorumluluğun gerekçesini Böyle bir sorumluluğu almak basit bir şey değildir. Fakat ben, vatanım yok olduktan sonra yaşamamaya karar verdiğim için bu sorumluluğu yüklendim. (3) sözleriyle açıklamıştır.! Mustafa Kemal in Çanakkale Savaşlarının kazanılmasındaki rolü hakkında neler biliyorsunuz Mustafa Kemal, Anafartalar Savaşı sırasında bir şarapnel parçasına hedef oldu. Ancak şarapnel göğüs cebinde bulunan saatine isabet ettiği için önemli bir yara almadı. Çanakkale deki başarılarıyla askerî dehasını ortaya koyan Mustafa Kemal, Kurtuluş Savaşı nda da Türk ordusunun başkumandanı oldu. O, ordularımızın başında Sakarya ve Başkomutanlık Meydan Muharebelerini kazanarak Kurtuluş Savaşı nın zaferle sonuçlanmasında en büyük rolü oynadı. Kurtuluş Savaşı nın her aşamasında Türk milletine önderlik eden Mustafa Kemal, zaferden sonra da Türk milletinin her alanda çağdaşlaşmasını hedef alan inkılapları gerçekleştirdi. 16 (1) Yüksel Mert, Atatürk ün Liderlik Sırları, s (2) Hasan Fahri Çeliker, Çanakkale ve Mustafa Kemal, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, S 9, s (3) Falih Rıfkı Atay, Çankaya, s. 97.

18 Mustafa Kemal Kafkas Cephesi nde Birinci Dünya Savaşı nda Rusya, Kafkasya üzerinden Doğu Anadolu ya girdi. Bu taarruz sonucunda Erzurum, Muş, Bitlis, Van, Erzincan ve Trabzon Rus istilasına uğradı. Bu sırada Çanakkale Cephesi ndeki görevini başarıyla tamamlayan ve tuğgenerallik rütbesine yükseltilen Mustafa Kemal de 16. Kolordu Komutanı olarak Kafkas Cephesi nde görevlendirildi. Mustafa Kemal görevini devraldıktan sonra başarılı savunmasıyla önce Rusların Diyarbakır a girmesini önledi. Ardından da emrinde bulunan 5 ve 8. tümenleri yeniden düzenleyip savaşa hazır hâle getirdi. 8 Ağustos 1916 da ise karşı taarruza geçerek Muş ve Bitlis i Rusların elinden kurtardı. Böylece bu cephede, birbirini izleyen yenilgilerden sonra tek Türk zaferini kazanan komutan oldu. Aşağıda onun bu cephedeki savaşlarını anlatan bir metin okuyacaksınız: Bir ara askerleri ile birlikte, çevrelerini neredeyse bütünüyle kuşatan bir süngü ormanı arasında büyük bir piyade kuvvetine karşı göğüs göğüse dövüşmek zorunda kaldı. Soğukkanlılığı ve kendi süngüsünü bütün gücüyle kullanması sayesinde, bu çarpışmadan sıyrıldı ve böylelikle olası bir ölümden ya da tutsaklıktan kurtulmuş oldu. (1) Mustafa Kemal, Kafkas Cephesi nde kazandığı başarılarla Rusların bölgeye yerleşmelerine ve güneye doğru ilerleyerek İngilizlerle birleşmelerini engelledi. Gösterdiği yararlılık nedeniyle Altın Kılıç madalyası ile ödüllendirilen Mustafa Kemal bir süre sonra Kafkas Cephesi nin güneyinden sorumlu olan 2. Ordu Komutanlığına getirildi. Mustafa Kemal Suriye Cephesi nde Osmanlı Devleti, Birinci Dünya Savaşı sürerken daha önce İngiltere ye bırakmak zorunda kaldığı Mısır ı ve Süveyş Kanalı nı yeniden almak için harekete geçti. Ancak büyük umutlarla açtığı bu cephede başarılı olamadı. Üstelik Sina Yarımadası nı da kaybederek Suriye sınırına kadar çekilmek zorunda kaldı. İşte Mustafa Kemal böyle bir dönemde, 5 Temmuz 1917 de Suriye deki 7. Ordu Komutanlığına atandı. Mustafa Kemal, Suriye ye geldikten sonra 7. Ordunun bağlı bulunduğu Yıldırım Orduları Grubunun başındaki Alman Generali Falkenhayn ile anlaşmazlığa düştü. Falkenhayn, İngilizler üzerine bir karşı taarruza geçilmesini istiyordu. Mustafa Kemal ise İngilizlerin Araplarla iş birliği yaptıklarını ve denizden donanma desteği aldıklarını göz önünde bulundurarak böyle bir hareketin başarılı olamayacağını düşünüyordu. Ona göre bir an önce komutayı yabancılardan almalı ve ordumuzu kuvvetlendirerek elimizde kalan toprakları savunmalıydık. Mustafa Kemal bu yöndeki görüş ve önerilerinin kabul edilmemesi üzerine görevinden istifa ederek İstanbul a döndü. Ancak Falkenhayn ın yerine Liman Von Sanders in atanmasından sonra 7. Ordu Komutanlığı görevini yeniden kabul etti. Mustafa Kemal, Suriye ye geldiğinde eskiye göre daha kötü bir durumla karşılaştı. Silah ve sayı bakımından üstün olan İtilaf Kuvvetleri Kudüs ü almış ve Suriye ye doğru büyük bir saldırıya geçmişlerdi. Mustafa Kemal bu saldırı karşısında birliklerini Halep e kadar geri çekti. Burada kuvvetlerini yeniden düzenledi ve Halep in kuzeyinde düşmanı yenilgiye uğrattı. Böylece İtilaf Kuvvetlerinin taarruzunu, millî sınırlarımız olarak kabul ettiği Anadolu kapılarında durdurmayı başardı. O, bu hareketiyle elde kalan birliklerimizi koruyarak vatanımızın geleceğini de güvence altına almış oldu. (1) Lord Kinross, Atatürk, s Resim 1.9: Mustafa Kemal Paşa, Suriye Cephesi nde bulunduğu sırada yaverleriyle Askerliğin Mustafa Kemal in kişilik özelliklerine ve yeteneklerine uygun bir meslek olduğunu söyleyebilir misiniz Neden ÖÇK

19 4. Konu Selânik Şehirler hangi özellikleriyle insanların fikirleri üzerinde etkili olurlar Mustafa Kemal in Şehirleri Osmanlı Devleti nin Kuruluş Dönemi nde fethedilen Selânik, Mustafa Kemal in doğduğu sırada beş yüz yıllık bir Türk şehriydi. İşlek bir limanı ve Avrupa ile demir yolu bağlantısı bulunan Selânik, Osmanlı ülkesinin her bakımdan en gelişmiş şehirlerinden biriydi. Ekonomik ve kültürel canlılığın hâkim olduğu Selanik te çeşitli dinlerden ve milletlerden insanlar bir arada yaşıyorlardı. Bu özellikleri nedeniyle şehir, Batı dan gelen fikir akımlarının yerleşmesine elverişli bir konumda bulunuyordu. Aynı zamanda bir ordu merkezi olan Selânik, devletin geleceğinden kaygı duyan aydınların toplanıp gazeteler çıkardığı, cemiyetler kurduğu ve tartışmalar yaptığı siyasi bir merkezdi. Resim 1.10: 19. yüzyılın sonlarına doğru Selânik ten bir görünüm Selânik te Mustafa Kemal in çocukluğunu biçimlendiren ilk kurum Şemsi Efendi İlkokulu oldu. Şemsi Efendi Mektebi özel bir mektepti. Zaten o zaman devletin idare ettiği ilk mektepler çok az sayıdaydı. Bu sebeple büyük şehirlerde ve bu arada Selânik te yeni fikirli bazı kimseler yeni usul ders gösteren özel okullar açarlardı. Şemsi Efendi Mektebi de bu mekteplerden biriydi. Mustafa nın, babası Ali Rıza Efendi nin ısrarlı müdahalesiyle Şemsi Efendi Mektebinde okuma hayatına başlayışı, onun bir talihi oldu ve o, bu talihinden faydalanmasını bildi. Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam, C I, s. 46. Selânik, Mustafa Kemal in askerlik mesleğine gönül vermesinde de önemli bir rol oynadı. Asker ya da subay olmak. Eski Osmanlı İmparatorluğu nun son devrinde, hele Osmanlı Rumeli sinin ordu ve askerî merkezlerinde yaşayan Türk çocuklarının büyük aşkıydı; Rumeli nin şehir ve kasabalarında çocuklar gözlerini sabahları dünyaya, talim boruları, asker mızıkaları yahut da kapılarının önlerinden geçen süvarilerin nal sesleriyle açarlardı. Çocukların rüyalarını askerlik süslerdi. Oyunları askerlik oyunlarıydı. Asker mekteplerinin çocukları, renkli üniformaları, süsleri ve kılıçlarıyla bütün diğer çocuklardan, gençlerden ayrılırlardı. Hele kılıçlar! Kılıç, yüce, paha biçilmez nesneydi. Gururun, şerefin, tartışma kabul etmez belgesiydi. Osmanlı Rumeli sinin, hele kılıç taşımaya hak kazanan gençleri için dünya, kılıcın etrafında dönerdi. 18 Türk çocuklarının askerliğe ilgisinin nedenleri neler olabilir Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam, C I, s. 55.

20 Aile hayatına önem veren Mustafa Kemal, öğrenimini başka şehirlerde sürdürdüğü sırada da Selânik ile ilişkisini kesmedi ve tatillerini ailesiyle birlikte burada geçirdi yılından itibaren de bir kurmay subay olarak yine bu şehirde görev yapmaya başladı. Mustafa Kemal in Selânik te görevli olduğu günlerde Bulgar ve Yunan çeteleri bu önemli kenti ele geçirmek için her yolu deniyorlardı. Bu durum karşısında Mustafa Kemal, arkadaşlarıyla değerlendirmelerde bulunuyor ve kötüye gidişi durdurmanın yollarını arıyordu. Mustafa Kemal ülkenin geleceğiyle ilgili düşüncelerini gerçekleştirmek amacıyla Selânik te kurulmuş olan İttihat ve Terakki Cemiyetine katıldı. Ancak bir süre sonra cemiyetin önde gelen yöneticileri ile görüş ayrılığına düştü. Onlara ordunun siyasetten uzak durması yönündeki önerisini kabul ettiremeyince de bu cemiyetten ayrıldı. Selânik, Mustafa Kemal in fikir hayatını en çok hangi özellikleriyle etkilemiş olabilir Neden Manastır Mustafa Kemal in idadi yıllarını geçirdiği Manastır, Osmanlı Devleti nin Makedonya daki stratejik öneme sahip askerî merkezlerinden biriydi. Mustafa Kemal, Minnet borcum vardır, bana yeni bir ufuk açtı. (1) dediği Tarih Öğretmeni Yüzbaşı Mehmet Tevfik Bey i Manastır Askerî İdadisinde okurken tanıdı. Vatan şairi Namık Kemal in, Türkçülük akımının öncülerinden Mehmet Emin Yurdakul un şiirlerini ve Aydınlanma Çağı düşünürlerinin eserlerini Manastır daki öğrencilik yıllarında okudu. Böylece bir yandan Türk tarihi ve kültürü ile beslenirken diğer yandan akıl ve bilime dayalı düşünce sistemini kavradı. İleride Atatürkçü düşüncenin temelini oluşturacak Resim 1.11: Manastır Askerî İdadisi olan ilke ve fikirlerini de yine aynı yıllarda belirlemeye başladı. Mustafa Kemal, Manastır da bulunduğu sırada küçük Balkan devletlerinin saldırganlığını ve onları destekleyen büyük devletlerin müdahalelerini gözlemleme imkânı buldu. Böylece dünyadaki gelişmeleri gerçek anlamda ilk kez fark etmeye başladı. Mustafa Kemal, şimdi okul dışındaki geniş dünyada ne olup bittiğini fark etmeye başlıyordu. Çocukların içi Osmanlıların Makedonya yı fethini anlatan kahramanlık hikâyeleri, türküler ve efsanelerle doluydu. Şimdi ise ortalıkta, isyan ve bu toprakların elden çıkması tehditleri dolaşıyordu. Mustafa Kemal, Rumların, Bulgarların ve Sırpların Türk topraklarını ele geçirmek için bütün Rumeli de nasıl çalıştıklarını öğrenmişti de Yunanlılar, Girit te bir bağımsızlık savaşı açtılar. Türkler de Rumeli de onlara karşı yürüyüşe geçti. Manastır tam bir seferberlik hâlindeydi. Sokaklar adam almaz oldu. Erkekler, davul zurna sesleri arkasında askere çağrılıyor; sokaklarda öğrenciler, ellerinde bayraklarla yürüyüş yapıyorlardı. Bir gece Mustafa Kemal le bir arkadaşı, gönüllü olarak askere gitmek amacıyla okuldan kaçtılar. Ne var ki öğrenci oldukları anlaşılınca yaka paça okula gönderildiler. Ama genç Mustafa Kemal in gönlünde, yurtseverlik alevi tutuşmuş ve vatanına karşı, koruma isteğiyle karışık, şiddetli bir sevgi uyanmıştı. Lord Kinross, Atatürk, s Mustafa Kemal yukarıdaki metinde anlatılan o günlerle ilgili Gençlik hayatımın en heyecanlı günlerini yaşadım. Yaşımın küçük olmasına rağmen bu savaşa katılmayı çok istemiştim. Az daha gönüllü müfrezelerin arasına katılıp gidecektim. (2) demiştir. Mustafa Kemal yukarıda anlatılan girişimini hangi duygularının etkisiyle gerçekleştirmiş olabilir (1) General Ali Fuat Cebesoy, Sınıf Arkadaşım Atatürk, s. 18. (2) Hamza Eroğlu, Atatürk ün Hayatı, s

21 İstanbul Mustafa Kemal, Harp Okulu ve Harp Akademisindeki yıllarını İstanbul da geçirdi. O, İstanbul da bulunduğu dönemde bir yandan askerlik bilgisini derinleştirirken diğer yandan genel kültürünü geliştirme imkânı buldu. Bir kurmay subay kesinlikle yabancı dil bilmelidir, bunun aksini düşünmek büyük hatadır. (1) diyerek Fransızca öğrenmeye daha çok zaman ayırdı. Bu amaçla İstanbul un Batı ya açılan yüzü olan Beyoğlu da, sahibi Fransız olan bir pansiyona yerleşti. Burada Fransa dan getirttiği kitap, gazete ve dergileri okuyarak dünyayı tanıma imkânına kavuştu. Bu yolla edindiği bilgileri ve düşüncelerini yaymak amacıyla da arkadaşlarıyla birlikte el yazısı bir gazete çıkardı. Mustafa Kemal, Harp Okulu öğrencilerinin kendi aralarında düzenledikleri tartışmalara ve hitabet yarışmalarına da katılıyordu. Güzel konuşuyor, düşüncelerini cesaretle ifade ediyor ve engin bilgisiyle arkadaşlarının saygısını kazanıyordu. Harp Akademisinden arkadaşı olan bir subay onunla ilgili şunları söylemektedir: Her cuma akşamı bir sınıfta toplanır, kapıları kapattıktan sonra kürsüye çıkan Mustafa Kemal i dinlerdik. Tıpkı bir konferansçı gibi, Paris ten gelen Türkçe (Jöntürklerin çıkardığı gazeteler) ve Fransızca gazetelerden öğrendiklerini bizlere aktarırdı. O zamana dek Padişahım çok yaşa! demekten başka bir şey bilmeyen bizler için Mustafa Kemal in söyledikleri çok dikkat çekiciydi. Vatan, millet, Türklük gibi düşünceleri ilk kez, Harp Akademisi sıralarında ondan duymuştuk. Bir cuma üzüntü içinde şunları söylemişti: Artık bir avuç Rumeli toprağına sığındık. Sırp, Yunan ve Bulgar komitacılarını besleyen Ruslar, dedelerimizin kanları pahasına aldıkları Türk yurdunu bizden koparma gayreti içindedir. Bu bölgedeki orduların komutanları çaresizlik ve yetmezlik içindedir. Başka milletlerin aydınları çalışıp milletlerini uyarırken nerede bizim düşünürlerimiz Arkadaşlar bize büyük görev düşüyor. (2) İstanbul en çok hangi yönleriyle Mustafa Kemal in fikir hayatını etkilemiştir Sofya Mustafa Kemal in fikirlerinin oluşumuna ve gelişimine etki eden şehirlerden biri de Bulgaristan ın başkenti Sofya dır. Mustafa Kemal askerî ataşe olarak görev yaptığı Sofya da bir Avrupa başkentinin sosyal hayatını gözlemleme ve Bulgarcasını geliştirme imkânı buldu. Danslı müzikli toplantılara, yemeklere ve ilk kez bir opera gösterisine davet edildi. Bu davetlerde Bulgaristan kralı ve çeşitli Avrupa devletlerinin temsilcileriyle tanışarak onlarla dünyadaki gelişmeleri değerlendirdi. Mustafa Kemal, Bulgaristan da Türklerin oturduğu bölgeleri de dolaştı. Bu gezileri sırasında Türklerin sanayi ve ticaret alanında gösterdikleri başarılardan, eğitime verdikleri önemden ve özellikle Türk kadınlarının toplumsal hayata aktif biçimde katılmalarından etkilendi. Resim 1.12: Mustafa Kemal, Sofya da katıldığı bir baloda yeniçeri kıyafetiyle 20 Mustafa Kemal, Bulgaristan daki parlamenter rejimin nasıl işlediğini de öğrenmeye çalıştı. Bu amaçla fırsat buldukça Türk temsilcilerin de görev yaptığı Bulgar parlamentosunu ziyaret ederek görüşmeleri ve oylamaları dikkatle izledi. Sofya daki izlenimleri Mustafa Kemal e ileride yapacağı hangi inkılaplar konusunda ilham vermiş olabilir ÖÇK 14 (1) Metin Aydoğan, Ülkeye Adanmış Bir Yaşam, C I, s. 33. (2) Asım Gündüz, Hatıralarım, s