KITALARIN KEŞFİ VE KÜÇÜLEN DÜNYA 13. BÖLÜM. - Dünya yı Birbirine Bağlayan Ağlar: Ulaşım. - Kıtaların Keşfi ve Küçülen Dünya. - Boğazlar ve Kanallar

Transkript

1 KITALARIN KEŞFİ VE KÜÇÜLEN DÜNYA 13. BÖLÜM - Dünya yı Birbirine Bağlayan Ağlar: Ulaşım - Kıtaların Keşfi ve Küçülen Dünya - Boğazlar ve Kanallar

2 D Ü N YA Y I B İ R B İ R İ N E B A Ğ L AYA N A Ğ L A R : U L A Ş I M DEMİR YOLU Kuzey Amerika Demir Yolları Dünya demir yolları ağının yaklaşık yarısı bu kıtadadır. ABD ve Kanada, dünyada demir yolu ağının gelişmiş olduğu ülkeler arasındadır. ABD de demir yolu ağı, sanayi bölgelerinde ve kuzeybatıda yer alır. Avrupa Demir Yolları Kuzeybatı Avrupa daki demir yolu ağı ABD den daha yoğundur. Kuzeybatı Avrupa yı, Baltık Denizi ni, Akdeniz, İber Yarımadası nı ve Balkanlar a bağlayan önemli demir yolları uzanır. Asya Demir Yolları Burada önemli demir yolu, Moskova yı Sibirya üzerinden Pasifik kıyısındaki Vladivostok a bağlayan yoldur. Daha sonra Sovyet rejimi altında inşa edilen Trans-Sibirya Demir Yolu dur. Bu yol Orta Urallar, Kuznetsk sanayi bölgelerini Avrupa ya bağlar. Afrika Demir Yolları Fransızların desteği ile yapılan doğu-batı yönündeki demir yolu ağı, Fas, Tunus ve Cezayir arasında uzanır. Bu demir yolları ile Akdeniz kıyısındaki limanlar iç kısımlardaki çöllere bağlanır. KARA YOLU İlk karayolu ulaşımı çoğunlukla belirli bölgelerdeki değerli malların taşınması ile ortaya çıkmıştır. İpek Yolu (Çin ile Akdeniz arasında), Baharat Yolu (Hindistan ile Akdeniz arasında), Çay Yolu (Pekin ile Moskova arasında) ve Kral Yolu bunun en güzel örnekleridir. Dünya da kara yolunun çok tercih edilmesinin en önemli nedeni her noktaya ulaşabilmesidir. Dünya da en uzun ve kaliteli yol ağı ABD dedir. Birim alana düşen kara yolu ağının en uzun olduğu ülkeler Japonya, Almanya, Fransa, İtalya, Danimarka, Belçika ve İngiltere dir. Kıta ölçüsünde düşünüldüğünde Amerika ve Avrupa dünyanın en yoğun ve en kaliteli yol ağına sahip alanlardır. HAVA YOLU Hava yolu ulaşımı, I. Dünya Savaşı ndan sonra hızla gelişti. ABD de 10 binden fazla havaalanı bulunmaktadır. Hava yolu ile aynı zamanda yük taşımacılığı da yapılmaktadır. Bu amaçla yapılmış kargo uçakları, posta hizmetleri kısa sürede yerine gitmekte, özellikle çabuk bozulur sebze, meyve ile süs bitkilerinin önemli pazarlara ulaştırılması sağlanmaktadır. Dünya da başlıca hava limanları; Atlanta, Los Angeles, Denver, Dallas, John F. Kennedy (ABD), London Heathrow (İngiltere), Pekin, Hong Kong (Çin), Tokyo (Japonya), Paris Charles de Gaulle (Fransa), Frankfurt (Almanya), Amsterdam (Hollanda). DENİZ YOLU Kuzey Atlantik Deniz Yolu Dünya nın deniz trafiğinin en yoğun olduğu yerdir. Kuzeybatı Avrupa limanları ile Kuzey Amerika ve Güney Amerika arasındadır. Kuzey Atlantik Yolu nun bir diğer özelliği de Avrupa ve Amerika kıtasının doğusundaki malların Panama Kanalı üzerinden Amerika kıtasının batı kıyılarına taşınırken kullanılan önemli bir su yoludur. Akdeniz - Asya - Avustralya Deniz Yolu Batı Avrupa dan başlayıp Akdeniz, Süveyş Kanalı, Kızıldeniz i izleyerek Hint Okyanusu na, oradan Doğu Afrika, Güneydoğu Asya ve Yeni Zelanda ya kadar uzanır. Bu yolun esas düğüm noktasını, Akdeniz i Atlas Okyanusu na bağlayan Cebelitarık Boğazı ile aynı denizi Kızıldeniz e bağlayan Süveyş Kanalı oluşturur. Pasifik Aşırı Deniz Yolları Avustralya ile Doğu Asya limanlarını kapsar. Özellikle bu bölgenin önemi Panama Kanalı açıldıktan sonra daha da arttı. Kuzey Amerika da; Los Angeles, Seattle, Honolulu (ABD), Asya da; Tokyo, Kobe, Osaka, Nagoya,Yokohoma (Japonya), Bangkok (Tayland), Seul (Güney Kore), Avustralya da Sidney limanı bu deniz yolu güzergâhının önemli limanlarıdır.

3 K I T A L A R I N K E Ş F İ V E K Ü Ç Ü L E N D Ü N YA İPEK YOLU Tarihin en eski ve büyük ticaret yollarından biri olan İpek Yolu, Orta Çağ da Çin den Avrupa ya kadar uzanan bir güzergâha sahiptir. Yoğun bir şekilde ipek, porselen, kâğıt, baharat ve değerli taşların taşınmasının yanı sıra kıtalar arasındaki kültür alışverişine de olanak sağlayan binlerce kilometre uzunluğundaki bu ticaret ve kervan yolu zaman içinde İpek Yolu olarak adlandırılmıştır. bir kervan yolu olan İpek Yolu, Çin in Xi an kentinden başlar. Kuzeybatı yönüne doğru Çin Seddi ni takip eder, Taklamakan Çölü nün yanından geçerek, Pamir Dağları nı aşar ve böylece Afganistan ı geçtikten sonra Doğu Akdeniz e ulaşır. İpek Yolu burada iki kola ayrılır; I.yol: güneyde İran topraklarından geçerek, Suriye ve Anadolu üzerinden geçerek Akdeniz kıyılarına ulaşır. II yol: kuzeyde Hazar Denizi nin kuzeyinden, Karadeniz in kuzey bölgelerine ulaşır. BAHARAT YOLU Coğrafi keşiflerden önce, Hindistan la Akdeniz limanları arasında taşımada yararlanılan bir diğer ticaret yoludur. Hindistan da ve Güney Arabistan da bulunan baharat (karabiber, zencefil, tarçın vb.) ile Doğu Asya ülkelerinden sağlanan inci, mercan, fildişi, elmas gibi değerli süs eşyası Avrupa da çok aranıyordu. Bunlar iki yoldan Akdeniz limanlarına götürülüyordu. Birincisi, Hindistan dan gemilerle İran Körfezi ne gönderiliyor, oradan da kervanlarla Anadolu ve Suriye limanlarına taşınıyordu. Baharat Yolu Bağdat tan itibaren İpek Yolu ile birleşerek devam etmektedir. İstanbul, bu malların en çok bulunduğu şehirdi. İkinci yol ise, yine gemilerle Hint Okyanusu ve Kızıldeniz den Süveyş e getiriliyor, oradan kervanlarla Akdeniz limanlarına yollanıyordu. COĞRAFİ KEŞİFLER 15. ve 16. yüzyıllardaki felsefi gelişmeler, bilim alanında da bazı buluş ve icatları beraberinde getirmiştir. Özellikle, bu dönemlerde coğrafya bilgilerinin artması, gemicilik deneyiminin çoğalması ve sağlam gemilerin yapılması, pusulanın geliştirilmesi gibi olumlu gelişmeler Avrupalıları yeni yerler ve yeni ticaret yolları keşfetme yolunda cesaretlendirdi. Yeni ticaret yollarının bulunması amacıyla başlatılan bu arayışlar, yeni okyanusların ve kıtaların bulunmasıyla sonuçlanan faaliyetler coğrafi keşifleri ifade eder. Uzak Doğu Kaşifi ( ) Ümit Burnu nun Keşfi (1487) Amerika nın Keşfi (1492) Hint Deniz Yolunun Keşfi (1497) Dünya nın Çevresinin Dolaşılması (1521) Po r t e Venedikli gezgin İspanyol denizci Kristof Portekizli denizci Vasko kizli denizci Macellan Portekizli denizci Marko Polo, Çin e ve Kolomb Amerika yı keşfetti. dö Gama, Ümit Burnu ndan Amerika nın güneyine ulaştı. Bartelmi Diaz Portekiz den yola Asya nın çeşitli yerlerine yaptığı çıkıp Batı Afrika yı takip ederek Fakat buranın yeni bir kıta olduğunu dolaşarak Hindistan ın batı Kendi adını verdiği boğazı aşarak gezilerde gördüğü yerleri ve Afrika nın güney ucuna ulaştı. anlayan İtalyan denizci Amerigo kıyılarına ulaştı. Bu durum yeni Büyük Okyanus a geçti. Filipin edindiği izlenimleri anlatarak, Fırtınalar Burnu adı verilen bu yeni Vespucci olmuştur. Bu nedenle yeni bulunan Hint deniz ticaret yolunun Adaları nda yerli halkla yaptığı savaşta Avrupa nın Uzakdoğu uygarlıkbulunan kıtaya Amerika ismi Portekizlilerin kontrolüne öldü. İkinci Kaptan Del Kano Ümit yol denizcilerin ümidini kırmamak larını tanımasını sağlamışverilmiştir. geçmesine neden olmuştur. Burnu nu dolaşarak için daha sonra Ümit Burnu tır. İspanya ya döndü. olarak değiştirildi.

4 Grönland TİCARET YOLLARI VE KEŞİFLER KUZEY AMERİKA AVRUPA ASYA K Meksika Küba Karayip Denizi AFRİKA Hindistan Filipinler B G D İspanyollar Peru GÜNEY AMERİKA Madagaskar Sumatra Java Portekizliler Hollandalılar AVUSTRALYA Yeni Zellanda Fransızlar İngilizler Macellan Boğazı Ümit Burnu Bartelmi Diaz ( ) Kristof Kolomb ( ) Çizim: Kadir DOĞRUSÖZ Vasco da Gama ( ) Macellan ve Del Kano ( ) TİCARET YOLLARI İpek Yolu Baharat Yolu Ümit Burnu nun Keşfi Panama Kanalı nın Açılması Süveyş Kanalı nın Açılması ÖNEMİ AZALAN Hint Okyanusu Hint Okyanusu Akdeniz limanları Macellan Boğazı (Güney Amerika) Ümit Burnu ÖNEMİ ARTAN Akdeniz ve Karadeniz limanları Akdeniz limanları ve Kızıldeniz Hint Okyanusu Karayip Denizi Orta Amerika limanları Akdeniz limanları

5 Bering Boğazı BOĞAZLAR VE KANALLAR Kiel Kanalı Dover Boğazı İstanbul Boğazı ATLAS KUZEY OKYANUSU AMERİKA AVRUPA Cebelitarık Boğazı ASYA Kerç Boğazı Hürmüz Boğazı Süveyş Kanalı BÜYÜK OKYANUS AFRİKA Panama Kanalı Babülmendeb Boğazı GÜNEY BÜYÜK OKYANUS Malakka Boğazı Torres Boğazı Sonde Boğazı ATLAS AMERİKA OKYANUSU HİNT AVUSTRALYA OKYANUSU Beagle Boğazı Macellan Boğazı Ümit Burnu Cook Boğazı Drake Boğazı Panama Kanalı Büyük (Pasifik) Okyanus ile Atlas (Atlantik) Okyanusu nu birbirine bağlayan su yoludur. Güney Amerika kıtasının en güney ucu olan Horn Burnu ndan dolaşma külfetini ortadan kaldırmış olması nedeniyle çok önemlidir. Güney Amerika kıtasının en güney ucunda bulunan geçitlerin (Macellan, Drake ve Beagle) öneminin kaybetmesine neden olmuştur. Süveyş Kanalı Mısır da bulunan kanal Akdeniz ile Kızıldeniz i birbirine bağlar. Afrika çevresinde dolaşmaya gerek kalmadan Asya ile Avrupa arasında deniz taşımacılığı yapılmasını sağlar. Kanalın açılmasıyla Ümit Burnu nun önemi azalmış olup Akdeniz limanları eski önemini tekrar kazanmıştır. Hürmüz Boğazı Ortadoğu da bulunan boğaz, Basra Körfezi ni Umman Denizi ne ve Hint Okyanusu na bağlar. Ortadoğu petrollerinin yarıya yakınını (ABD, Batı Avrupa ve Çin e gönderilen petrolün yaklaşık yarısı) bu boğazdan transit geçen gemiler taşır. Kerç Boğazı Azak Denizi ni Karadeniz e bağlayan boğazdır. Cebelitarık Boğazı Akdeniz i Atlas Okyanusu na bağlayan boğaz, İspanya ile Fas arasındadır. Babülmendep Boğazı Kızıldeniz i Hint Okyanusu na (Aden Körfezi) bağlar. Malakka Boğazı Güneydoğu Asya daki Malezya ve Sumatra adası (Endonezya) arasındadır. Büyük Okyanus ile Hint Okyanusu arasındaki en işlek boğazdır. Kiel Kanalı Almanya da bulunan kanal Kuzey Buz Denizi ile Baltık Denizi ni birbirine bağlar. Dover Boğazı Büyük Britanya adasını Avrupa dan ayıran dar bir boğazdır. Bering Boğazı Asya nın en doğu noktası ile Amerika nın en batı noktası arasında bir boğazdır. Rusya ile ABD (Alaska) arasında coğrafi bir sınır konumunda olması ile birlikte Amerika ve Asya kıtalarının birbirine en yakın olduğu yerdir.

6 1. Asya nın doğusundan gelerek Anadolu, Akdeniz ve Karadeniz üzerinden geçen İpek ve Baharat yolları, devletlerin birbirlerini tanımalarına ve uluslararası ticaretin gelişmesine olanak sağlamıştır. Buna göre, ticaret yollarının geçiş güzergâhlarında aşağıdakilerden hangisinin geçekleşmesi beklenmez? A) Devletlerin ekonomilerinin güçlenmesi B) Kültürel etkileşimin hızlanması C) Toplumların her alanda birbirleriyle ilişkiye girmesi D) Ülkelerin ticaret yollarında hâkimiyet kurmak için sık sık birbirleriyle savaşması E) Kültürel etkileşimin azalması 4. Hindistan dan başlayarak İran Körfezi ve Irak üzerinden Suriye limanlarına veya Kızıldeniz yoluyla Süveyş ve Akabe ye, oradan da kara yoluyla İskenderiye ye ulaşan ticaret yoludur. Paragrafta bazı özellikleri verilen ticaret yolu aşağıdakilerden hangisidir? A) İpek Yolu B) Çay Yolu C) Kral Yolu D) Altın Yolu E) Baharat Yolu 2. Akdeniz, Atlas Okyanusu na aşağıdaki boğaz ya da kanallardan hangisiyle bağlanmaktadır? A) Hürmüz Boğazı B) Kiel Kanalı C) Cebelitarık Boğazı D) Süveyş Kanalı E) Panama Kanalı 5. Batı Rusya yı Sibirya ya Uzakdoğu Rusya ya, Moğolistan a, Çin ve Japon Denizi ne bağlayan demir yolu olup Moskova dan Vladivostok a 9288 km lik uzunluğuyla Dünya nın en uzun demir yoludur. Paragrafta bazı özellikleri verilen demir yolu aşağıdakilerden hangisidir? A) Trans Sibirya Demir Yolu B) Bağdat Demir Yolu C) Kanada Pasifik Demir Yolu D) Hicaz Demir Yolu E) Kuzey Afrika Demir Yolu 3. Aşağıda bazı gelişmeler verilmiştir. Amerika daki değerli madenler Avrupa ya getirlmiştir. Ümit Burnu ve Hint Deniz Yolu önem kazanmıştır. Yukarıda verilen gelişmeler hangi olayın sonucunda gerçekleşmiştir? A) Coğrafi Keşifler B) Sanayi Devrimi C) Rönesans D) Haçlı Seferleri E) Reform Hareketleri 6. Aşağıdaki su yollarından hangisi şu an Dünya nın en işlek deniz yolu durumundadır? A) Akdeniz - Asya - Avustralya Yolu B) Ümit Burnu Yolu C) Pasifik Aşırı Yollar D) Kuzey Atlantik Yolu E) Basra Körfezi Yolu 1. E 2. C 3. A 4. E 5. A 6. D

7 7. Yeni Çağ da; Ümit Burnu keşfedildi. Hint deniz yolunu bulundu. Amerika kıtası keşfedildi. Dünya nın etrafı dolaşıldı. Yukarıdaki keşiflere zemin hazırlayan gelişme aşağıdakilerden hangisidir? A) Pusulalanın bulunması ve geliştirilmesi B) Sanayi Devrimi nin başlaması C) Akdeniz limanlarının önemini kaybetmesi D) İpek ve baharat yollarının Akdeniz limanlarına ulaşması E) Barutun ateşli silahlarda kullanılması 10. Panama Kanalı açılmadan önce gemilerin Güney Amerika kıtasının en güney ucu olan Horn Burnu ndan dolaşmaları gerekiyordu. Gemiler Horn Burnu ndan dolaşırken buradaki hangi boğazdan geçmek zorundalardı? A) Malakka Boğazı C) Cook Boğazı C) Macellan Boğazı D) Sonde Boğazı E) Bering Boğazı 8. Ümit Burnu nu ve Hint Deniz Yolu nu keşfeden ilk Avrupalı denizciler aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? Ümit Burnu Hint Deniz Yolu A) Macellan Bartelmi Diaz B) Vasgo dö Gama Ameriko Vespuçi C) Bartelmi Diaz Vasgo dö Gama D) Kristof Kolomb Bartelmi Diaz E) Del Kano Kristof Kolomb 11. Hava yolu taşımacılığında, gerek kıta içi gerekse kıtalararası yolcu ve yük taşımacılığında ön sırada yer alan ülke aşağıdakilerden hangisidir? A) Almanya B) Fransa C) Japonya D) İngiltere E) ABD 9. Avrupa ile Amerika kıtası arasında ham madde, yarı işlenmiş maddeler ve işlenmiş maddelerin nakli bu alanların arasındaki deniz yolundan yapılmaktadır. Özellikle, Güney Amerika dan ham maddeler ve yarı işlenmiş maddeler ve mallar Kuzey Avrupa ya, Kuzey Amerika ve Avrupa arasında ise her türlü işlenmiş ve yarı işlenmiş maddeler karşılıklı olarak bu deniz yolu üzerinden taşınmaktadır. Paragrafta anlatılan Avrupa ve Amerika kıtaları arasındaki denzi ticaret yolu aşağıdakilerden hangisidir? A) Güney Amerika nın Pasifik Kıyıları Deniz Yolu B) Atlantik, Güney Amerika ve Doğu Kıyısı Deniz Yolu C) Kuzey Atlantik Deniz Yolu D) Ümit Burnu Deniz Yolu E) Batı Avrupa - Akdeniz ve Hint Okyanusu Deniz Yolu 12. Hindistan dan başlayarak İran Körfezi ve Irak üzerinden Suriye limanlarına veya Kızıldeniz yoluyla Süveyş ve Akabe ye, oradan da kara yoluyla İskenderiye ye ulaşan ticaret yoludur. Paragrafta bazı özellikleri verilen ticaret yolu aşağıdakilerden hangisidir? A) İpek Yolu B) Baharat Yolu C) Kral Yolu D) Altın Yolu E) Çay Yolu 7. A 8. C 9. C 10. D 11. E 12. B

8 13. Karadeniz e kıyısı olan ülkeler açık denizlere veya okyanuslara ulaşmak için İstanbul ve Çanakkale Boğazları ndan geçmek zorundalardır. Aşağıda verilen ülkelerden hangisinin böyle bir zorunluğu yoktur? A) Gürcistan B) Romanya C) Ukrayna D) Bulgaristan E) Yunanistan 16. Aşağıdaki boğaz ya da kanallardan hangileri Afrika kıtasını komşu diğer kıtalardan ayırır? A) Hürmüz Boğazı - Süveyş Kanalı B) Süveyş Kanalı - Kerç Boğazı C) Cook Boğazı - Sonde Boğazı D) Kiel Kanalı - Malakka Boğazı E) Cebelitarık Boğazı - Süveyş Kanalı 14. Aşağıda verilen ülkelerden hangileri arasında direk olarak demir yolu ile seyahat edilemez? A) Almanya - Fransa B) Türkiye - İran C) ABD - Kanada D) Madagaskar - Güney Afrika Cumhuriyeti E) Çin - Rusya 17. Kuzey Atlantik deniz yolundan sonraki en önemli deniz ticaret yoludur. Örneğin Amsterdam limanından çıkan bir gemi bu yolu kullanarak Sidney limanına ulaşabilir. Paragrafta bazı özellikleri anlatılan deniz ticaret yolu aşağıdakilerden hangisidir? A) Ümit Burnu Deniz Yolu B) Akdeniz - Asya - Avustralya Deniz Yolu C) Güney Amerika nın Pasifik Kıyıları Deniz Yolu D) Kuzey Amerika nın Batı Deniz Yolu E) Atlantik, Güney Amerika ve Doğu Kıyısı Deniz Yolu 15. Hint Okyanusu ile Akdeniz ve Atlas Okyanusu nu Avrupa kıyılarına bağlayan en kısa deniz yoludur. Dünya nın en önemli deniz geçitlerinden biridir. Kızıldeniz ile Akdenizi birleştiren insan yapımı su yoludur. Paragrafta bazı özellikleri anlatılan boğaz ya da kanal aşağıdakilerden hangisidir? A) Cebelitarık Boğazı B) Malakka Boğazı 17. Hint Denizi ni aşarak Hindistan ın batı kıyılarında bulunan Kalküta limanına ilk defa ulaşabilen Avrupalı kaşif hangisidir? A) Bartelmi Diyaz B) Vasko dö Gama C) Kristof Kolomb D) Del Kano E) Ameriko Vespuçi C) Süveyş Kanalı D) Hürmüz Boğazı E) Sonde Boğazı 13. E 14. D 15. C 16. E 17. B 18. A

9 DOĞAL AFETLER VE TOPLUM 14. BÖLÜM - Deprem - Tsunami - Volkanizma - Kütle hareketleri - Erozyon - Kuraklık - Çığ - Tropikal Siklonlar - Sel ve Su Baskınları

10 Afetleri meydana gelme nedenine göre ikiye ayırmak mümkündür: Bunlar; doğal afetler ve beşeri afetlerdir. Doğal afet, önlenmesi insan eliyle mümkün olmayan, sel, fırtına, deprem, dolu vb. felaketlerin her biridir. Doğal afet, doğanın neden olduğu yıkımdır. Başka bir ifadeyle can ve mal kaybına yol açan doğal olaylardır. Doğal afetlerin bir kısmı çok kısa zaman içinde (aniden) meydana gelir. Doğal afetler başladıktan sonra insanlar tarafından engellenemez. Dünya üzerinde insanların meydana getirdikleri değişimler, dünyanın doğal dengesini bozmaktadır. Bunun sonucunda beşeri afetler ortaya çıkmaktadır. İnsanlar tarafından oluşturulan yine can ve mal kaybına neden olan olaylar ise beşeri afetler olarak değerlendirilir. Doğal afetleri oluşum nedenlerine göre sınıflandırmanın yanı sıra bir de oluşum hızlarına göre sınıflandırılabiliriz. Bunlar yavaş gerçekleşen ve hızlı gerçekleşen doğal afetlerdir. Hızlı gelişen doğal afetler; depremler, ani seller ve çamur akmaları, çığ ve kaya düşmeleri, volkanik patlamalar, nükleer veya kimyasal kazalar, fırtına ve tayfunlar sayılabilir. En hızlı gerçekleşen doğal afet ise depremdir. Süresi çoğu zaman bir kaç saniyedir. JEOLOJİK VE JEOMORFOLOJİK AFETLER - Deprem - Tsunami - Yanardağ Patlamaları - Heyelanlar - Kaya Düşmeleri - Çamur akıntıları HİDROGRAFİK AFETLER - Akarsu Taşkınları - Baraj Taşkınları ve Yıkılmaları - Göl Sularının Kirlenmesi - Deniz Kabarmaları KLİMATİK (METEOROLOJİK) AFETLER - Sel - Kuraklık - Çığ - Kasırgalar - Tayfunlar - Tornadolar - Hortumlar - Don - Aşırı Sıcaklar - Dolu - Aşırı Soğuklar - Tipi - Yıldırım Düşmesi - Aşırı Yağışlar - İklim Değişimleri - Küresel Isınma BİYOLOJİK AFETLER - Erozyon - Orman Yangınları - Hayvan Salgınları - Çekirge İstilası - Böcek İstilası - Doğal Hayvan Neslinin Tükenmesi Yavaş gerçekleşen doğal afetler; iklim değişimleri, kuraklık, erozyon, açlık, salgın hastalıklar, çölleşme vb. dir. En yavaş gerçekleşen doğal afet iklim değişimidir. Bu afet yüzyıllarca sürebilir. DEPREM Yeryüzünde depremlerin en çok görüldüğü alanlar: Büyük Okyanus Kıyıları (Pasifik Kuşağı - Ateş Çemberi): Asya nın doğusunda Kamçatka, Japonya, Filipinler, Endonezya, Amerika nın batısında Aleut Adaları, Kaliforniya, Meksika, Şili, Peru dur. Dünya daki depremlerin %68 i burada görülür. Alp - Himalaya Kuşağı: Antiller den başlayarak Akdeniz çevresi, Alpler ve Hindistan ın doğusuna kadar uzanan doğu - batı doğrultulu bir kuşaktır. İspanya, İtalya, Kuzey Afrika, Yugoslavya, Yunanistan, Türkiye, İran, Hindistan, Pakistan, Afganistan, Doğu Hint Adaları bu kuşaktadır. Dünya daki depremlerin %25 i burada görülür. Büyük Okyanus Kuzey Amerika Atlas Okyanusu Güney Amerika Afrika Avrupa Atlas Okyanusu nun orta kesimi: Asor Adaları ve İzlanda. Hint Okyanusu Asya Çizim: Kadir DOĞRUSÖZ Avustralya Büyük Okyanus

11 TSUN A M İ Okyanus ya da deniz tabanlarında oluşan deprem, volkanik patlama ve heyelanlar sonusunda meydana gelen dev dalgalara tsunami adı verilir. Tsunami dalgaları özellikle okyanus kıyısındaki alçak kıyılarda etkisi artan bir doğal afettir.tsunamilere bağlı olarak doğal afetlerin en çok görüldüğü yerler Büyük Okyanus kıyıları yani Ateş Çemberi kuşağıdır. Japonya, Filipinler, Papua Yeni Gine, Endonezya, Malezya, Çin, Hindistan, Meksika, Honduras, Şili, Türkiye, Yunanistan, İspanya ve Portekiz tsunami riskinin fazla olduğu belli başlı ülkelerdir. VOLK A N İ Z M A Yeryüzündeki volkanların çoğu Büyük Okyanus çevresinde ve adalarındadır. Buraya ateş çemberi denilmiştir. Özellikle AlaskaAleut, Kuril ve Kamçatka bölümleri en çok volkanların çok bulunduğu sahalardır. Yeryüzünde 550 aktif volkanın yaklaşık 3/4 ü bu bölgede bulunur. Diğer önemli volkanik olaylar ise Akdeniz çevresi, Alp - Himalaya Dağları nın çevresi, Doğu Afrika ve Orta Amerika dır. Ayrıca Atlas Okyanusu nda Asor ve İzlanda Adaları, Pasifik te ise Hawaii Adaları ayrı volkanik bölge oluşturur. İskandinav Dağları ÇIĞ En çok yaşandığı yerlerin başında Avrupa da Alp Dağları, Asya da Himalaya Dağları, Kafkas Dağları, Güney Amerika da Kayalık Dağları Alp Dağları Kafkas Dağları Ural Dağları Himalaya Dağları And Dağları, Rusya da Ural Dağları, Orta Asya da Tanrı Dağları ve Altay Dağları, Kuzey Amerika da Kayalık Dağları, İskandinav Dağları gelmektedir. Türkiye de çığ olayı, özellikle Doğu Anadolu Bölgesi nde (Bitlis, Tunceli, Van, Muş, Hakkâri ve Elazığ) etkilidir. And Dağları Çığ riskinin yüksek olduğu bölgeler

12 ERO Z YO N Erozyon, bitki örtüsünden yoksun alanlarda başta toprak ve kayaç materyalleri olmak üzere yer kabuğu üzerindeki çeşitli yüzey maddelerinin dağlık ve tepelik arazilerden eğim boyunca, yer kabuğundan ayrılması su ve rüzgâr tarafından başka bölgelere taşınması olayıdır. KURA K L I K Kuraklığın en şiddetli olduğu yer, Afrika dır (Somali, Sudan, Etiyopya, Çad, Nijer, Moritanya gibi). Bunun yanı sıra Çin, Hindistan, Rusya gibi ülkelerde kuraklıktan zaman zaman etkilenmektedir. Türkiye de kuraklıktan etkilenme şu an için tehlikeli boyutlarda değildir. Güneydoğu Anadolu, İç Anadolu, Akdeniz Bölgesi nin bazı yerlerinde bazı yıllarda yağışların azlığına bağlı olarak kuraklık yaşanmakta ve tarımsal verim düşmektedir. TRO P İ K A L S İ K LO N L A R Grönland Büyüklüğü, oluşma şekli ve yıkıcılığına göre farklı isimlerle anılır. Rüzgârın yıkıcılığı en fazla olanı fırtına, kasırga (tayfun) ve hortum (tornado) adı verilen hava olaylarıdır. ABD, Japonya, Filipinler, Orta Amerika (Meksika, Haiti, Küba, Büyük Okyanus Honduras, Nikaragua, El Salvador), Çin, Avustralya, En- HÜRRİCANE Kuzey Amerika Atlas Okyanusu Asya Avrupa Büyük Okyanus HÜRRİCANE TAYFUNLAR Afrika donezya ve Malezya en sık görüldüğü yerlerdir. Güney Amerika Avustralya SEL V E S U BASK I N L A R I Dünya da sel ve su taşkınlarının en fazla görüldüğü yerlere Hint Okyanusu Tropikal rüzgârların etkili oldukları yerler Tropikal rüzgârların esiş yönü örnek olarak; Güney ve Doğu Asya (Hindistan, Bangladeş, Çin, Birmanya, Tayland, Vietnam gibi), Batı Avrupa (İngiltere, Hollanda, Fransa gibi), Orta Avrupa (Romanya, Macaristan, Polonya, Almanya gibi) ve Amerika kıtasında (Meksika, Brezilya gibi) yerler verilebilir. Türkiye de de Karadeniz, Akdeniz ve Marmara Bölgeleri en hassas bölgelerdir. KÜT L E H A R E K E T L E R İ Kütle hareketlerinin bazıları şunlardır: Kaya Düşmesi Çamur Akıntısı Heyelan Toprak Kayması Kaya Bloğu Devrilmesi Heye l a n Kayalardan, döküntü örtüsünden veya topraktan oluşmuş kütlelerin, çekimin etkisi altında yerlerinden koparak yer değiştirmesine Heyelan denir. Heyelanlar dünya üzerinde engebeli arazilerin ve yoğun yağışların etkili olduğu yerlerde etkilidirler. Dünya da heyelan nedeniyle can kaybının en fazla yaşandığı ve heyelanın en çok etkilediği ülkeler; Çin, Hindistan, Filipinler, Endonezya, Nepal, Bolivia, Şili, Peru, Çin, Kolombiya, İtalya, Honduras tır. Türkiye de ise özellikle Doğu Karadeniz ve Batı Karadeniz de denize bakan yamaçlarda çok sıklıkla ve çok etkili heyelanlar oluşmaktadır.

13 D O Ğ A L A F E T L E R İ N D A Ğ I L I Ş I (%) Yıllarında Dünya da Görülen Bazı Doğal Afetlerin Oransal Dağılışı %4.9 Kuraklık %10 Deprem %11.1 Salgı Hastalık %3.3 Aşırı Sıcaklık %30.5 %5.2 %29.3 Sel Heyelan Fırtına Volkanik Patlama %1.9 %1.9 Orman Yangını Geçtiğimiz yüzyılda meydana gelen doğal afetlerin yüzde 30,5 i sel, yüzde 29,3 ü fırtına, yüzde 11,1 i salgın hastalıklar ve yüzde 10 u ise depremler sonucunda oluşmuştur. Doğal afetler nedeniyle insanların yüzde 55,25 i sel, yüzde 28,11 i kuraklık, 12,52 si fırtına ve yüzde 2,20 si depremden etkilenmiştir. Bunun yanı sıra, insanların yüzde 45,5 i kuraklık, yüzde 26,5 i salgın hastalıklar, yüzde 14,2 si sel ve yüzde 8,2 si deprem nedeniyle hayatını kaybetmiştir. Dünya üzerindeki gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin hemen hemen tamamı doğal afetlerden az ya da çok etkilenmektedir. Gelişmişlik düzeyine bağlı olarak, doğal felaketlerin toplumsal etkileri de değişmektedir da Venezuella daki toprak kayması ve Fransa daki fırtına, yakın maliyette hasara yol açmış olsa da (yaklaşık 3 milyar Amerikan Doları), Venezuella da kişi hayatını kaybederken Fransa da bu rakam123 dür. İnsan, çevre sorunlarının hem yaratıcısı hem de bu sorunların çözümünde en önemli taraftır. Çevresel sorunların ortaya çıkışının da çözümünün de insan merkezli olduğu göz önünde bulundurulursa çevre bilinci oluşturmada çevre etiğinin ne kadar önemli olduğu açık olarak görülecektir Yılı Doğal Afetler Haritası Çevre sorunlarının çözümünde veya bu sorunların azaltılmasında Jeolojik Afetler (Deprem, Tsunami, Volkan Patlaması) alınması gereken ilk tedbirlerarasında, belki de en önemlisi sağlam Meteorolojik Afetler (Fırtına, Kasırga, Hortum) bir çevre bilinci oluşturmak ve giderek bu bilinci geliştirmek olmalıdır. Teknolojik ilerlemeyi durdurmak mümkün olamayacağına göre Hidrolojik Afetler (Sel, Su taşkını) Klimatolojik (Aşırı Sıcaklar, (kaldı ki, durdurulması da doğru değildir) mevcut gerçekliğe göre Kuraklık, Orman Yangını) yeni yaklaşımlar geliştirilmelidir. Yani, hem teknolojinin olanaklarından faydalanacağız hem de çevreyi kendi evimiz, kendi gözümüz gibi bakıp koruyacağız. Bunun için yapılması gerekenleri kısaca şöyle sıralayabiliriz: Çevreye olan bakış açısı değiştirilmeli, çevre tüketilebilecek bir yığın olarak görülmemeli ve asla bir kazanç deposu olarak değerlendirilmemelidir. Çevre eğitimi yaygınlaştırılıp geliştirilerek sağlam bir çevre bilinci oluşturulmalıdır. İnsan merkezci bir etik anlayış yerine çevre merkezci bir etik anlayış yerleştirilmelidir. Mekânik doğa tasarımı yerine organik doğa tasarımı öne çıkarılmalıdır. İnsanlar bilinçlendirilerek ekolojik yurttaşlık modeline geçilmelidir. Ahlaki öncelikler gözden geçirilerek çevreyi de içine alan yeni bir ahlaki yapılanmaya gidilmelidir. İnsan ve doğa arasındaki ilişkinin ekolojik olarak sürdürülebilirliği sağlanmalıdır.

14 1. Bazı felaketler küçük bir alanda etkili olurken bazıları ülkenin tamamını etkileyebilir. Bazıları ise tek bir afetin neden olduğu ve başlangıçta küçük bir alanda etkili olan fakat zincirleme reaksiyonlarla diğer birçok afete de sebep teşkil eden ve böylece çok daha büyük alanlarda etkisini gösteren felaketlerdir. Aşağıdaki doğal afetlerin etki alanları düşünüldüğünde sırasıyla etki alanı dar olan ve etki alanı geniş olan birlikte verilmiştir? A) Deprem - Kasırga B) İklim değişimleri - Çığ C) Heyelan - Kuraklık D) Hortum - Çığ E) Yanardağ patlamaları - Aşırı sıcaklar 4. Bir İskandinav efsanesine göre; Tanrı Loki, kardeşi Baldur u öldürmekten cezalıdır. Yeraltında bir mağarada, bir kayaya bağlıdır.yüzünün üzerinde bir yılan Loki nin kız kardeşinin bir kase ile yakaladığı zehrini damlatır. Zaman zaman kız kaseyi boşaltmak için uzaklaşır. Sonra, zehir Loki nin yüzüne düşer. Loki engellemek için yüzünü çevirir ve hareket ettirir. Bunun üzerine Dünya sallanır. Paragrafta anlatılan efsanede hangi doğal afet tasfir edilmektedir? A) Çığ B) Deprem C) Erozyon D) Sel E) Heyelan 2. Aşağıdaki doğal afetlerden hangisinin Türki ye de benzeri yoktur? A) 1931 yılında Çin in Huang He eyaletinde, meydana gelen selde 3,7 milyon insan hayatını kaybetmiştir. B) Bangladeş i 1970 vuran Bhola kasırgasında insan hayatını kaybetmiştir. C) 1920 tarihinde Çin in Kansu eyaletinde meydana gelen heyelanda insan hayatını kaybetmiştir. D) 1871 de Amerika nın Wisconsin eyaletinin Peshtigo şehrindeki orman yangınında 1500 e yakın insan hayatını kaybetmiştir. E) 1970 tarihinde Peru kıyılarında meydana gelen bir deprem And Dağları nda çığa neden olmuş den fazla insan hayatını kaybetmiştir. 5. Doğal afet tehlikesi öncesinde, afetle oluşabilecek risk oranını azaltmak ve zamanında bildirmek amacıyla belli kurumlarca yayınlanan uyarı mesajları ve bildirilere erken uyarı denir. Aşağıdaki doğal olaylardan hangisinde erken uyarı sistemleriyle doğal afete dönüşmesi önlenemez? A) Deprem B) Heyelan C) Kasırga D) Sel E) Çığ 3. Aşağıda doğal afetlerle ilgili verilenlerden hangisi yanlıştır? A) Bütün doğal afetler ne zaman oluşabileceği önceden tahmin edilebilir. B) Bütün doğal afetlerin oluşturabileceği can ve mal kayıpları önlenebilir ya da en aza indirilebilir. C) Bütün doğal afetlerin oluşabileceği yerler önceden tahmin edilebilir. D) Bütün doğal afetlerin kendisinden sonra ortaya çıkarabileceği bir başka doğal afet tahmin edilebilir. E) Bütün doğal afetlere önceden önlem alınabilir. 6. Bazı felaketler aniden bazıları da haftalar ya da aylar öncesinden uyararak meydana gelirler. Aşağıda verilen doğal olaylardan hangisi öncesinden doğal afete dönüşebileceği hakkında belirtiler gösterir? A) Hortum B) Sel C) Tsunami D) Deprem E) Kuraklık 1. C 2. B 3. A 4. B 5. A 6. C

15 7. Yeryüzünün değişik bölgelerinde farklı doğal afetler yaşanmaktadır. Ekonomik yönden gelişmiş ülkeler doğal afetlerin zararlarından daha az etkilenmekte, gelişmemiş ve geri kalmış ülkelerin ekonomileri daha fazla etkilenmektedir. Bazı afetler üretimi azaltmakla, bazıları da çevre felaketlerine neden olarak ülkelerin milli gelirini azaltmaktadır. Buna göre aşağıda verilen ülkelerden hangisinde oluşabilecek bir doğal afette can ve mal kayıplarının daha fazla olması beklenir? A) Bangladeş B) Fransa C) Japonya D) Güney Kore E) Kanada 10. Depremlerin şiddeti üzerinde, iç merkezdeki enerji nin büyüklüğü kadar, dış merkeze olan uzaklık da etkilidir. Buna göre, Ege Denizi nde Rodos adası açıklarında Richter ölçeğine göre 7,5 şiddetinde oluşacak bir depremin, aşağıdaki yerlerden hangisinde oluşturacağı sarsıntı, diğerlerinden daha az olur? A) Manisa B) Muğla C) İstanbul D) Bozcaada E) İzmir 8. Zalim kral Nemrut yaşadığı dönemde Tatvan yakınında bulunan dağı yayla olarak kullanmıştır. Nemrut Dağı patlamaya başlayınca dağ eteklerine yerleşmiş durumda olan köylerin üzerine ateş parçaları gelmeye başlar, bu arada halkın Nemrut un İbrahim Peygamber e yapmış olduğu zulüm halkın akıllarına gelir. Halk yayla olarak kullandığı dağın verdiği zarar karşısında sözler söylemeye başlar. Nemrut un zulmü gibi oldu derler ve dağın ismi Nemrut olarak kalır. Paragrafta anlatılan doğal afet aşağıdakilerden hangisidir? A) Çığ B) Trabzon C) Erozyon D) Sel E) Volkanik patlamalar 11. Bir İskandinav efsanesine göre; Tanrı Loki, kardeşi Baldur u öldürmekten cezalıdır. Yeraltında bir mağarada, bir kayaya bağlıdır.yüzünün üzerinde bir yılan Loki nin kız kardeşinin bir kase ile yakaladığı zehrini damlatır. Zaman zaman kız kaseyi boşaltmak için uzaklaşır. Sonra, zehir Loki nin yüzüne düşer. Loki engellemek için yüzünü çevirir ve hareket ettirir. Bunun üzerine Dünya sallanır. Paragrafta anlatılan efsanede hangi doğal afet tasfir edilmektedir? A) Çığ B) Deprem C) Erozyon D) Sel E) Heyelan 9. Türkiye de doğal afetler içerisinde, en sık karşılaşılan ve ekonomik kayıpları hayli yüksek olan olaylardır. Depremlerden sonra, en çok can ve mal kayıpları bu doğal afet ile meydana gelmektedir. Paragrafta anlatılan Türkiye de de sıklıkla görülebilen doğal afet aşağıdakilerden hangisidir? A) Volkan patlamaları B) Kasırga C) Çığ D) Hortum E) Sel ve su baskınları 12. Aşağıda doğal afetlerle ilgili verilenlerden hangisi yanlıştır? A) Bütün doğal afetler ne zaman oluşabileceği önceden tahmin edilebilir. B) Bütün doğal afetlerin oluşturabileceği can ve mal kayıpları önlenebilir ya da en aza indirilebilir. C) Bütün doğal afetlerin oluşabileceği yerler önceden tahmin edilebilir. D) Bütün doğal afetlerin kendisinden sonra ortaya çıkarabileceği bir başka doğal afet tahmin edilebilir. E) Bütün doğal afetlere önceden önlem alınabilir. 7. A 8. E 9. E 10. C 11. B 12. A