BETONARME KOLONLARDAKİ DÜŞEY DERZLERİN FARKLI ZEMİN SINIFLARINDAKİ ETKİSİ

Transkript

1 ÖZET: BETONARME KOLONLARDAKİ DÜŞEY DERZLERİN FARKLI ZEMİN SINIFLARINDAKİ ETKİSİ G.Eren 1, K. Beyen 2 1 İnşaat Y. Müh., İnşaat Müh. Bölümü, Kocaeli Üniversitesi, Umuttepe 2 Doçent Dr., İnşaat Müh. Bölümü, Kocaeli Üniversitesi, Umuttepe g.eren34@hotmail.com Bu çalışmada, tarihi yapılarda görülen fakat yeni yapıların tasarımında düşünülmeyen düşey taşıyıcı elemanlara uygulanan düşey derzlerin, betonarme kolonlarda oluşturularak tipik bir yapı üzerindeki etkileri incelenmiştir. 5 katlı betonarme yapı farklı zemin sınıflarında (Z1,Z2,Z3,Z4) aynı kesitlerle modellenip, eksenel kuvvetin fazla olduğu iç akslarda kalan kolonları düşey derz ile 4 eşit parçaya bölünmüştür. Yatay deplasmanlar sınır değerler içinde kalmak koşuluyla yapı periyodu uzatılarak, yapıya gelen deprem kuvvetleri azaltılmıştır. Böylelikle kolonlardaki eksenel kuvvetin sünekliği azaltıcı etkisinin yapıdan uzaklaşması sağlanmıştır. Ayrıca, spektral analiz yöntemiyle deprem hesabı yapılan yapıda, yapı yükseklikleri arttıkça azalma eğilimi gösteren modal kütle katılım oranının arttığı gözlemlenmiştir. Aynı yapının itme analizi yöntemiyle performans seviyeleri karşılaştırılmıştır. Analizler sonucunda depremden dolayı oluşan taban kesme kuvvetinin lineer analiz yöntemine oranla daha çok azaldığı gözlemlenmiştir. ANAHTAR KELİMELER : Düşey Derz, Spektral Analiz, İtme Analizi, Tarihi Yapılar, Tdy GİRİŞ Türkiye deki ve dünyadaki mevcut yapı yönetmelikleri her geçen gün geliştirilmekte ve deneysel çalışmalarla desteklenmektedir. Şüphesiz bu çalışmalar, depremi ve onun yapıya etkilerini daha açık şekilde ortaya koymaktadır. Fakat geçmişten bugüne kadar gelen yapılarla ilgili böyle bir yönetmelik bulunmamaktadır. Dolayısıyla böyle yapılar herhangi bir şartname altında toplanamamaktadır. Günümüzde yapılan yapıların genelinin betonarme ve çelik taşıyıcı sistemlere ait olmasının da etkisiyle, eski yapılardan bir tasarım felsefesi aktarımının yetersiz olacağı düşünülebilir. Aksine böyle yapıların ayakta kalmasına sebep olan etkenlerin titizlikle incelenmesi ve günümüz koşullarında yeni yapılacak yapılara buradaki mevcut tasarım felsefesini aktarmak gereklidir. Sonuçta yük, deprem, kesit tasarımı vb. kavramlar tarihi yapılarda da günümüz yapılarında da olmazsa olmaz kavramlardır. Bu çalışmada, tarihi yapılarda uygulanan düşey derz uygulamasının günümüz betonarme yapılarında uygulanması durumunda ortaya çıkabilecek sonuçları tartışılmıştır. 2. TARİHİ YAPILARDA DÜŞEY DERZ UYGULAMALARI Geçmişten günümüze birçok tarihi yapıda düşey taşıyıcılara uygulanan düşey derzleri görebilmekteyiz. Ancak bu çalışmada sadece 2 ayrı yapıda uygulanan düşey derz örnekleri verilmiştir.

2 2.1. Aya İrini Kilisesi - İstanbul /Türkiye Şekil 1. Aya İrini Kilisesi Bizans ın ilk kilisesi olan Aya İrini Kilisesi nde (Şekil 1) yapının ana taşıyıcı kemerlerinden birinin altı duvarlarla desteklenirken bir diğerininn altı mimari gereği boşlukta bulunmaktadır. Altı duvarla örülü kemerin rijitliği yatay etkiler altında oldukça kötü tesirler oluşturabilirdi. Bunun etkisini öngören mühendisler kemerlerin taşıdığı ayakları 4 eşit parçaya bölerek düşey taşıyıcıların atalet moment kapasitesini düşürüp daha esnek bir tasarım oluşturmuşlardır Al Hamra Sarayı (Aslanlı Bahçe) - Granada /İspanya Şekil 2. Al Hamra Sarayı Şekil 2 de görüldüğü üzere düşey taşıyıcı elemanlar 2 kolonlu ve tek kolonlu olarak şaşırtmalı bir şekilde tasarlanmışlardır. Bu mevcut kolonlar üzerindeki düşey yükler eşit olarak gözükse bile, yapının içinden dışarıya aktarılan kemerlerin oturduğu kolonlara daha büyük rijitlik gerekmektedir. Bu da aslında daha büyük kesitli kolon demektir. İki kolonlu bölüme arkadan taşıyıcı kemerler gelirken, tek kolonlu bölüm konstrüktif olarak tasarlanmış ve arkadan kemerlerle desteklenmemiştir. Bu avluyu tasarlayan mühendisler, düşey yük altında gerekli olan kesit alanını sağlamış fakat yatay deprem yüklerinde büyük rijitlikle burulma oluşturabilecek büyük bir tek kolon yerine iki tane aynı kesittee küçük kolon teşkil etmişlerdir. Tüm bu örneklerden yola çıkılarak mühendisler, düşey yükü fazla olan düşey taşıyıcıları daha esnek bir yapıya kavuşturmuşlardır. Yapıların bir yönünün diğerine göre daha rijit olmasının yapı deprem tesirleri açısından hasarı artırabilir yönde bir eğilimi olduğunu öngörmüşlerdir. Bugün düşey yüklerin büyük kısmını taşıyan iç kolonların sahip olduğu eksenel kuvvetten dolayı deprem sırasında yeterli derecede süneklik

3 kazanamamaktadırlar. Ayrıca düşey yükü taşıyabilmek için kesitlerin büyütülmesi artan rijitlikle beraber yapıya daha büyük kuvvetleri getirmektedir. Yapılan sayısallaştırılmış çalışmada, eksenel kuvveti fazla olan iç kolonların düşey derzle bölünmesi durumunda ortaya çıkan sonuçlar tartışılmıştır. 3. SAYISALLAŞTIRILMIŞ ÇALIŞMA Sayısal analizlerin yapıldığı matematik modele ait 3 boyutlu görünüş ve tipik kat planı Şekil 4 ve bina bilgileri Tablo 1 de verilmiştir. Şekil 3. Örnek binanın düşey derzli 3 boyutlu çerçeve modeli Tablo 1. Bina bilgileri Bina Kat Adedi 5 Kat Yükseklikleri (m) 3.0 Bina Kullanım Amacı Konut Beton Sınıfı C25 Donatı Çeliği S420 Bina Aks Mesafeleri(m) 5.5 x 3 (x ve y yönü) Kiriş Boyutları (cm) 30x60 Kolon Boyutları (cm) 30x60,30x120 Hareketli Yük Katılım Katsayısı (n) 0.3 Deprem Bölgesi 1.derece (A 0 =0.4) Bina Önem Katsayısı (I) 1.0 Döşeme Kalınlığı (cm) 15.0 Zemin Sınıfı,Periyot (sn) Z1,Z2,Z3,Z4 Döşeme Yükleri (kn/m 2 ) 2.0 (kaplama), 3.5 (hareketli) Taş.Sis.Dav.Kat. (R) 8 Yapılan analizde, 30x120 cm iç kolonlar 4 eşit parçaya bölünerek 30x30 cm olarak tasarlanıp, döşeme hizasında rijit kirişlerle birbirlerine bağlanmışlardır. Yapının döşeme hizasında rijit diyafram olarak çalıştığı kabul edilmiştir. Farklı zemin sınıflarında aynı taşıyıcı sistem kullanılarak spektral analiz yöntemiyle lineer sınırlar içerisinde göreli kat ötelemeleri, ikinci mertebe etkileri, periyot değişimleri, modal kütle katılım oranı ve taban kesme kuvvetlerinin değişimi incelenmiştir Göreli Kat Ötelemelerinin Tahkiki Yapılan analizler sonucu tablonun uzun olması sebebiyle sadece z4 zemin sınıfına ait göreli kat ötelelemeri sonuçları Tablo 2 de gösterilmiştir.

4 3.2. İkinci Mertebe Etkilerinin Tahkiki Tablo 2. Göreli kat ötelemeleri değerleri X YÖNÜ Kat hi (m) dix (m) Δix (m) δix = Rδix(m) δix / hi 0.02 dix (m) Δix (m) δix = Rδix(m) δix / hi ,012 0,002 0,013 0,004 0,019 0,002 0,015 0, ,011 0,002 0,020 0,007 0,017 0,003 0,026 0, ,008 0,003 0,025 0,008 0,014 0,004 0,035 0, ,005 0,003 0,026 0,009 0,009 0,005 0,041 0, ,002 0,002 0,015 0,005 0,004 0,004 0,032 0,011 Y YÖNÜ Kat hi diy (m) Δiy (m) δiy = Rδiy(m) δiy / hi 0.02 diy (m) Δiy (m) δiy = Rδiy(m) δiy / hi ,016 0,002 0,012 0,004 0,017 0,002 0,014 0, ,014 0,003 0,022 0,007 0,015 0,003 0,024 0, ,011 0,004 0,030 0,010 0,012 0,004 0,033 0, ,008 0,004 0,034 0,011 0,008 0,005 0,037 0, ,003 0,003 0,026 0,009 0,003 0,003 0,027 0,009 Yapılan analizler sonucu tablonun uzun olması sebebiyle sadece z3 zemin sınıfına ait ikinci mertebe etkileri Tablo 3 de gösterilmiştir. Tablo 3. İkinci mertebe değerleri X YÖNÜ Kat hi (m) wi (kn) wi (kn) Vx (kn) (Δix)ort (m) θ 0.12 wi (kn) wi (kn) Vx (kn) (Δix)ort (m) θ ,002 0, ,004 0, ,003 0, ,005 0, ,003 0, ,004 0, ,002 0, ,003 0, ,002 0, ,002 0,004 Y YÖNÜ Kat hi (m) wi (kn) wi (kn) Vy (kn) (Δiy)ort (m) θ 0.12 wi (kn) wi (kn) Vy (kn) (Δiy)ort (m) θ ,003 0, ,003 0, ,004 0, ,005 0, ,004 0, ,004 0, ,003 0, ,003 0, ,002 0, ,002 0, Modal Kütle Katılım Oranları ve Periyot Değişimleri Yapılan derz uygulaması sonucu binanın modal parametrelerindeki değişim Tablo 4 de gösterilmiştir. X YÖNLÜ MOD Y YÖNLÜ MOD Tablo 4. Modal kütle katılım oranları ve periyot değerleri KÜTLE KATILIM ORANI (%) PERİYOT (sn) KÜTLE KATILIM ORANI (%) PERİYOT (sn) 80 0, , , , Taban Kesme Kuvveti Çalışmanın ana konusu olan farklı zemin sınıflarındaki yapının düşey derzlerle tasarlanması sonucu taban kesme kuvvetlerinin değişimi Tablo 5 de gösterilmiştir.

5 Tablo 5. Farklı zemin sınıflarında oluşan taban kesme kuvvetleri Z1 Z2 Z3 Z4 Z1 Z2 Z3 Z4 X YÖNÜ (kn) Y YÖNÜ (kn) Derzli ve Derzsiz Tasarıma Göre Kat Kesme Kuvvetlerinin Dağılımı Yeni yapının derzli ve derzsiz tasarım durumlarında, depreme göre kolonlara gelen kesme kuvvetinin (Z3 zemin sınıfı-x yönü) dağılımları Şekil 4 ve Şekil 5 te gösterilmiştir. Şekil 4. Derzsiz tasarım durumunda kat kesme kuvvetlerinin dağılımı

6 Şekil 5. Derzli tasarım durumunda kat kesme kuvvetlerinin dağılımı 3.6. Derzli ve Derzsiz Tasarıma Göre İtme Analizi Sonucu Kat Kesme Kuvvetlerinin Dağılımı Tasarımı yapılan örnek yapı, mevcut yapı olarak değerlendirilip itme analizi yöntemiyle analiz edilip kat kesme kuvvetle-tepe deplasman eğrileri Şekil 6 da gösterilmiştir. Derzsiz yapının x yönündeki taban kesme kuvveti 4843 kn, derzli yapının taban kesme kuvveti 3322 kn dur. Derzsiz yapının y yönündeki taban kesme kuvveti 4056 kn, derzli yapının taban kesme kuvveti 4039 kn dur. X yönünde düşey derzlerle azaltılan atalet moment kapasitesi itme eğrisi diyagramında önemli değişiklikler yapmıştır. Y yönünde atalet moment kapasitesinin değişmemesi, birbirine yakın sonuçları vermektedir. Şekil 6. Taban kesme kuvveti - tepe deplasmanı eğrileri

7 4. TARTIŞMA Bu çalışmada, farklı zemin sınıflarında aynı kesitlerle tasarlanmış 5 katlı betonarme binanın, iç akslarda kalan 4 kolonun düşey derzlerle 4 er eşit parçaya ayrılması durumunda ortaya çıkan sonuçlar tartışılmıştır. Buna göre, yapı tasarımında orta aksların taşıyacağı büyüklükteki kolonlar yapının yatay hareketi sırasında istenilmeyen yatay yükleri kendilerine çekmektedirler. Yapılan örnekte orta akstaki bir kolonun aldığı yatay kuvvet dış akslardaki ortalama 8 kolonun yükünü çekmektedir. Bu durumda yapı 4 kolonla yatay yüklerin büyük bir kısmını taşımaktadır. Bu kolonlardan birinin hasar alması durumunda yapı yatay yüklerinin dağılımı daha karmaşık bir hale gelebilir. Yapılan düşey derz uygulamasıyla yatay yükler daha homojen bir şekilde dağıtılarak, yapının depremin her anında bütün kesitlerinin eşit yüklerle yüklenmesine çalışılmıştır. Bu yapı tasarımıyla yapının hiperstatiklik derecesi de artırılmıştır. Z1, Z2, Z3 zemin sınıflarında düşey derzle bölünen kolonlarla yapının periyotu uzatılmış ve yapıya gelen taban kesme kuvveti azaltılmıştır. Z4 zemin sınıfında artmıştır.??? Büyüyen üst yapı periyodunun yerel saha hakim periyotlarıyla olan ilişkisi incelendiğinde zemin sınıfının karekteristik özelliklerinin önemli olduğu ve üst yapı davranışının zemin ile etkileşim olasılığının göz ardı edilmemesi gerektiği anlaşılmaktadır. Deprem talebinin rezonans koşullarıyla yükselmesi ihtimal dahilindedir. İzlenen deplasman değerleri yönetmeliğin istediği sınır değerlerin altında kalmaktadır. Düşey derzle yapının modal kütle katılım oranı da artmıştır. İtme analizi sonucunda taban kesme kuvvetinin değişimi daha belirgin bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Düşey derz sayısı artırıldıkça yapı daha az kesme kuvvetlerine maruz kalsa da deplasman faktörüne oldukça dikkat edilmesi gerekmektedir. Ayrıca yumuşatılan her kolon, rijitlik kaybı nedeniyle hasarların kirişlerden önce kolonlarda oluşmasına sebep olabilir. Dolayısıyla kolonların derzlenmesi yapılırken kiriş rijitliklerinin de düşünülmesi gereklidir. Yapıya gelen deprem kuvvetinin azalması yapı temelinde oluşacak momentlerin küçülmesiyle beraber daha ekonomik temel tasarımını da sağlayabilir. Yapı performansı, farklı deprem kayıtları kullanılarak zaman tanım alanında doğrusal olmayan analiz yöntemiyle incelenirse daha doğru sonuçlar elde edilebilir. Yapı tasarımında burulma etkisini oluşturabilecek plana göre köşede kalan asansör perdeleri, tek cephesi bodrum perdeli yapılar vb. sistemlerde derz etkisinin ayrıca incelenmesi başka bir çalışmanın konusu olabilir. 5. SONUÇLAR Yapılan çalışma sonucunda, kolonlara uygulanan betonarme derzlerin deplasman koşulları ve kiriş rijitliklerine dikkat etmek koşuluyla yapı tasarımında daha güvenilir sonuçlar ortaya koymuştur. Yapılan sayısal çalışmalar çeşitlendirilerek, deneysel verilerle de ispatlanmış olursa, yeni yapı tasarımında büyük kolaylıklar sağlanacaktır. Ayrıca tarihi yapıların yeni yapılara örnek teşkil edebilecek birçok hususunun da titizlikle incelenmesi gerekmektedir. Yeni yapıların tasarımında tarihi yapıların mühendisliğe kazandırdığı deneyimlerden faydalanılması daha güvenilir yapılar yapılmasına da katkı sağlayacaktır. KAYNAKLAR Deprem Bölgelerinde Yapılacak Binalar Hakkında Yönetmelik (DBYBHY). (2007). T. C. Bayındırlık ve İskan Bakanlığı, Afet İşleri Genel Müdürlüğü, Deprem Araştırma Dairesi, CSI (20 13). SAP2000: Static and Dynamic Finite Element Analysis of Structures , Computers and Structures, Inc., Berkeley, California. TS500, Betonarme Yapıların Tasarım ve Yapım Kuralları, Türk Standartları Enstitüsü, TS498,Yapi Elemanlarinin Boyutlandirilmasinda Alinacak Yüklerin Hesap Değerleri, Türk Standartları Enstitüsü, 1997.